Крэва

	Крэва; лац. Kreva
	; Панарама мястэчка
Герб Крэва
Першыя згадкі:	ХІІІ ст.
Магдэбурскае права:	7 красавіка 1559
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Смаргонскі
Сельсавет:	Крэўскі
Плошча:	6,284 км²;
Вышыня:	233 м н. у. м.
Насельніцтва:	646 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC 3
Тэлефонны код:	375 1592
Паштовы індэкс:	231022
СААТА:	4256827081
Нумарны знак:	4
Геаграфічныя каардынаты:	54°18′39″ пн. ш. 26°17′0″ у. д. / 54.31083° пн. ш. 26.28333° у. д.Каардынаты: 54°18′39″ пн. ш. 26°17′0″ у. д. / 54.31083° пн. ш. 26.28333° у. д.
	Крэва на мапе Беларусі ± Крэва
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	https://kreva.travel/

Крэ́ва^[2] — вёска ў Беларусі, на рацэ Краўлянцы. Цэнтар сельсавету Смаргонскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 646 чалавек. Знаходзіцца за 22 км на поўдзень ад места і чыгуначнай станцыі Смаргоні, каля аўтамабільнай дарогі Ашмяны — Менск.

Крэва — даўняе магдэбурскае мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны), сталіца ўдзельнага княства. Да нашага часу тут захаваўся замак гаспадароў Вялікага Княства Літоўскага, помнік архітэктуры XIV ст., які істотна пацярпеў ад расейскай артылерыі ў часы Першай сусьветнай вайны.

Назва

Тапонім Крэ́ва^[2] ўтварыўся ад назвы племянной супольнасьці крывічоў^[3]^[a].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Крэва як сталіцу Нальшанскай зямлі^[5] зьмяшчаецца ў нямецкай хроніцы і датуецца ХІІІ ст. З таго часу назва паселішча неаднаразова фіксуецца ў розных летапісах, дакумэнтах і на мапах. У 1260-я гады Крэва далучылася да Вялікага Княства Літоўскага. У ХІV ст. яно стала сталіцай асобнага княства, тут збудавалі мураваны замак. У 1338 годзе вялікі князь Гедзімін перадаў Крэва свайму сыну Альгерду, потым ім валодаў Ягайла.

У 1382 годзе на загад Ягайлы ў Крэўскім замку забілі Кейстута, бацьку Вітаўта. 14 жніўня 1385 году тут адбылося падпісаньне Крэўскай уніі. У 1387 годзе Ягайла заснаваў у Крэве адну зь першых у Літве каталіцкіх парафіяў. У 1391 годзе загінуў апошні князь крэўскі Вітунд. У 1413 годзе паселішча ўвайшло ў склад Віленскага ваяводзтва^[6].

Зь сярэдзіны ХV да першай паловы ХVІ стагодзьдзяў Крэва было сталіцай павету. На 1551 год яно плаціла ў вялікакняскі скарб мінімальную суму падаткаў — 5 коп грошаў^[6].

7 красавіка 1559 году вялікі князь Жыгімонт Аўгуст надаў Крэву Магдэбурскае права, да канца XVIII ст. ужываўся герб: «у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога срэбная зорка»^[7] (герб Ляліва). Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў мястэчка ўвайшло ў склад Ашмянскага павету. З 1636 году пры тутэйшым касьцёле працавалі школа і лякарня.

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскія захопнікі двойчы спусташалі Крэва (у 1655 і 1659 гадох)^[8]. У ХVІІІ ст. у мястэчку дзеялі 6 цэркваў і касьцёл^[8]. Паводле інвэнтару 1789 году, існавалі Рынак (52 дамы, 2 карчмы), вуліцы Зарэчная (56 дамоў), Пяскоўская (9 дамоў), Татарская (13 дамоў), Багданаўская (56 дамоў), Барунская (5 дамоў)^[8]. У канцы ХVІІІ ст. мястэчка карысталася пячаткай з гербам Ляліва.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Крэва апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам воласьці Ашмянскага павету Віленскай губэрні^[9]. У ХІХ — першай палове ХХ стагодзьдзях паселішча было адным з найбольшых цэнтраў вытворчасьці керамікі.

Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня ў 1866 расейскія ўлады гвалтоўна перарабілі тутэйшы касьцёл пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы). Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у Крэве было 217 двароў, дзеялі 2 царквы і сынагога, працавалі вучэльня, школа і 2 крамы, штогод праводзілася 5 кірмашоў. У 1898 годзе мястэчка наведаў мастак Фэрдынанд Рушчыц, які напісаў карціну «Крэва».

У Першую сусьветную вайну каля Крэва праходзілася лінія фронту. 21 ліпеня 1917 году ў ходзе артылерыйскай атакі на пазыцыі войскаў Нямецкай імпэрыі войскі Расейскае імпэрыі ўшчэнт разбурылі муры замка і касьцёла.

Старая графіка Крэва
Замак. Невядомы мастак, 1827 г.
Панарама мястэчка. Невядомы мастак, 1839 г.
Замак. Невядомы мастак, XIX ст.
Мястэчка і замак. Н. Орда, 1875 г.

Літаграфія з акварэлі Н. Орды
Княская вежа. Б. Тамашэвіч, 1896 г.
Панарама мястэчка. Б. Тамашэвіч, 1897 г.
Замак. Ф. Рушчыц, 1899 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Крэва абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яно ўвайшло ў склад Беларускай ССР^[10]. У 1920 годзе Крэва апынулася ў складзе Сярэдняй Літвы, у 1922 годзе — міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Ашмянскім павеце Віленскага ваяводзтва. У 1929 годзе беларускі мастак Язэп Драздовіч стварыў сэрыю малюнкаў мястэчка. У 1929—1930-х гадох праводзілася ўмацаваньне муроў замка.

