Перайсьці да зьместу

Француская мова

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Француская мова
Ужываецца ў
Рэгіён Брусэльскі сталічны рэгіён, Валёнскі Брабант, Эно, Льеж, Намюр (правінцыя), Фрыбур, Юра, Нэўшатэль, Во, Францыя, Люксэмбург, Манака і Флямандзкі Брабант
Колькасьць карыстальнікаў
Афіцыйны статус
Рэгулюецца Француская акадэмія, Каралеўская акадэмія французскай мовы і літаратуры[d] і Office québécois de la langue française[d]
Статус: 0 International[d][42]
Пісьмо лацінскае пісьмо
Коды мовы
ISO 639-1 fr
ISO 639-3 fra

Француская мова (français, la langue française) — адна з раманскіх моваў гала-раманскай падгрупы. Родная мова большасьці насельніцтва ў Францускай Рэспубліцы, Рэспубліцы Гаіці, Манака, а таксама каля чвэрці насельніцтва Канады і ў франкамоўных абласьцёх Швайцарыі (Рамандыя) і Бэльгіі (Валёнія і Брусэль). Француская мова зьяўляецца нашчадкам казаў лацінскай мовы Рымскай і٧ه٨ت٨خهه٨خخحهه هت٩ت٨هت٨هه خ هههه٩تن мпэрыі, як то італьянская, партугальская, гішпанская, румынская, сардынская й каталёнская. Ейнымі бліжэйшымі сваякамі аднак зьяўляюцца іншыя мовы ойль і француска-крэольскія мовы. Ейнае разьвіцьцё праходзіла таксама пад уплывам кельцкіх моваў рымскай Галіі й германскай франскай мовы ў пэрыяд узмацненьня франскай дзяржавы.

Франкафоны ў сьвеце

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У сьвеце на францускай мове размаўляюць ад 173 (1998 год) да 500 мільёнаў чалавек (2005 год). Колькаснае разьмеркаваньне франкафонаў прадстаўлена ў наступнай табліцы:

Кантынэнты «Сапраўдныя» франкафоны «Частковыя» франкафоны Агульная колькасьць франкафонаў
Афрыка 32 189 500 46 740 000 78 929 500
Эўропа 67 856 500 8 200 000 76 056 500
Амэрыка 10 481 000 4 064 000 14 450 000
Азія 1 672 000 1 560 000 3 232 000
Акіянія 467 000 45 000 512 000
Разам 112 666 000 60 612 000 173 278 000

Статус францускай мовы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Француская мова зьяўляецца афіцыйнай мовай многіх краінаў сьвету і шырока ўжываецца ў некаторых іншых краінах. Нацыі, якія карыстаюцца францускай мовай, аб’яднаныя словам «франкафанія». Па-за лінгвістычным аспэктам, Галоўны савет па франкафаніі спрыяе рознабаковым сувязям паміж адной трэцяй краінаў сьвету. Гэта й вызначае агульны стан францускай мовы ў сьвеце.

Між тым, на міжнароднай арэне роля францускай мовы памяншаецца, асабліва ў параўнаньні з ангельскай мовай. Тым ня менш, француская мова застаецца адной з афіцыйных моваў наступных міжнародных арганізацыяў:

Француская мова — адна з шасьці афіцыйных ды дзьвюх працоўных моваў ААН ды яе агенцтваў.

Францускую мову выкладаюць у многіх унівэрсытэтах сьвету. Найбольш яна распаўсюджаная ў сфэрах дыпляматыі, журналістыкі, юрыспрудэнцыі ды вышэйшай адукацыі.

Краіны ды іншыя тэрыторыі, дзе француская мова мае статус адзінай афіцыйнай мовы:

Франкафанія:
Умоўныя абазначэньні: цёмна-сіні — родная мова; сіні — адміністрацыйная мова; блакітны — мова культуры; зялёны — дыяспары

Краіны ды іншыя тэрыторыі, дзе француская мова мае статус адной з афіцыйных моваў:

Краіны ды іншыя тэрыторыі, дзе шырока распаўсюджаная француская мова:

  • Сьцяг Альжыру Альжыр
  • Сьцяг Андоры Андора
  • Сьцяг Марока Марока
  • Сьцяг Маўрытаніі Маўрытанія
  • Сьцяг Тунісу Туніс
  • Люізіяна, штат ЗША: француская мова (каюн) ня мае афіцыйнага статуса, але з 1968 году, з моманту заснаваньня Рады па разьвіцьці францускай мовы ў Люізіяне (CODOFIL), ужываецца поруч з ангельскай.

