توپراق

توْپراق یا تورپاق، یئر اوزونده بیتگی بیتن قاتا دئییلر.

توپراق بیرلیکده یئر اوزونده یاشاییشی قوْرویان مینرال لار، اورقانیک مادّه، قاز، سو و سایی‌سیز اوْرقانیزملرین قارشیغی‌دیر. تورپاغین دؤرد اؤنملی ایشی واردیر: بیتگی بؤیومه‌سی اۆچون بیر یئر، سو ساخلاما و آریتماسینا گؤره بیر یئر، هاوانی دَییشدیرن بیر آراج و جانلیلار اۆچون بیر یاشاییش یئری دیر.

قونور تورپاق

توْرپاق - یئر قابیغینین بیتکی بیته‌ن اۆست قاتی.

تعریفی

تورپاغین قاتلاری

تورپاغا ایلک علمی تعریف V.V.Dokuچایو طرفیندن وریلمیش‌دیر: "داغ سوخورلارینین (فرقی یوخ‌دور هانسی) سو، هاوا و مۆختلیف نؤع جانلی و جان‌سیز اوْرقانیزملرین بیرگه فعالیّتی نتیجه‌سینده طبیعی یوللا دییشدیریلمیش "آچیق" و یا خاریجی قاتینا توْرپاق دئییلیر".

اوْ بللی اتمیش‌دیر کی، یر سطحین‌ده‌کی بۆتون توْرپاقلار "یرلی ایقلیمین، بیتکی و حئیوان اوْرقانیزملرینین، آنا داغ سوخورلارین ترکیب و قورولوشونون، ارازینین رلیفینین و نهایت، اؤلکه‌نین یاشینین اوْلدوقجا مورکّب قارشی‌لیق‌لی تأثیری" نتیجه‌سینده یارانمیش‌دیر. V.V.Dokuچایوین بۇ ایدیالاری تورپاغین اطراف موحیطله دایم ماده و انرژی مۆبادیله‌سی و قیسمه‌ن قاپالی بیولوژی دؤوران واسطه‌سیله قارشی‌لیق‌لی تأثیرده اوْلان بیومینرال ("بیوکوس") دینامیک سیستم کیمی درک ادیلمه‌سین‌ده بؤیوک اهمیت کسب اتمیش‌دیر.

تورپاغین اساس خاصه‌سی مونبیت‌لیگی‌دیر. مونبیت‌لیک تورپاغین بیتکینی نورمال یاشاماسی و محصول یتیرمه‌سین‌دن اؤترو ییئجئک المنتلری و سو، اوْنون کؤک سیستمینی هاوا و ایستی‌لیکله تأمین ائتمک قابیلیتی‌دیر. V.R.Vilyamsین قئید اتدیی کیمی، تورپاغی داغ سوخورون‌دان فرقله‌ن‌دیره‌ن محض بۇ اهمیت‌لی کیفیتی اوْنو «یر کوره‌سینین قورو سطحینین بیتکییه محصول ورمه‌یه کابول اوْلان اۆست هوریزونتو کیمی تعیین ادیر».

توْرپاق و توْرپاق اؤرتویونون اینکیشافی، بیرده مونبیتلیینین فورمالاشماسی، توْرپاقملگلمه‌نین طبیعی عامللرینین آهنگی و اینسان جمعیتینین مۆختلیف تأثیرلری ایله، اوْنون محصولدار قوه‌لرینین، ایقتیصادی و سوسیال شرایطلرینین اینکیشافی ایله چوْخ سیخ باغلی‌دیر (ق.ش. مممدوو، ۲۰۰۷).

تورپاغین ان اۆست قاتینین رنگی داها تونددور. تورپاغین اۆست قاتین‌دا بیتکیلرین کؤکلرینه، چوروموش بیتکی قالیقلارینا، و ده یاغیش قوردلارینا، حشرات و باشقا حئیوان قالیقلارینا تصادف ائدیلیر. بۇ قاتلار میکروورقانیزملرین تأثیریله پارچالاناراق چورونتو تشکیل ادن ماده‌لری عمله گتیریر. همین چورونتو کؤکلرله بیرلیک‌ده تورپاغین رنگینی توندلشدیریر. آلت قاتلاردا چورونتو و بیتکیلرین کؤکیری نیسبتاً آزالیر. اوْنا گؤره ده آلت قاتلاردا تورپاغین رنگی اۆست قات‌دان آچیق اوْلور. تورپاغین آلت قاتلارین‌دا، عادتاً، قوم، گیل و داشلار اوْلور. هر بیر توْرپاق‌دا چورونتو واردیر، بونونلا دا اوْ، داغ سوخورو، قوم و یا گیل‌دن فرق‌لنیر.

