Сьпіс элемэнтаў фартыфікацыі

Сьпіс утрымлівае фартыфікацыйную тэрміналёгію ўпарадкаваную ў альфабэтным парадку.

Зьмест А Б В Г Д Е Ё Ж З І К Л М Н О П Р С Т У Ў Ф Х Ц Ч Ш Ы Э Ю Я

А

Абарончы храм: царква або касьцёл прыстасаваныя абароны, пры дапамозе шэрагу фартыфікацыйных элемэнтаў: флянкіруючых вежаў, байніц, машыкуляў па пэрымэтры збудаваньня, брамы з герсай.
Аблам ці забарол: бруствэр у 3—7 вянкі на абарончых сьценах, які дазваляў трымаць пад абстрэлам падэшву ўмацаваньня. Характэрны для драўлянай архітэктуры, у мураваным дойлідзтве гэтую функцыю выконвалі машыкулі.
Амбразура (франц. embrasure): прастакутная арачная або круглая адтуліна ў сьценах ці земляных валах раструбам вонкі для вядзеньня вагня з гарматаў ці ручной зброі.
Апарэль: глядзі ўзвалок.
Арсэнал (франц. arsenal; італ. arsenale) або цэйхгаўз: будынак для захаваньня зброі, боепрыпасаў і іншага вайсковага рыштунку.
Артылерыйская вежа: вежа з байніцамі для вагняпальнай зброі. Буйныя артылерыйскія вежы часта называліся рандэлямі.
Арылён (анг. оreille): у першых бастыённых сыстэмах (стара- і новаітальянскай) будаваліся для прыкрыцьця абарончай артылерыі ў флянках бастыёнаў.
Астрог: найбольш старажытная драўляная канструкцыя ў выглядзе суцэльнай сьцяны зь вэртыкальна або нахілена ўкапаных ў зямлю бярвеньняў, завостраных зьверху. Быў выцесьнены гароднямі і тарасамі.

Б

Байніца або стрэльніца: адтуліна ў сьцяне абарончага збудаваньня для вядзеньня вагню са стралковай зброі (закрытая байніца) або між зубцамі ў завяршэньні замкавых сьценаў ці вежаў (адкрытая байніца).
Барбакан (ням. Barbakane): перадбрамнае ўмацаваньне з унутраным дваром і баявой галерэяй па пэрымэтры звычайна цыліндрычнае або падковападобнае ў пляне. У адрозьненьне ад барбакана перадбрам'е было менш разьвіта і мела меншыя памеры.
Барбэт ці банк (фр. barbette, ням. Geschützbank): насып ці ўзвышэньне ля бруствэра для гарматаў, якія страляюць праз бруствэр.
Бастыён (лац. bastillio; анг. bastion; анг. bastion): выступаючая частка вала абарончага збудаваньня паліганальнай формы (трохкутная, пяцівугольная, серпавідная ці ромбавідная). На бастыён разьмяшчалася абарончая артылерыя для абстрэлу ворага на далёкай адлегласьці і флянкаваньня сумежных курцінаў і бастыёнаў.
Бастэя: абарончае збудаваньне ў форме землянога насыпу альбо каменнай двухпавярховай вежы формы паўкруга ці падковы, высунутай за пэрымэтр умацаваньняў. Элемэнт позьнесярэднявечнай абарончай фартыфікацыі: пераходная форма ад вежы да бастыёна.
Бастыённы замак: абарончае збудаваньне Новага часу, ўмацаванае з дапамогай бастыённых сыстэм рознага тыпу. Ад ранейшых замкаў бастыённыя замкі перанялі іх сацыяльную, вайсковую і адміністратыўна-палітычную ролю, аднак значна адрозьніваліся ад іх прынцыпам арганізацыі абароны.
Батарэя: умацаваньне, прызначанае для стральбы зь некалькіх гарматаў, разьмешчаных паблізу.
Башта (пол. baszta; ням. Mauerturm): від вежы, якая мела функцыі флянкаваньня, выступала за пэрымэтр сьценаў і магла быць адкрытай унутр умацаваньня.
Баявая галерэя (анг. banquette; ням. Wehrgang): асноўны элемэнт абарончага ўмацаваньня, які ўяўляў сабой бясьпечны для абаронцаў ход са спэцыяльнымі прыстасаваньнямі для вядзеньня вагня (байніцы, зубцы, машыкулі і інш.) ў боку праціўніка. У бастыённых фартэцыях баявая галерэя прыкрывалася бруствэрам.
Бэргфрыд (ням. Bergfried): дамінуючая абарончая вежа замка, якая можа як і данжон служыць апошнім прытулкам абаронцам у выніку захопу астатняга замку, аднак ня мае ў адрозьненьне ад данжона жылых функцый, якія ў выпадку ўзьвядзеньня бэргфрыда пераносяцца на палац.
Бланкі ці блянкаваньне: 1) сьценка баявой галерэі з байніцамі для стральбы, 2) зубчастае завяршэньне каменнай сьцяны альбо вежы, з-за якой вёўся агонь.
Бліндаж: сховішча для жывой сілы і рыштунку, якое робіцца ля вагнявой пазыцыі пад бруствэрам.
Больвэрк (ням. Bollwerk): 1) таксама бычок — абарончы элемэнт у выглядзе невялікай выступаючай вежы, форма прыстасаваньня да ўжываньня вагняпальнай зброі ў выглядзе паўкруглага выступа на ўзроўні сьцяны для фланкаваньня прылеглых сьценаў; 2) тое самае, што і кавальер.
Брама (ням. Tor): абарончае збудаваньне, найчасьцей ярусная кампазыцыя ў выглядзе вежы з каменю ці цэглы. Служыла галоўным уваходам у абарончы комплекс (замак, фартэцыя, крэпасьць і інш.)
Брона: глядзі герса.
Бруствэр (ням. Brustwehr): насып прызначаны для прыкрыцьця ад куляў і снарадаў баявой галерэі.
Бычок: глядзі больвэрк.