Краіны ды іншыя тэрыторыі, дзе ўжываецца француская мова:

Міжнародная значнасьць

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

На сёньняшні дзень добра прыкметна зьніжэньне частасьці выкарыстаньня францускай мовы ў міжнародных арганізацыях. Хоць француская мова захоўвае пазытыўны імідж у сьвеце, выкарыстоўваецца яна ўсё менш і менш. У ААН Агенцтва Франкафоніі мае статус назіральніка з 1995 году. Тым ня менш, ангельская мова займае дамінуючае месца ў якасьці працоўнай мовы, нягледзячы на тое, што з 185 краінаў-чальцоў ААН 56 зьяўляюцца ўдзельнікамі Франкафоніі, і вялікая частка зь іх просіць сакратарыят ААН весьці зносіны зь імі на францускай мове. Малое выкарыстаньне францускай залежыць шмат у чым ад умоваў набору пэрсаналу (веданьне францускай не зьяўляецца неабходным патрабаваньнем), перавагі англамоўнага асяродзьдзя, і ад бюджэтных скарачэньняў.

У ЭЗ француская мова зьяўляецца афіцыйнай мовай. Будучыня мовы залежыць ад таго, якое месца яна зойме ў зьменлівым ЭЗ. Далучэньне да ЭЗ Фінляндыі, Аўстрыі, Швэцыі яшчэ больш паслабіла пазыцыі францускай мовы, бо гэтыя краіны пераважна выкарыстоўваюць у якасьці сродку зносінаў ангельскую мову. Пашырэньне ЭЗ прыводзіць да немагчымасьці выкананьня прынцыпу Рымскай дамовы аб тым, што мовы ўсіх краінаў-чальцоў зьяўляюцца афіцыйнымі мовамі ЭЗ[43].

Вядомы францускі лінгвіст Р. Шадансон (франц. Robert Chaudenson) высунуў радыкальную прапанову: захаваць тры працоўныя мовы — ангельскую, францускую і нямецкую. На думку былога прэм’ер-міністра Францыі Жаспэна: «ўнутры ЭЗ захаваньне моўнай разнастайнасьці зьяўляецца адной з найважнейшых задачаў. Менавіта ад таго, якое месца зойме француская мова ў Эўропе, залежыць тое, наколькі яна захавае сваю прывабную сілу ў сьвеце. Ні адна мова не ў стане стаць адзінай мовай зносінаў у інстытутах ЭЗ. Менавіта таму Францыя вядзе працу, накіраваную на ўзмацненьне выкарыстаньня францускай як працоўнай мовы».

У францускім альфабэце выкарыстоўваюцца 26 пары літараў і дыакрытычныя знакі.

Літара Францускае вымаўленьне (МФА)   Літара Францускае вымаўленьне (МФА)
A a ɑ N n ɛn
B b be O o o
C c se P p pe
D d de Q q ky
E e œ R r ɛr
F f ɛf S s ɛs
G g ʒe T t te
H h U u y
I i i V v ve
J j ʒi W w dubləve
K k X x iks
L l ɛl Y y igrɛk
M m ɛm Z z zɛd

Літары з дыякрытыкай: Àà Ââ Çç Èè Éé Êê Ëë Îî Ïï Ôô Ùù Ûû Üü Ÿÿ. Замена літары з дыякрытыкай на літару без дыякрытыкі дапускаецца толькі для вялікіх літар; напісаньне малой літары без дыякрытыкі зьяўляецца артаграфічнай памылкай.

Лігатуры: Ææ Œœ. Літары k, w і лігатура æ (рэдкая і факультатыўныя) выкарыстоўваюцца толькі ў замежных словах. Пры сартаваньні дыякрытычныя знакі не ўлічваюцца (за выключэньнем словаў, якія адрозьніваюцца толькі імі).

Дыялекты францускай мовы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Групы францускіх дыялектаў:

  1. паўночная група: нарманскі, пікардыйскі, а таксама валёнскі дыялект (Бэльгія)
  2. заходняя група: анжуйскі, гало ды інш.
  3. паўднёва-заходняя група: пуацевінскі ды інш.
  4. цэнтральныя дыялекты
  5. паўднёва-ўсходняя група: бургундзкі, франш-канційскі
  6. усходняя група: лятарынскі, шампанскі дыялекты

У аснову літаратурнай францускай мовы быў пакладзены франсійскі дыялект ([Іль-дэ-Франс]).

