Вальтэр

Вальтэр
фр.: Voltaire
Дата нараджэння	21 лістапада 1694(1694-11-21)[…]
Месца нараджэння	Парыж, Каралеўства Францыя
Дата смерці	30 мая 1778(1778-05-30)[…] (83 гады)
Месца смерці	Парыж, Каралеўства Францыя
Месца пахавання	Пантэон Abbaye de Sellières[d]
Грамадзянства	Францыя
Бацька	François d'Arouet[d]
Маці	Marguerite d'Aumard[d]
Род дзейнасці	філосаф, паэт, гісторык, эсэіст, драматург, аўтабіёграф, аўтар дзённіка, паэт-адвакат, пісьменнік навуковай фантастыкі, энцыклапедыст, аўтар перапіскі, палітолаг, пісьменнік
Навуковая сфера	філасофія
Альма-матар	Ліцэй Людовіка Вялікага[d]
Член у	Лонданскае каралеўскае таварыства Французская акадэмія Пруская акадэмія навук Расійская акадэмія навук Каралеўская акадэмія славеснасці, гісторыі і антыкварыяту[d] Масонства Акадэмія дэла Круска[d]
Узнагароды	член Лонданскага каралеўскага таварыства (3 лістапада 1743)
Подпіс
Цытаты ў Вікіцытатніку
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Франсуа-Мары Аруэ дэ Вальтэр, Вальтэр (фр.: François-Mari Arouet de Voltaire; 21 лістапада 1694, Парыж — 30 мая 1778, там жа) — французскі філосаф, раманіст, гісторык, драматург і паэт эпохі Асветы, адзін з найвялікшых французскіх пісьменнікаў.

Біяграфія

Нарадзіўся ў сям'і натарыуса Франсуа Аруэ, у 7-гадовым узросце страціў маці. Вучыўся ў езуіцкім калегіуме Людовіка Вялікага ў Парыжы (1705—1711), пасля бацька ўстроіў яго ў кантору адваката Алена вывучаць заканадаўства. Аднак Франсуа-Мары больш цікавіўся паэзіяй і драмай, быў набліжаны да кола вальнадумцаў-арыстакратаў (г.зв. «Таварыства Тампля»), якія аб'ядналіся вакол герцага Вандома, вялікага магістра Ордэна мальтыйскіх рыцараў. Скончылася тым, што Франсуа-Мары неабачліва пачаў складаць сатырычныя вершы на герцага Арлеанскага, натуральна, гэта скончылася Бастыліяй. У час 11-месячнага зняволення ён паклаў пачатак сваёй вядомай эпічнай паэме «Генрыяда» (Henriade). Наступны яго твор, трагедыя «Эдып» (Oedipe, 1718), меў вялікі поспех на сцэне «Камеды Франсэз», 24-гадовы аўтар быў абвешчаны годным сапернікам Сафокла, Карнеля і Расіна. Пасля гэтага поспеху, Франсуа-Мары Аруэ, без ілжывай сціпласці, дадаў да свайго прозвішча арыстакратычнае дэ Вальтэр і пад гэтым імем дасягнуў славы.

У канцы 1725 г. у тэатры «Апера» Вальтэра абразіў шэвалье дэ Раан-Шабо — прадстаўніка аднаго са знатнейшых сямействаў Францыі. Іранічны адказ Вальтэра прывёў да новай сутычкі праз 2 дні ў «Камеды Франсэз». Неўзабаве Вальтэра, які абедаў у герцага дэ Сюлі, выклікалі на вуліцу і збілі, прычым шевалье дэ Раан-Шабо даваў указанні, седзячы ў карэце паблізу. Высакародныя прыяцелі Вальтэра без ваганняў прынялі ў гэтым канфлікце бок арыстакрата. Улады вырашылі пазбегнуць далейшых ускладненняў і ў сярэдзіне красавіка 1726 пасадзілі Вальтэра ў Бастылію, праўда адпусціўшы праз 2 тыдні, але з ўмоваю, што ён з'едзе з Парыжу і будзе жыць у выгнанні. Вальтэр з'ехаў у Англію, куды прыбыў у маі 1726 і заставаўся да канца 1728 (або ранняй вясны 1729) года. Вальтэр вывучаў розныя бакі англійскага жыцця, літаратуры і грамадскай думкі. Быў ўражаны ўбачанымі на сцэне п'есамі Шэкспіра, аддаў належнае яго ўменню будаваць сцэнічнае дзеянне і ацаніў яго сюжэты, запазычаныя з англійскай гісторыі. Аднак, як паслядоўны вучань Расіна, абураўся што Шэкспір грэбуе класічным «законам трох адзінстваў» і ў яго п'есах змешваюцца элементы трагедыі і камедыі. Таксама, Вальтэра, які на працягу жыцця заставаўся перакананым дэістам, прыцягвалі англійскія квакеры, хаця шмат што з іх побыту здавалася яму пацешным дзівацтвам, але ён шчыра сімпатызаваў рэлігіі маральных паводзін і брацкай любові, якая не прызнае ўлады догмаў і праследаванняў за іншадумства. У Англіі Вальтэр пазнаёміўся з брытанскай канстытуцыйнай манархіяй, якой ён аддаў перавагу перад французскай абсалютнай манархіяй.