В

Вал: драўляна-зямельнае абарончае ўмацаваньне ў выглядзе штучнага ўзвышша, часам з мураванай аблямоўкай паверхні.
Вежа: асобнае збудаваньне ці частка будынка, вышыня якога значна перавышае шырыню.
Вежа валынскага тыпу або стоўп: тып манумэнтальных абарончых вежаў, якія ўзводзіліся на Валыні, а таксама на землях сучасных Беларусі і Польшчы ў другой палове XIII — XIV стагодзьдзі.
Вывад: 1) тое ж, што і бастыён; 2) патаемны ход, які выводзіў з замку.
Воўчая яма: паглыбленьні ў зямлі з умацаванымі і завостранымі ўверх драўлянымі каламі.
Вэрк: асобнае ўмацаваньне, якое ўваходзіць у склад фартыфікацыйных умацаваньняў і здольна весьці самастойную абарону.

Г

Гародня: зруб злучаны з падобныямі яму зрубамі ў адзіную лінію, утвараючы прасла абарончай сьцяны. Наверсе гародні мелі агульную баявую галерэю накрытую страхой.
Герса ці брона: мэталічныя альбо каваныя жалезам дубовыя пад’ёмныя краты ўязной брамы, якія дадаткова абаранялі ўваход.
Гласіс (анг., франц. glacis): ахоўны земляны насып перад ровам і схаваным ходам у сыстэме абароны фартэцый Новага часу адкрыты для абстрэлу абарончай артылерыі.
Горжа (анг. rear, gorge): шыя, тыльны бок ці заканчэньне бастыёна, равэліна.

Д

Данжон (франц. donjon): магутная ўмацаваная вежа, сумяшчае абарончыя і жылыя функцыі. Можа зьяўляцца як непасрэдна замкам так і яго часткаю.
Дзядзінец: цэнтральная частка старажытнага гораду, умацаваная драўляным тынам, равамі і валамі з драўлянымі сьценамі.
Дом-крэпасьць: тып жылога дома прыстасаванага да абароны з чатырма нарожнымі абарончымі вежамі.
Дэмібастыён (анг. demi-bastion): бастыён з адным флянкам.
Дэмілюн (анг. demilune) ці паўмесяц: дадатковае абарончае ўмацаваньне фартэцыі ў рове перад бастыёнам. Падобны да равэліна, аднак у адрозьненьне ад яго мае завяршэньне ў форме паўмесяца.