Сёньня на тэрыторыі Францыі назіраецца распад дыялектаў і ўтварэньне рэгіянальных варыянтаў францускай мовы.

Прыклады францускіх рэгіяналізмаў:

  • у Канадзе і Швайцарыі замест moufle (рукавічка) кажуць mitaine;
  • у Канадзе пра нешта надзвычай дарагое кажуць dispendieux, а замест ангельскага запазычаньня week-end (выходныя) ужываюць fin de semaine;
  • у францускай Нармандыі замест poignée de porte (дзьвярная клямка) могуць сказаць clenche, замест serpillière (анучка для падлогі) — toile, замест à midi (апоўдні) — ce midi або dans l'heure de midi і г. д.;
  • у францускай Пікардыі замест той жа serpillière (анучка для падлогі) можна пачуць wassingue, якую ў Швэйцарыі назавуць panosse, а ў Канадзе — moppe (англіцызм) ці vadrouille;
  • на поўдні Францыі замест emballer (спакаваць) ці envelopper (завярнуць) скажуць plier.

Існуюць таксама нацыянальныя варыянты францускай мовы ў Бэльгіі (валёнскі дыялект), Швайцарыі, Канадзе, а таксама некаторыя (збольшага, фанэтычныя ды лексычныя) адметнасьці ў краінах Афрыкі.

У Люізіяне (ЗША) і на Гаіці, а таксама на Малых Антыльскіх і Маскарэнскіх вастравах на базе францускай мовы склаліся крэольскія мовы.

Адметнасьці францускай мовы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У францускай мове яскрава выражаныя многія агульныя рысы раманскіх моваў:

1. У фанэтыцы й фаналёгіі:

  • рэдукцыя ненаціскных (асабліва канцавых) галосных
  • зьмены націскных галосных
  • падзеньне інтэрвакальных ды канцавых зычных
  • спрашчэньне груп галосных
  • агульнае скарачэньне даўжыні слова

Вакалічная сыстэма характарызуецца супрацьстаўленьнем галосных па пад’ёме (адкрыты й закрытыя [е] ды [о]), шэрагу (пярэдні ды задні [а]), лабіялізацыі, назалізацыі, адсутнасьцю дыфтонгаў, пазыцыйнай даўжынёй галосных.

Кансанантная сыстэма бяднейшая за іншыя раманскія мовы (менш палаталізаваных фанэм, адсутнасьць афрыкат).

Фанэмы вызначаюцца трываласьцю дыфэрэнцыйных прызнакаў, у рэалізацыі — выразнай артыкуляцыяй, адносна невялікімі пазыцыйнымі зьменамі.

У францускай мове аксітанальны націск (падае на апошні склад слова, а дакладней, фанэтычнага слова). Адметнасьць францускага маўленьня — утварэньне адзінага фанэтычнага слова з агульным націскам з граматычных груп.

2.Марфалёгія: большая схільнасьць францускай мовы да аналітычнага тыпа праяўляецца ў аналітычных формах складаных часоў (passé composé, passé immédiat, future immédiat, plus-que-parfait, passé antérieur, futur antérieur), станаў, ступеней параўнаньня. Праяўляецца тэндэнцыя да марфалягічнай нязьменнасьці слова. Адпаведна, такія граматычныя значэньні як род, лік, склон выражаюцца з дапамогай сынтаксісу; часта ўжываюцца службовыя словы (3 віды [артыкль|артыкляў], дэтэрмінатывы (займеньнікавыя прыметнікі) mon, ce і г.д., прыдзеяслоўнікавыя займеньнікі je, tu, il і г.д., поруч з самастойнымі займеньнікамі moi, toi, lui).

Сыстэму дзеяслова ўтвараюць 4 лады, 3 станы і разгалінаваная сыстэма часовых формаў, якія выражаюць а)значэньні абсалютнага ды адноснага часу, б)актуальнасьць дзеяньня (passé simple — passé composé) в)абмежаванасьць дзеяньня ў часе (passé composé — imparfait).

3.Сынтаксіс характарызуецца наступнымі тэндэнцыямі:

  • двухсастаўнасьць сказа,
  • дзеяслоўнасьць выказьніка,
  • шырокае выкарыстаньне канструкцый S-V-O,
  • сьцяжэньне сынтаксічных груп,
  • фіксаваны і прагрэсіўны парадак словаў.