Вярнуўшыся ў Францыю, Вальтэр наступныя 20 гадоў жыў са сваёй палюбоўніцай мадам дзю Шатле, «чароўнай Эміліяй», у яе замку Сірэ на ўсходзе Францыі, каля мяжы Латарынгіяй. Мадам дзю Шатле цікавілася навукамі, асабліва матэматыкай. Збольшага пад яе ўплывам Вальтэр стаў цікавіцца, апроч літаратуры, ньютанавай фізікай. Гады ў Сірэ былі вырашальнымі ў жыцці Вальтэра як мысляра і пісьменніка. У 1745 ён стаў каралеўскім гістарыёграфам, быў абраны ў Французскую Акадэмію, у 1746 стаў «кавалерам, дапушчаным у каралеўскую апачывальню». Разам з тым, Вальтэр распаўсюджваў свае погляды, сфарміраваныя вопытам знаёмства з англійскай сістэмай кіравання, рэлігіяй, літаратурай. У «Філасофскіх лістах пра англічан» ён трактуе брытанскую канстытуцыйную манархію як больш развітую і больш чалавечную (у прыватнасці, у частцы рэлігійнай цярпімасці) у параўнанні з Францыяй. Кніга была забаронена, а Вальтэру зноў давялося эмігрыраваць.

У верасні 1749 мадам дзю Шатле раптоўна памерла. Вальтэр прыняў запрашэнне Фрыдрыха Вялікага пераехаць у Прусію, ад чаго некалькі гадоў мадам дзю Шатле яго адгаворвала, і ў ліпені 1750 прыбыў у Патсдам. У Патсдаме не было ва ўсіх дэталях прадуманага рытуалу і фармальнасцяў, тыповых для французскага двара, не было нясмеласці перад нетрывіяльнымі ідэямі, калі яны не выходзілі за межы прыватнай размовы. Але неўзабаве Вальтэру надакучыла рэдагаваць французскую пісаніну караля ў вершах і прозе (нягледзячы на штогадовую зарплату ад караля ў 20 тысяч франкаў). Фрыдрых быў чалавекам рэзкім і дэспатычным; Вальтэр быў пыхлівы і зайздросціў Маперцюі, пастаўленаму кіраўніком каралеўскай Акадэміі, і, нягледзячы на загады манарха, дамагаўся сваіх мэт у абыход усталяваных парадкаў. Сутыкненне з каралём было непазбежным. Нарэшце, у 1753 Вальтэр вырваўся «з ільвіных кіпцюроў».

Паколькі, як лічылася ў Францыі, Вальтэр быў уцёк у Германію, то Парыж быў для яго зачынены. Пасля доўгіх ваганняў ён пасяліўся ў Жэневе. Першыя зімы ён праводзіў у суседняй Лазане, потым купіў стары замак Тарне і яшчэ адзін, навейшы, — Ферне; яны знаходзіліся блізка адзін ад другога, па абодва бакі французскай мяжы. 20 гадоў (1758—1778) Вальтэр «панаваў» у сваім маленькім «каралеўстве», заснаваў гадзіннікавую майстэрню, ганчарную вытворчасць, рабіў спробы вывядзення новых парод быдла і коней, выпрабоўваў розныя ўдасканаленні ў земляробстве, вёў шырокую перапіску, прымаў гасцей, сярод якіх былі Джэймс Босвел, Джакома Казанова, Эдвард Гібан. Аднак галоўным была яго творчасць, якая выкрывала войны і ганенні, мела мэтай абараніць рэлігійную і палітычную свабоду. Вальтэр — адзін з заснавальнікаў Асветы, прадвеснік пенітэцыярнай рэформы, ажыццёўленай у гады Французскай рэвалюцыі.

У лютым 1778 Вальтэра ўгаварылі вярнуцца ў Парыж. Акружаны пашанай, нягледзячы на непрыхільнасць Людовіка XVI, з новай энергіяй ён узяўся за шмат новых спраў — прысутнічаў у «Камеды Франсэз» на пастаноўцы сваёй апошняй трагедыі «Ірына» (Irene), сустракаўся з Б. Франклінам, прапанаваў Акадэміі падрыхтаваць усе артыкулы на «А» для новага выдання яе Слоўніка. Але неўзабаве (30.5.1778) памёр.

Творчасць

Вальтэр як скульптар Жан-Антуан Гудона ў 1778 годзе. У калекцыі Нацыянальная галерэя мастацтваў

Выданне творчай спадчыны Вальтэра Маланам займае 50 тамоў па 600 стар. кожны, з іх 18 тамоў эпісталярнай спадчыны — больш 10 тыс. лістоў. Выданы 2 асобныя тамы Паказальнікаў.