ترکیبین‌ده چورونتو چوْخ اوْلان توْرپاقلارین رنگی قارا اوْلور. بئله توْرپاقلار قاراتوْرپاق آدلانیر. قاراتوْرپاق روتوبتی یاخشی ساخلاییر، ترکیبین‌ده ییئجئک ماده‌لری چوْخ اوْلور. چورونتو ماده‌لری ایله زنگین اوْلان توْرپاق مونبیت ساییلیر. مونبیت توْرپاقلاردان همیشه یۆکسک و ثابت محصول الده ائدیلیر.

ترکیبی

توْرپاق ترکیبینه گؤره مورکّب‌دیر. بونو آشاغی‌داکی تجروبه‌لرله ثبوت ائتمک اوْلار. اگر بیر پارچا قاراتورپاغی آلوودا کؤزرتسک، اوْنون ترکیبین‌ده اوْلان بیتکی قالیقلاری، چورونتولر یاناجاق، یرده تورپاغین بیر قدر آچیق رنگ‌لی کولو قالاجاق‌دیر. دمه‌لی، تورپاغین قارا اوْلماسی اوْنون ترکیبین‌ده‌کی چورونتونون میقدارین‌دان وابسته‌دیر.

تجروبه‌نی داوام اتدی‌رک. کؤزردیلمیش تورپاغین بیر حیصّه‌سینی ایستکانا تؤکوب، اۆزرینه سو علاوه ادک. بۇ سویون رنگی بولاناجاق‌دیر. بولانمیش سویو باشقا ایستکانا سوزوب کنارا قویاق. اوّلکی ایستکانین دیبین‌ده‌کی چؤکونتونو بیر نئچه دفعه یوساق، اوْنون دیبین‌ده تمیز قوم قالدیغینی گؤرریک. بولانیق سو تؤکولموش ایستکانی بیر نئچه ساعت‌دان سوْنرا نظردن کچیرسک، سویون دورولدوغونو و گیلین ایستکانین دیبینه چؤکدویونو مۆشاهیده ادریک. دمه‌لی، تورپاغین ترکیبین‌ده چورونتودن باشقا قوم و گیل ده واردیر. سویو بولان‌دیران دا گیل‌دیر.

ایندی ینه کؤزردیلمیش تورپاغین قالان حیصّه‌سینی ایستکانا تؤکوب اۆزرینه سو علاوه ادک و سو دورولانا قدر گؤزلیک. دورولموش سویو باشقا تمیز بانکایا بوشالدیب سوزگج کاغیذین‌دان سوزک. آلینمیش سویو چینی قابا تؤکوب بوخارلان‌دی‌راق. سو بوخارلانیب قورتاردیق‌دان سوْنرا قابین دیبین‌ده آغ رنگ‌ده ارپ قالاجاق‌دیر. بۇ، توْرپاق سویون‌دا هللولموش و سوزگج کاغیذین‌دان سوزوله‌ن دۇزلاردیر. توْرپاق‌دا بیرده سو و هاوا دا واردیر. سویون اوْلماسینی ال ایله حیس ائتمک اوْلار. اگر سویا بیر پارچا قورو توْرپاق آتساق، اوْندان هاوا قابارجیقلاری چیخماغا باشلایاجاق‌دیر. بۇ دا تورپاغین ایچری‌سین‌ده‌کی هاوادیر. دمه‌لی، تورپاغین ترکیبین‌ده چورونتو، قوم، گیل، مینرال دۇزلار، سو و هاوا واردیر. اوْنلارین میقداری آیری-آیری توْرپاقلاردا مۆختلیف دیر.

چورونتو چوْخ اوْلان توْرپاقلار مونبیت توْرپاقلاردیر'. قوم چوْخ اوْلان توْرپاقلار قوم‌لو، قومسال، گیل چوْخ اوْلان توْرپاقلار ایسه گیل‌لی توْرپاقلار آدلانیر.