4.Лексыка: базавы лексычны фонд складаюць словы лацінскага паходжаньня (акрамя таго, зь літаратурнай лацінскай мовы былі запазычаныя многія словаўтваральныя мадэлі ды сынтаксычныя абароты), а таксама пэўная колькасьць гальскіх (гальскі субстрат) ды францкіх словаў (францкі суперстрат).

Таксама ў францускай мове шмат запазычаньняў з арабскай, ангельскай, італьянскай, гішпанскай ды іншых раманскіх моваў. Колькасьць запазычаньняў у размоўнай францускай мове (прыблізна 35 000 словаў) ацэньваюць у 13 % (гэта 4200 словаў). Рэйтынг запазычаньняў выглядае наступным чынам[44]:

  • 1054 словаў — англіцызмы
  • 707 — італьянізмы
  • 550 — старагерманізмы
  • 481 — словы з былых гала-раманскіх моваў
  • 215 — арабізмы
  • 164 — германізмы
  • 160 — словы зь мёртвай кельцкай мовы
  • 159 — гішпанізмы
  • 153 — галяндызмы
  • 112 словаў з пэрсыдзкай мовы ды санскрыту
  • 101 слова з моваў амэрыканскіх індзейцаў
  • 89 словаў азіяцкага паходжаньня
  • 56 словаў афра-азіяцкага паходжаньня
  • 55 словаў славянскага ды балцкага паходжаньня
  • 144 словаў зь іншых моваў.

Адметнай рысай францускай лексыкі зьяўляюцца так званыя этымалягічныя дублеты, збольшага лацінскага паходжаньня. Гэта словы, якія паходзяць з аднаго караня, але адно зь іх, размоўнае, у выніку моўнай эвалюцыі дэфармавалася, а другое, «навуковае», было запазычана ў адукаваных асяродках у «чыстым» выглядзе. Сярод этымалягічных дублетаў пераважаюць пары «размоўны» назоўнік / «навуковы» прыметнік, напрыклад: mère / maternel frère / fraternel cheveu / capillaire foi / fidèle froid / frigide œil / oculaire sûreté / sécurité і г. д.

Пісьмовая француская мова

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Француская пісьмовасьць грунтуецца на лацінскім алфавіце, да якога дадалі лігатуры ды дыякрытычныя знакі.

Пісьмовая форма значна адрозьніваецца ад вуснай і вызначаецца схільнасьцю да іншага, сынтаксічнага, моўнага тыпу. Гэта зьвязана з тым, што правапіс францускіх словаў, збольшага, грунтуецца на гістарычным прынцыпе, а разьвіцьцё францускай мовы з V стагодзьдзя характарызавалася пераходам ад сынтаксічнага (клясычная лацінская мова) да аналітычнага моўнага тыпу.

Гісторыя францускай мовы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Гісторыя францускай мовы пачынаецца з акупацыі Галіі рымскімі вайскамі пад камандаваньнем Юлія Цэзара ў 59 да н. э. У той час насельніцтва Галіі складалі шматлікія кельцкія плямёны, якія размаўлялі на розных мовах. Пасьля захопу Галіі пачынаецца доўгі працэс раманізацыі гэтага краю, у выніку чаго лацінская мова была прынятая галамі. Падчас раманізацыі лацінская мова моцна зьмянілася. У першую чаргу, гэта закранула яе фанэтычную ды граматычную сыстэмы. Мяркуюць, што найстаражытнейшым тэкстам на romana lingua, старафранцускай мове, зьяўляецца «Страсбурская клятва» (842). Першае сьведчаньне існаваньня «раманскай мовы» падаецца ў 813 годзе падчас Турскага сыноду, калі эпіскапам раяць чытаць пропаведзі на народнай мове, бо інакш іх не разумеюць прыхаджане. Першы мастацкі тэкст на старафранцускай мове — «Сэквэнцыя сьвятой Эўлаліі» (880—881), у якой бачаць вялікі ўплыў пікардзійскага дыялекту.

Адметнасьці старафранцускай мовы:

  • 2 склоны назоўнікаў,
  • радзейшае ўжываньне прыдзеяслоўнікавых займеньнікаў,
  • больш вольны парадак словаў і г. д.