Трагедыі Вальтэра, якія ў значнай ступені зрабілі яму славу ў 18 ст., цяпер мала чытаюцца і ў 20 ст. амаль не ставіліся на сцэне. Сярод іх лепшыя: «Заіра» (Zaïre, 1732), «Альзіра» (Alzire, 1736), «Магамет» (Mahomet, 1741) і «Меропа» (Mérope, 1743).

З напісанага Вальтэрам найбольш вядомая філасофская аповесць «Кандзід» (Candide, 1759). Кандзід — малады чалавек, якому настаўнік-філосаф Панглас (літар.: адны словы, пустазвон) унушыў, услед за Лейбніцам, што «ўсё да лепшага ў гэтым лепшым з магчымых светаў». Пасля шматлікіх ўдараў лёсу Кандзід пранікаецца сумненнем у пэўнасці гэтай дактрыны. Аднак настаўнік зноў упэўнівае, разам з невялікай суполкай яны арганізуюць непадалёку ад Канстанцінопаля камуну, дзе жывуць паводле практычнай філасофіі. Здаецца, што ўвесь аповед з'яўляецца жартам, але ў яго іроніі хаваецца неабвержнае аспрэчванне фаталізму.

Асобнага слова варты ранні твор Вальтэра-філосафа, — «Філасофскія лісты» (Les Lettres philosophiques, 1734), які нярэдка завуць «Лістамі пра англічан», бо тут адлюстраваліся ўражанні аўтара вынесеныя ад знаходжання ў Англіі (1726—1728). З веданнем і іроніяй аўтар паказвае квакераў, англікан і прэсвітэрыян, англійскую сістэму кіравання, парламент. Прапагандуе прышчэпкі ад воспы, прадстаўляе чытачам філосафа Лока, выкладае асноўныя прынцыпы ньютанавай тэорыі зямнога прыцягнення, характарызуе трагедыі Шэкспіра, а таксама камедыі У. Уічарлі, Д. Ванбру і У. Кангрыва. Наогул паказаная Вальтэрам карціна англійскага грамадства і ладу жыцця сама па сабе з'яўляецца крытыкай тагачаснай Францыі, бо тая не вельмі добра выглядала на гэтым фоне. Кніга, якая выйшла без імя аўтара, была асуджаная французскім урадам і падвергнулася публічнаму спаленню, што толькі спрыяла папулярнасці твора і ўзмацніла яго ўздзеянне.

Таксама адметныя: «Трактат пра верацярпімасць» (Traité sur la tolérance, 1763), рэакцыя на ўсплёск рэлігійнай нецярпімасці ў Тулузе, — спроба рэабілітаваць памяць Жана Каласа, закатаванага пратэстанта; «Філасофскі слоўнік» (Dictionnaire philosophique, 1764) зручна, у алфавітным парадку выкладае погляды аўтара на прыроду ўлады, рэлігіі, вайны і іншыя яго ідэі.

Лёгкія вершы Вальтэра на свецкія тэмы не страцілі бляску, яго вершаваныя сатыры ўсё яшчэ здольныя абразіць, філасофскія паэмы дэманструюць рэдкую здольнасць адлюстроўваць ідэі аўтара, не адыходзячы ад патрабаванняў паэтычнай формы. Сярод апошніх найболей важныя «Пасланне да Ураніі» (Epître à Uranie, 1722) — адзін з першых твораў, што выкрывалі рэлігійную артадоксію; «Свецкі чалавек» (Mondain, 1736), жартаўлівае па тоне, аднак цалкам сур'ёзнае па думцы абгрунтаванне пераваг жыцця ў раскошы перад самаабмежаваннем; «Развагі пра чалавека» (Discours sur l'Homme, 1738—1739); «Паэма пра натуральны закон» (Рoème sur la Loi naturelle, 1756), дзе гаворка ідзе аб «натуральнай» рэлігіі — тэма ў тую пару папулярная, але небяспечная; «Паэма пра пагібель Лісабона» (Poème sur le Désastre de Lisbonne, 1756) — аб філасофскай праблеме зла ў свеце і аб пакутах ахвяр землетрасення ў Лісабоне 1.11.1755. Кіруючыся разважлівасцю і парадамі сяброў, Вальтэр, аднак, надаў заключным радкам гэтай паэмы ўмерана аптымістычнае гучанне.

Значныя навуковыя працы Вальтэра: «Гісторыя Карла XII, караля Швецыі» (Histoire de Charles XII, roi de Suède, 1731); «Стагоддзе Людовіка XIV» (Sèucle de Louis XIV, 1751); «Дослед пра норавы і пра дух народаў» (Essai sur les moeurs et l'esprit des nations, 1756), які спачатку зваўся «Усеагульная гісторыя».

Літаратура

• Вольтер. Собрание сочинений, тт. 1-3. М., 1998;
• Кузнецов В. Н. Франсуа Мари Вольтер. М., 1978;
• Сигал Н. Вольтер. Л. — М., 1959.