تورپاغین ترکیبین‌ده سو چوْخ اوْلدوق‌دا باتاقلیغا چوریلیر، مینرال دۇزلار چوْخ اوْلدوق‌دا شورانلاشیر، اکین اۆچون یارارسیز اوْلور. جومهوریتیمیزین بعضی دوزه‌ن‌لیک رایونلارین‌دا تورپاغین ترکیبین‌ده خؤرک دۇزو و باشقا دۇزلار دا حَددیندن چوْخ‌دور. همین دۇزلار مدنی بیتکیلر طرفیندن منیمسنیلیر و بیتکییه منفی تأثیر گؤستریر. بئله ساحه‌لر اکین اۆچون یارارسیزدیر. شوران توْرپاقلاری یارارلی حالا سالماق اۆچون گئنیش ملیوراسییا ایشلری گؤرولور. بۇ مقصدله شورانلاشمیش توْرپاقلاردا درین کاناللار چکیلیر، توْرپاق‌داکی آرتیق دۇزلار یویولاراق همین کاناللار واسطه‌سیله آخیدیلیر.

مونبیت توْرپاق قاتی اۇزون ایللر عرضینده اوْنا، مۆختلیف بیتکی و حئیوان قالیقلارینین، چورونتولرینین قاریشماسی نتیجه‌سینده عمله گلیر. اوْنا گؤره ده توْرپاق‌دان دوزگون ایستیفاده ادیلمه‌سینین و اوْنون مۆحافیظه اوْلونماسینین بؤیوک اهمیتی واردیر. بئله کی، مشه‌لرین قیریلماسی، چمنلیکیرین دوزگون ایستیفاده ادیلمه‌مه‌سی تورپاغین آشینماسما، یعنی اوْنون مونبیت قاتینین سو و کولک واسطه‌سیله یویولوب آپاریلماسینا سبب اوْلور.

جومهوریتیمیزداکی توْرپاق ساحه‌لرینین چوْخ حیصّه سی قوراق‌لیق رایونلاردادیر. بۇ رایونلاردا تؤرپاغین سوواریلماسی کند چیفتلیک (مزرعه) بیتکیلرینین محصولدارلیغینی ۲–۳ دفعه آرتیریر. بعضی توْرپاقلاردا حَددیندن آرتیق روتوبت اوْلدوغون‌دان باتاقلیغا چوریلیر. بۇ زونالاردا یۆکسک محصول آلماق اۆچون تورپاغی قوروتماق لازیم‌دیر.

عصرلر و مین ایللر عرضینده یارانان توْرپاق بیزیم طبیعی سروتیمیزدیر، اینسانین ارزاق محصوللارینین، حئیوان ییئجئکسینین، صنایع اۆچون آلینان خامین اساس منبعی‌دیر. تورپاغی قوروماق و اوْنون محصولدارلیغینی آرتیرماق هامینین بورجودور.

تورپاقملگلمه

توْرپاقملگلمه‌ده جانلی اوْرقانیزملرین، ایلک نؤوبه‌ده یاشیل بیتکیلرین و میکروورقانیزملرین خصوصی رولو وار. اوْنلارین فعالیّتینین تأثیری آلتیندا داغ سوخورلارینین تورپاغا چوئریلمه‌سی و مونبیتلیینین فورمالاشماسی ایله باغلی اهمیت‌لی پروسسلر، اوْ جمله‌دن بیتکی ییئجئکسینین اساسینی تشکیل ادن کولی المنتلرین و آزوت بیرلشمه‌لرینین غلظتسی، اورقانیک ماده‌لرین سینتزی و پارچالانماسی، بیتکیلرین و میکروورقانیزملرین حیات فعالیّتینین محصوللاری ایله داغ سوخورلارینین مینرال بیرلشمه‌لرینین قارشی‌لیق‌لی تأثیری و س. باش وریر.