З

Забарол: тое самае што і аблам
Замак: паводле архітэктурнай, археалягічнай і гісторыка-сацыялягічнай сутнасьці зьяўляецца абарончай прыватнаўласьніцкай сядзібай-рэзыдэнцыяй фэадала з пэўным наборам абарончых і жылых збудаваньняў, характэрнай для пэўнага этапу ў разьвіцьці грамадзтва (фэадалізму).

І

Ізьбіца: 1) зрубная надбудова над замкавай вежай, завершаная шатром, крыху выступала за перымэтр муроў вежы і была абсталявана байніцамі тыпу машыкуляў або падсябіцьцяў; 2) зруб, які ставіўся перад брамай у рове для ўкладаньня на ім насьцілу для моста.

К

Кабыліна: драўлянае прыстасаваньне-загародка на чатырох апорах і бервяно, якім перагароджвалі ноччу зь сярэднявечным горадзе вуліцы ці подступы да брамаў для кантролю за перамяшчэньнем людзей.
Кавальер (анг. cavalier) ці надшанец: узвышэньне на бастыёне ці курціне, якое дае магчымасьць весьці больш эфэктыўны артылерыйскі абстрэл дальніх подступаў як і падножжа вала.
Казарма
Казэмат (ням. Kasematte): надземнае, падземнае ці ўнутрывальнае перакрытае скляпеньнямі памяшканьне, якое служыла для абароны гарнізона. Часта казэматы разьмяшчаліся за эскарпам ці контрэскарпам, мелі вагнявыя пазыцыі для гармат, служылі для стабілізацыі вала.
Канвэнтхаўс (ням. Konventhaus): замак-кастэль рэгулярнай формы з комплексам жылых, сакральных і гаспадарчых пабудоваў, згрупаваных вакол невялікага ўнутранага двара і маючых абарончыя прыстасаваньні на зьнешнім пэрымэтры.
Капанір (анг. caponier): абарончае збудаваньне для вядзеньня флянгавага вагня ў двух супрацьлеглых кірунках ці абарончы ход са стралковымі пазыцыямі ад равэліна да курціны.
Кардэгарда (франц. corps de garde): збудаваньне ў фартэцыях і замках XVI—XVIII стагодзьдзяў для разьмяшчэньня каравула. Звычайна будавалася ў комплексе з брамаю.
Каток (або слон): масіўнае бервяно, якое замацоўвалася на спэцыяльных прыстасаваньнях на гарадзкіх або замкавых сьценах і ў час варожага штурму скідвалася на праціўніка.
Кастэль: 1)пастаянны ўмацаваны вайсковы лягер часу Рымскай імпэрыі; 2)замак рэгулярнай формы з флянкуючымі вежамі або безь іх у Эўропе ў сярэднявеччы і раньнім Новым часе.
Контргардэн (анг. counterguard): дадатковае абарончае збудаваньне фартэцыі, у адрозьненьне ад равэліна знаходзіўся перад бастыёнам. Умацаваньне распаўсюджанае ў раньніх бастыённых сыстэмах, узьнікла з патрэбы схаваць занадта добра бачны эскарп бастыёна.
Контр-мінная галерэя: падземныя збудаваньні дляабароны бліжэйшых подступаў да ўмацаваньня супраць мінных галерэй ворага.
Контрэскарп (анг. counterscarp): мураваная сьцяна, або аблямоўка зьнешняга боку рова фартэцыі.
Кофр: абарончае казэматаванае збудаваньне, якое ўзводзілі на зыходзячых вуглах рвоў за контрэскарпам для флянгавага абстрэлу рва.
Кронвэрк (анг. crownwork): разьвітае дадатковае ўмацаваньне фартэцыі, складаецца з двух франтоў фартыфікацыі, хорнвэрк — з аднаго.
Круглік: васьмігранная ў пляне драўляная абарончая вежа, вядомая ў ВКЛ ў XVI—XVII стагодзьдзях.
Курціна: частка абарончага вала між двума бастыёнамі.

Л

Люнет (анг. lunette): адкрытае з тылу абарончае ўмацаваньне фартэцыі блізкае па форме да бастыёна з двума флянкамі і фасамі.

