Айлыҡ шалҡан
| Айлыҡ шалҡан | |||||||||||||||||||||
 Айлыҡ шалҡан тамыры | |||||||||||||||||||||
| Фәнни классификация | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||
| Халыҡ-ара фәнни исеме | |||||||||||||||||||||
| Синонимдар | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
.jpg)
Айлыҡ шалҡан (редис) — бер йәки ике йыллыҡ тормалар ырыуының кәбеҫтәләр ғаиләһе вәкиле.
Яҙма
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Айлыҡ шалҡан — Ер шарының күпселек илдәрендә йәшелсә булараҡ үҫтерелгән үҫемлек. Йәшелсә булараҡ тамыр аҙығы ҡулланыла. Уның урыҫса атамаһы лат. radix — тамыр тигән һүҙҙән килеп сыҡҡан.
Был йәшелсәнең тамыры ғына түгел, япраҡтары ла ашарға яраҡлы, организм өсөн файҙалы. Редисты асыҡ тупраҡҡа апрель аҙаҡтарында уҡ ултыртырға мөмкин.
Редис сәскәндән һуң 30 – 45 көндән өлгөрөп етә, шуға ла уны бер миҙгелдә ҡабат-ҡабат ултыртырға була. Бер ҡараһаң, уны үҫтереүҙең бер ауырлығы ла юҡ кеүек, шулай ҙа бөтә йәшелсәләр кеүек үк, уның да наҙлы, үҙенсәлекле яғы бар.
Үҫтереү
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иң тәүҙә, редис үҫкән түтәлдәр ҡояшҡа ҡарап торорға тейеш. Әйткәндәй, был йәшелсә күсереп ултыртыуға бер ҙә ҡаршы түгел, яңы урынға тиҙ генә ылығып, артабан үҫеп китә. Баҡсаһында уңышты химикаттар ҡулланмай ғына үҫтерергә теләүселәр редис сәселгән түтәлгә ағас көлө, күпләп тиреҫ индерә ала. Ҡоротҡос бөжәктәрҙән ҡотолоу өсөн үҫемлектәргә һарымһаҡ төнәтмәһе, тәмәке туҙаны һәм көл һибәләр.
Ә инде баҡсаһында урынды экономияларға тырышҡандар редисты кишер, һуған түтәлдәренең ситенә сәсә ала. Ул тиҙ үҫеп еткәс, башҡа йәшелсәләрҙе ҡыҫырыҡлап өлгөрмәйәсәк.
Редис орлоҡтары 1,5 – 2 сантиметр тәрәнлеккә сәселә, йәшелсә артыҡ эре түгел, шуға ла үҫемлектәрҙең араһы 4 – 5 сантиметр ғына булыуы ла етә.
Йәшелсәне әллә ни оҙаҡ һаҡлап булмай, һыуытҡыста ул дүрт көн тәмен дә, сифатын да юғалтмай тора ала. Ә инде япраҡтары ҡырҡылған, герметик ҡапҡа һалынғандары ике аҙна тирәһе һаҡлана.
Редис — яҡтылыҡ яратыусан үҫемлек; күләгәле, ышыҡ урындарҙа ваҡ тамыраҙыҡтар ғына сығара. Ул — көн үҫемлеге. Көн оҙайғанда уның үҫеше тиҙләй, үҫемлектәр йылдамыраҡ һабаҡлана, ҡайһы саҡта тамыраҙыҡтары ла булмай. Редистың шытымдары минус 3, ә ҙурайған үҫемлектәре минус 5 градусҡа ҡәҙәр ҡырауҙы кисерә ала. Тамыры үҫеү өсөн ҡулай температура — 18–20 градус. Редис тупраҡҡа талапсан. Әсе тупраҡта кила ауырыуы менән зарарлана. Азот етмәһә, япраҡтары һәм тамыры насар үҫә, калий етешмәһә, емеше яралыу тотҡарлана
Файҙаланыу
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Редистың һабаҡтарын, япраҡтарын салат эшләгәндә, аш бешергәндә ҡулланырға була, бик тәмле килеп сыға. Редисты шулай уҡ ҡатыҡ менән окрошка әҙерләгәндә күпләп ҡулланырға мөмкин. Ғөмүмән, был йәшелсә һөт аҙыҡтары менән бик дуҫ, уларҙы ҡушып ашау тәмле лә, организмға ла файҙалы.