توْرپاقملگلمه‌نین بیولوژی ماهیتینین درک ادیلمه‌سین‌ده V.R.Vilyams و V. İ. ورنادسکینین خصوصی خیدمتلری اوْلموش‌دور. ایقلیم شرایطینین، بیتکی اؤرتویونون، داغ سوخورلارینین و رلیفین مۆختلیف لیگی و آیری-آیری اراضیلرین یاشین‌داکی فرقلر توْرپاقلارین طبیعت‌ده موختلیفلیینی شرتلندیریر. اوْنلارین یاییلماسینین جؤغرافی قانوناویغونلوقلاری توْرپاقملگتیره‌ن عامللرین آهنگی ایله بللی اوْلونور.

یر کوره‌سی و اوْنون آیری-آیری ماتریکلری اۆچون بۇ قانوناویغونلوقلار ایقلیم و بیتکی اؤرتویونون زونال دییشیک‌لیگی ایله علاقه دار. بۇ جهت توْرپاقلارین اۆفوقی و شاقولی زونال‌لیق قانونونا اۇیغون اینکیشافین‌دا اؤزونو گؤستریر. کیچیک اراضیلرین توْرپاق اؤرتویونون خصوصیتلری ایلک نؤوبه‌ده رلیفین، آنا سوخورون ترکیب و خاصه‌لرینین تورپاغین ایقلیمینه، بیتکی و توْرپاقملگلمه‌یه تأثیری ایله باغلی‌دیر.

اؤزونون خصوصی کیفیتی سایه‌سین‌ده توْرپاق اورقانیک عالمین حیاتین‌دا مؤهوم رول اوْیناییر. لاندشافتین هم محصولو و هم ده المنتی – خصوصی طبیعت جیس‌می اوْلماقلا، اوْ، یر کوره‌سی طبیعتینین اینکیشافین‌دا اهمیت‌لی موحیط کیمی چیخیش ادیر. آتموسفر، بیوسفر، هیدروسفر و لیتوسفر ایله فاصیله‌سیز ماده و انرژی مۆبادیله‌سی حالین‌دا اوْلان توْرپاق اؤرتویو بۆتون بۇ سفرالار آراسیندا یرده تشکول تاپمیش و اؤزونون چوْخچشیدلی فوْرمالارین‌دا حیاتین اینکیشاف و مؤوجودلوغو اۆچون ضروری اوْلان مووازینتین ساخلانماسین‌دا عوضسیز شرط کیمی چیخیش ادیر.

مونبیت‌لیک خاصه‌سینه مالیک اوْلماقلا توْرپاق کند چیفتلیک (مزرعه) ین‌دا اساس اۆرتیم (تولید) واسطه‌سی کیمی چیخیش ادیر. توْرپاق‌دان اۆرتیم (تولید) واسطه‌سی کیمی ایستیفاده اتمکله، اینسان توْرپاقلارین خاصه‌لرینه، رژیملرینه و مونبیتلیینه، بیرده توْرپاقملگلمه‌نی بللی ادن طبیعی عامللره بیلاواسیته تأثیر اتمکله توْرپاقملگلمه‌نی اهمیت‌لی درجه‌ده دییشیر؛ مشه‌لرین سالینماسی و قیریلماسی، کند چیفتلیک (مزرعه) بیتکیلرینین بجریلمه‌سی طبیعی بیتکیلیین گؤرکه‌مینی، قوروتما و سووارما ایسه ارازینین نم‌لیک رژیمینی دییشیر و س. تورپاغین بجریلمه‌سی، گوبره‌لرین تطبیقی و کیمیوی ملیوراسییا تدبیرلری (اهنگله‌مه، گیپسله‌مه و س) ده توْرپاقلارا آز تأثیر گؤسترمیر. نتیجه اعتباریله، توْرپاق تکجه اینسان امیینین تطبیق پردمتی دییل، عئینی زامان‌دا بۇ امیین محصولودور. بئله‌لیکله، توْرپاقشوناس‌لیق تورپاغی خصوصی طبیعت جیس‌می کیمی، اۆرتیم (تولید) واسطه‌سی کیمی، اینسان امیینین تطبیق و آککومولیاسییا ادیلدیی پردمت کیمی، بیرده بللی درجه‌ده بۇ امیین محصولو کیمی اؤیرنیر.