М

Машыкулі (франц. — machicoulis) або падсябіцьце: спэцыяльныя байніцы ў сьценах замкаў і гарадзкіх умацаваньняў, галоўнай функцыяй якіх было весьці абстрэл прылягаючай да сьцяны зоны. У драўляным дойлідзтве аналягічна Падсябіцьцям.
Мёртвая зона ці мёртвы вугал: зона перад абарончымі ўмацаваньнямі, якая не была даступнай для абстрэлу абарончай артылерыяй, і таму вельмі зручнай для нападу ці штурма ўмацаваньня. З мэтай ліквідацыі мёртвага вугла дойліды імкнуліся завастрыць зьнешні вугал нарожных вежаў, што і прывяло да ўзьнікненьня пяцівугольных бастыёнаў.

Н

Надолбы: загароджаньне зь бярвеньняў, укапаных у грунт з нахілам у бок праціўніка.
Надшанец: тое самае, што і кавальер.

П

Падсябіцьце: у драўляным дойлідзтве абарончая канструкцыя ў выглядзе гарызантальнай байніцы. У мураваным дойлідзтве адпавядае машыкулямі.
Палісад: глядзі астрог.
Паркан ці баркан: абарончая агароджа ў выглядзе частакола альбо зрубленая ў паз.
Патэрна: падземны калідор ці галерэя для камунікацыі між фартыфікацыйнымі збудаваньнямі
Паўкапанір: флянкуючае збудаваньне, якое ўзводзілася ля эскарпа і магло весьці флянгавы агонь у адным кірунку.
Перадбрам’е: невялікае абарончае ўмацаваньне перад брамай у выглядзе прасла сьцяны прастакутнай ці паўцыліндрычнай формы. У адрозьненьне ад барбакана мела невялікія памеры і будавалася непасрэдна перад самой брамай.
Прадзамча: дадатковае фартыфікацыйнае ўмацаваньне замка. Прадзамча ставілася звычайна з найбольш небясьпечнага боку, каб абмежаваць прамы падыход да замка.
Прасла: 1)частка сьцяны каркаснай канструкцыі або плоту з пакладзеных гарызантальна бярвеньняў, брусоў, жэрдак між двума вэртыкальнымі слупамі (шуламі); 2)частка сьцяны між дзвума абарончымі вежамі, бастэямі або бастыёнамі.
П’ятаформа (італ. piatta forma): плоскі тупавугольны або паўцыркулярны бастыён, які ўзводзіўся дзеля ўзмацненьня курціны, калі адлегласьць між бастыёнамі была занадта вялікай. П’ятаформа характэрна для стараітальянскай абарончай сыстэмы.

Р

Равэлін (анг. ravelin, франц. ravelin): дадатковае абарончае ўмацаваньне фартэцыі перад курцінай у прамежку між бастыёнамі ці перад брамай.
Рандэль (франц. rondel): магутная мураванай вежа прыстасаваная для ўжываньня вагняпальнай зброі, часьцей за ўсё паўкруглай формы.
Раскат: прымітыўны від абарончай вежы з пляцоўкай для ўстаноўкі гарматаў.
Роў (анг. ditch): абарончае ўмацаваньне ў выглядзе штучна ўтворанага канала ці яра, галоўнай функцыяй якога было перакрыцьцё падыходу да ўмацаваньня (гарадзішча, грода, замка ці фартэцыі).
Рэдан (анг. redan): простае абарончае ўмацаваньне фартэцыі у выглядзе вуглавога выступа ў абарончай лініі.
Рэдзюіт: унутранае ўмацаваньне ў замкнутых умацаваньнях для ўзмацненьня абароны на асобных участках. Апошні аплот абаронцаў.
Рэдут (анг. redoubt): палявое ці часовае абарончае ўмацаваньне закрытае з чатырох ці больш бакоў валамі і рвамі, аднак без магчымасьці вядзеньне фланкіруючага вагня.

С

Стоўп: глядзі вежа валынскага тыпу.
Схаваны ход ці прыкрыты ход (анг. covered way): упершыню ўзгадваецца ў 1554 годзе. Баявы ход у сыстэме бастыённай фартыфікацыі, які праходзіў перад ровам, быў прыкрыты бруствэрам і дазваляў трымаць абарону на бліжэйшых подступах да фартэцыі. Таксама меў баявую галерэю.