У 1939 годзе Крэва ўвайшло ў БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 году стала цэнтрам сельсавету Смаргонскага раёну. У 1998 годзе з мэтай спрыяньня захаваньню і адраджэньню Крэўскага замка ўтварыўся міжнародны фонд «Крэва». У 2000-я гады вёска атрымала афіцыйны статус «аграгарадку».

Мястэчка на старых здымках
Замак да руйнаваньня расейскай артылерыяй
Замак па руйнаваньні расейскай артылерыяй
Вуліца Замкавая
Рог Рынку і Смаргонскай. Былы касьцёл

Вуліца Багданаўская. Каталіцкая капліца
Рог Рынку і Смаргонскай. Новы касьцёл
Вуліца Зарэчная. Царква
Вуліца Ашмянская

Насельніцтва

Дэмаграфія

XVIII стагодзьдзе: 1789 год — 1,1 тыс. чал.^[8]
XIX стагодзьдзе: 1866 год — 1285 чал., у тым ліку 639 праваслаўных, 337 каталікоў, 241 юдэй, 68 магамэтанаў^[11]; 1897 год — 1380 чал.
XX стагодзьдзе: 1909 год — 2,3 тыс. чал.; 1972 год — 1155 чал.; 1997 год — 837 чал.; 1998 год — 812 чал.^[12]; 1999 год — 816 чал.
XXI стагодзьдзе: 2004 год — 726 чал.; 2010 год — 646 чал.

Інфраструктура

У Крэве працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, лякарня, аптэка, клюб, бібліятэка.

Забудова

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва	Былыя назвы
Дзяржынскага вуліца	Татарская вуліца (частка) Замкавая вуліца (частка)
Савецкая вуліца	Пруская вуліца	Тадэвуша Касьцюшкі вуліца Панарская вуліца

З урбананімічнай спадчыны Крэва да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Ашмянская (яшчэ адна гістарычная назва — Барунская), Багданаўская, Зарэчная (гістарычная назва часткі сучаснай вуліцы — Пескавая) і Смаргонская. Гістарычны Рынак ня мае афіцыйнай назвы.

Мясцовасьці

Гістарычныя мясцовасьці: Места, Закрэўе (Выган), Радзівонаўка, Юрава гара, Ксяндзова гара, Крыжовая гара (Маяк).

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Панарама мястэчка

Праз Крэва праходзяць турыстычныя маршруты «Легенды Вялікага Княства Літоўскага», «Дойлідзтва Налібоцкага краю»^[13].

Славутасьці

Замак вялікіх князёў (XIV ст.; руіны)
Міква
Могілкі юдэйскія
Сынагога (канец XIX — пачатак XX стагодзьдзяў)
Царква Аляксандра Неўскага (1854; мураўёўка)

Страчаная спадчына

Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы
Касьцёл Перамяненьня Пана (1930-я)

Галерэя

Краявіды Крэва
Руіны замка
Княская вежа
Рэшткі сьцяны
Гарадзішчы пэрыяду позьняга Сярэднявечча — Новага часу

Царква-мураўёўка
Касьцёл Перамяненьня Пана
Сынагога
Міква

Глядзіце таксама

Крэўская унія

Заўвагі

^ У рэчышчы палітыкі летувізацыі летувіскі савецкі тапаніміст Аляксандрас Ванагас тлумачыў тапонім Крэва «ад рачной назвы тыпу летувіскага гідроніму Krevė» (рака на поўначы ад летувіскіх Кейданаў)^[4]

Крыніцы

^ Крево фото Планета (рас.)
^ ^а ^б Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9. (pdf) С. 348.
^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 182.
^ Vanagas A. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. P. 165.
^ Шаблюк В. Крэва // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 284.
^ ^а ^б Баравы Р. Крэва // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 157.
^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 179.
^ ^а ^б ^в ^г Баравы Р. Крэва // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 158.
^ Słownik geograficzny... T. XV, cz. 2. — Warszawa, 1902. S. 165.
^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
^ Słownik geograficzny... T. IV. — Warszawa, 1893. S. 666.
^ БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 532.
^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 8: Канто — Кулі. — 576 с. — ISBN 985-11-0144-3
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Дзярновіч А. Адраджэнне // Гістарычны альманах. Вып. 1. — Менск: «Універсітэцкае», 1995.
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XV, cz. 2: Januszpol — Wola Justowska. — Warszawa, 1902.

Вонкавыя спасылкі

Крэва , Radzima.org
Крэва (рас.), Глёбус Беларусі
Крэўскае Мора — Краязнаўчы блог Аляксандра Камінскага
Турыстычны сайт мястэчка Крэва (рас.)
Герб Крэва, Геральдыкум

[5] У рэчышчы палітыкі летувізацыі летувіскі савецкі тапаніміст Аляксандрас Ванагас тлумачыў тапонім Крэва «ад рачной назвы тыпу летувіскага гідроніму Krevė» (рака на поўначы ад летувіскіх Кейданаў)^[4]

[1] Крево фото Планета (рас.)

[ReferenceA-2] а ^б Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9. (pdf) С. 348.

[3] Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 182.

[4] Vanagas A. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. P. 165.

[ehb-6] Шаблюк В. Крэва // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 284.

[evkl-7] а ^б Баравы Р. Крэва // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 157.

[8] Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 179.

[evkl158-9] а ^б ^в ^г Баравы Р. Крэва // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 158.

[10] Słownik geograficzny... T. XV, cz. 2. — Warszawa, 1902. S. 165.

[at-11] 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

[12] Słownik geograficzny... T. IV. — Warszawa, 1893. S. 666.

[13] БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 532.

[14] Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

[1]

[2]

[3]

[a]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[4]