Миҡдары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]| 100 г редистың яҡынса миҡдары: | |||
| Энергия | 14 kcal или 57…61 kJ | Аҡһымдар | 1,1 г |
| май | 0,1 г | файҙаланылған углеводтар, | 2,0 г |
| Аҙыҡ сүстәре | 1,6 г | Һыу | 94 г |
| Натрий | 17 мг | Калий | 225…255 мг |
| Кальций | 34…35 мг | Фосфор | 28 мг |
| Магний | 8 мг | Тимер | 1,2 мг |
| Фтор | 0,10 мг | A витамины | 4 мкг |
| Витамин E | ? | B1 витамины | 0,04 мг |
| B2 витамины | 0,04 мг | Никотин кислотаһы | 0,2 мг |
| B6 витамины | 0,06 мг | Витамин C | 27…29 мг |
| Салицил кислотаһы | 1,24 мг | ||
Ҡыҙыҡлы мәлдәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- «Редис», – тип әйтеү менән иҫкә иң тәүҙә билдәле комедиялағы: «Редиска – нехороший человек», – тигән лаҡап килеп төшә. Тик был лаҡап бер ҙә генә лә редис – насар йәшелсә, тип уйларға нигеҙ бирмәй.
- Айлыҡ шалҡан йыһан киңлегендә үҫтерелгән йәшелсә. Халыҡ-ара космик станцияла генетик үҙенсәлектәрен тикшеренеү сиктәрендә үҫтерелә. Редисты ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә өлгөрөүе өсөн һайлап алғандар. Икенсенән, уның табыры ғына түгел, һабаҡтары ла ашарға яраҡлы.[2].
Этимология
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Йәшелсәнең башҡорт телендә әйтелеше айлыҡ шалҡан, ул 30-40 көндә өлгәрә, шуға атамаһы айлыҡ шалҡан тип аталған. Тик хәҙерге әҙәби телгә урыҫ теленән күсермәһе килеп кергән.
Аш әҙерләү рецептары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ҡыҫала менән салат
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]5 – 6 редис, 10 ҡыҫала, йәшел һуған, йәшел тәмләткестәр, 2 – 3 аш ҡалағы ҡаймаҡ, тоҙ. Ҡыҫаланы бешерергә, уның ашарға яраҡлы өлөшөн бысаҡ менән ваҡларға. Редисты түңәрәкләп ҡырҡырға, уға һуған, тоҙ һалып бутарға, ҡыҫала итен ҡушып, өҫтөнә ҡаймаҡ ҡойорға. Салаттың өҫтөнә ҡыҫаланың ыуылдырығын, йәшел тәмләткестәрҙе һибергә.
Ҡаймаҡлы салат
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]5 – 6 редис, 1 йомортҡа, ярты стакан ҡаймаҡ, әнис, петрушка. Редисты йыуырға ла йоҡа ғына итеп түңәрәкләп ҡырҡырға. Бешерелгән йомортҡаның һарыһын айырып алып, ҡаймаҡ, тоҙ менән бергә иҙергә, ошо массаға редисты, ваҡлап туралған йомортҡа ағын hалып бутарға. Салаттың өҫтөнә йәшел тәмләткестәр һибергә.
Йәшелсә менән халыҡ дауаһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Тымау тимәһен тиһәң, редис менән кишергә һөт йәки бал өҫтәп бутағыҙ. Улар тигеҙ миҡдарҙа булырға тейеш. Ҡатнашманы көнөнә алты тапҡыр берәр аш ҡалағы эсергә мөмкин.
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ International Plant Names Index: Raphanus sativus convar. radicula (инг.) (Тикшерелеү көнө: 18 июль 2009)
- ↑ Космонавты на МКС собрали урожай гороха и теперь сеют редиску
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- http://yeshlek-gazeta.ru/2008/04/22/sh1241khsi-khuzhaly1185.html(недоступная ссылка)
- Айлыҡ шалҡан — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (Тикшерелеү көнө: 10 май 2009)