Пэрыядызацыя францускай мовы:

  • V—VIII стагодзьдзі: гала-раманскі пэрыяд
  • IX—XIII стагодзьдзі: старафранцускі пэрыяд
  • XIV—XV стагодзьдзі: сярэднефранцускі пэрыяд
  • XVI ст.: раньненовафранцускі пэрыяд
  • XVII—XVIII ст.: клясычны новафранцускі пэрыяд
  • XIX — наш час: сучасны пэрыяд

Найважнейшыя падзеі ў гісторыі францускай мовы:

  • VIII стагодзьдзе: «Рэйхенаўскія глосы», адзін зь першых пісьмовых помнікаў францускай мовы;
  • 813 год: Турскі сынод;
  • 842 год: «Страсбурская клятва», першы зьвязаны тэкст на францускай мове;
  • XVI стагодзьдзе: фармаваньне агульнанацыянальнай мовы
  • 1539 год: Каралеўскім эдыктам Віле-Катрэ француская мова прызнаецца афіцыйнай мовай дзяржавы (насамрэч — мовай справаводзтва, навукі г. д.)
  • XVII стагодзьдзе: кадыфікацыя літаратурнай францускай мовы
  • XX стагодзьдзе: значнае разыходжаньне паміж літаратурным і гутарковым маўленьнем.

Знакавыя мастацкія творы на францускай мове

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

На лістапад 2011 г. у сярэдніх школах Беларусі француская мова вывучалася ў якасьці замежнай 3,9% вучняў[45]. За 2019 год у Беларусі выдалі 44 найменьні брашураў і кніг па-француску[46].

  1. ^ ScriptSource - France
  2. ^ ScriptSource - Switzerland
  3. ^ ScriptSource - Canada
  4. ^ ScriptSource - Benin
  5. ^ ScriptSource - Burkina Faso
  6. ^ ScriptSource - Congo
  7. ^ ScriptSource - Democratic Republic of the Congo
  8. ^ ScriptSource - Côte d’Ivoire
  9. ^ ScriptSource - Gabon
  10. ^ ScriptSource - Guinea
  11. ^ ScriptSource - Mali
  12. ^ ScriptSource - Monaco
  13. ^ ScriptSource - Niger
  14. ^ ScriptSource - Senegal
  15. ^ ScriptSource - Togo
  16. ^ ScriptSource - Burundi
  17. ^ ScriptSource - Cameroon
  18. ^ ScriptSource - Central African Republic
  19. ^ ScriptSource - Comoros
  20. ^ ScriptSource - Djibouti
  21. ^ ScriptSource - Equatorial Guinea
  22. ^ ScriptSource - Haiti
  23. ^ ScriptSource - Luxembourg
  24. ^ ScriptSource - Madagascar
  25. ^ ScriptSource - Rwanda
  26. ^ ScriptSource - Seychelles
  27. ^ ScriptSource - Chad
  28. ^ ScriptSource - Vanuatu
  29. ^ ScriptSource - Algeria
  30. ^ ScriptSource - Andorra
  31. ^ ScriptSource - Cambodia
  32. ^ ScriptSource - Guernsey
  33. ^ ScriptSource - India
  34. ^ ScriptSource - Italy
  35. ^ ScriptSource - Jersey
  36. ^ ScriptSource - Lebanon
  37. ^ ScriptSource - Mauritania
  38. ^ ScriptSource - Mauritius
  39. ^ ScriptSource - Morocco
  40. ^ ScriptSource - Belgium
  41. ^ а б Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  42. ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  43. ^ Treaty of Rome to build a European Economic Community Праверана 25 сакавіка 1957 г. Архіўная копія
  44. ^ Henriette Walter, Gérard Walter, Dictionnaire des mots d'origine étrangère, 1998
  45. ^ Надзея Нікалаева. Колькі моваў ты ведаеш, столькі разоў ты і чалавек // Зьвязда : газэта. — 9 лістапада 2011. — № 213 (27077). — С. 4. — ISSN 1990-763x.
  46. ^ Максім Веяніс. «Кніжная прастора Беларусі застаецца па-ранейшаму прывабнай» // Літаратура і мастацтва. — 31 студзеня 2020. — № 4 (5060). — С. 4. — ISSN 0024-4686.
  • Лингвистический энциклопедический словарь / Гл. ред. В. Н. Ярцева. — М.: «Советская энциклопедия», 1990.
  • Rapport 1997-1998 du Haut Conseil de la Francophonie, «État de la francophonie dans le monde», La Documentation française, 1999