Т

Тараса: сьцяна абарончага збудаваньня з двух шэрагаў бярвеньняў ці брусоў, прамежкі паміж якімі часам запаўняліся зямлёй ці каменьнем.
Травэрс (анг. travers): папярочны вал ці перашкода для абароны ад куляў ці снарадаў.
Тын: глядзі астрог.
Тэналь (анг. tenail): дадатковае ўмацаваньне ў рове фартэцыі, ніжэй за курціну, што дазваляла весьці агонь з апошняй, але абараняла яе ад прамога абстрэлу.
Тэт-дэ-пон: перадмаставая ўмацаваная пазыцыя.

У

Узвалок ці апарэль: нахілены памост перад баявой вежай ці галерэяй, па якім усьцягвалі гарматы.
Узвод: пад’ёмны мост на ланцугах.

Ф

Фас (шчака) бастыёна: пярэдні бок бастыёна ў кірунку нападу.
Флянк бастыёна: бакавая частка паліганальнага бастыёна, зь якой веўся флянкіруючы абстрэл суседняй курціны і бастыёна.
Форбург: глядзі прадзамча
Форт (лат. fortis — моцны): фартыфікацыйнае збудаваньне, самастойны, вынесены элемэнт фартэцыі. Форт прыстасаваны да вядзеньня бою ў поўным акружэньні і ізаляцыі, аднак ён дзейнічае як частка буйных фартэцый новага і найноўшага часу, або як частка т.зв. фартыфікацыйных паясоў, дзе суседнія ізаляваныя форты пад час абароны падтрымлівалі адзін аднаго гарматным агнём.
Фортка: невялікая брамка ў абарончай сьцяне для выхаду з замка. Звычайна разьмяшчалася ў супрацьлеглым баку да напольнага і галоўнай брамы.
Фосэбрэй (анг. fausse-braye): доўгая абарончая лінія на працягу ўсяго пэрымэтру ўмацаваньняў, якая перахоўвала іх ад прамога артылерыйскага абстрэлу.
Фронт фартыфікацыі (анг. front of fortification)

Х

Хорнвэрк ці горнвэрк(ням. Hornwerk; анг. hornwork): разьвітае дадатковае ўмацаваньне фартэцыі, якое складаецца з аднаго фронта фартыфікацыі, у той час як кронвэрк з двух.

Ц

Цьвінгэр: прастора перад абарончай сьцяной замка ці гораду, абмежаванай звонку другой ніжэйшай сьцяной.
Цэйхгаўз: глядзі арсэнал.
Цытадэль

Ч

Часнок: 1) завостранае кольле, убітае альбо ўкапанае вэртыкальна ў зямлю на подступах да ўмацаваньня; 2) мэталічные чатырохшыповае прыстасаваньне для барацьбы з коньніцай і пяхотай ворага, якое раскідвалася на іх шляху.

Ш

Шанец: зямельнае ўмацаваньне тыпу акопа з бруствэрам.
Штурмфал: бярвеньні, ўкладзеныя шчыльна адзін да аднаго ў выглядзе нахіленага ці гарызантальнага палісаду па эскарпе ці контрэскарпе, звычайна пэрпэндыкулярна да іх.

Э

Эскарп (анг. scarpe, escarpe): мураваная аблямоўка ніжняй часткі абарончага валу на ўзроўні рва.

Літаратура

Архітэктура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. Мінск, 1993. ISBN 5-85700-078-5
Пивоварчик, С.А. Белорусские земли в системе фортификационного строительства Российской империи и СССР (1772-1941). — Гродно: ГрГУ, 2006.
Ткачоў, М. А. Замкі і людзі. Мн., 1991.
Festungen. Glossarium artis: [deutsch-französisch-englisch]. Wörterbuch zu Kunst. Band 7. München, 1997. ISBN 3-598-10806-0
Piper, Otto. Burgenkunde. Bauwesen und Geschichte der Burgen Zunächst innerhalb des deutschen Sprachgebietes. Augsburg,1992.