کند چیفتلیک (مزرعه) ین‌دا

کند چیفتلیک (مزرعه) ین‌دا اساس اۆرتیم (تولید) واسطه‌سی کیمی توْرپاق آشاغی‌داکی مؤهوم خصوصیتلری ایله سجییه‌لنیر: توْرپاق اوزدیلمزدیر؛ توْرپاق محدوددور، یعنی اوْنو بؤیوتمک، چوْخالتماق، آرتیرماق اوْلماز؛ تورپاغین یرینی دییشمک اوْلماز؛ تورپاغا مخصوص خصوصیت یالنیز اوْنون مونبیت‌لیگی‌دیر. بۇ خصوصیتلر توْرپاق رسورسلارینا سوْن درجه دقت‌لی یاناشماغی و دایم توْرپاقلارین مونبیتلیینین آرتیریلماسی قایغی‌سینا قالماغی طلب ادیر.

کیمیوی ترکیبی

میکروسکوپ آلتیندا تورپاغین گؤرونوشو

شرایط‌دن وابسته اوْلاراق، محلولون داخیلین‌ده بیرلشمه‌لر دیسسوسیاسییا اوْلونورسا، بۇ حال‌دا آیری-آیری یونلار توْرپاق طرفیندن اۇدولا بیلر. اگر توْرپاق طرفیندن کیمیوی تئپکی نتیجه‌سینده آنجاق کاتیونلار اۇدولموش اوْلورسا و بۇ تئپکی بللی فیزیکی قوه آلتیندا کچیرسه، بئله اۇدولمایا تورپاغین فیزیکی-کیمیوی اۇدما قابیلیتی دئییلیر. آشاغی‌دا یازدیغیمیز تئپکی بونو آیدینلاش‌دیرا بیلر:

[توْرپاق] Ca 2Na Cl = [توْرپاق] Na Ca Cl₂ فیزیکی کیمیوی اۇدما قابیلیتینین بیر خوصوصیتی وار، دییشمه تئپکیسی نتیجه‌سینده توْرپاق ایله محلولون کاتیونلاری بیر-بیرینی عوض ادیر. بۇ تئپکی ایله اۇدولان کاتیونلارا «دییشمه» کاتیونلاری و یاخود «اۇدولموش» کاتیونلار دئییلیر. خصوصاً قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، اۇدما پروسسین‌ده تورپاغین بۆتون کۆتله‌سی ایشتیراک اتمیر. اۇدما پروسسینی یارادان توْرپاق‌دا اوْلان ان نارین کوللوید زررجیکلری‌دیر.

بۇ کیمی کوللوید زررجیکلره تورپاغین «اۇدما قابیلیتی» دئییلیر. بۇ کومپلکسین ان خۆصوصی علامتی، اؤزون‌ده اوْلان کاتیونو محلولون کاتیونو ایله عوض اتمه قابیلیتی‌دیر. ترکیبجه اۇدما کومپلکسی چوْخ مۆختلیف کیمیوی بیرلشمه‌لردن عبارت‌دیر. بورایا ایستر مینرال و ایسترسه اورقانیک کاللویدلر داخیل ائدیلیر. بۇ سببه‌دن ده بونا کومپلکس آدی وریلمیش‌دیر. مۆختلیف توْرپاق تیپلرین‌ده اۇدما کومپلکسینین میقداری چوْخ مۆختلیف اوْلور. بئله کی، بعضی توْرپاقلاردا اۇدما کومپلکسی چوْخ یۆکسک، بعضیلرین‌ده ایسه چوْخ آز اوْلور. نارین زرره‌لی، گیل‌لی، گیل‌لیجه و عضوو ماده‌لرله زنگین توْرپاقلاردا اۇدما کومپلکسینین میقداری یۆکسک، قومسال هوموس ماده‌سی آز اوْلان توْرپاقلاردا ایسه اۇدما کومپلکسینین میقداری آز اوْلور.

بیرده باخ

• تورپاقشوناس‌لیق

<div style="border:solid transparent;background-color: initial;position:absolute;width:100px;line-height:0;<div style="border:solid transparent;background-color: initial;position:absolute;width:100px;line-height:0;<div style="border:solid transparent;background-color: initial;position:absolute;width:100px;line-height:0;<div style="border:solid transparent;background-color: initial;position:absolute;width:100px;line-height:0;<div style="border:solid transparent;background-color: initial;position:absolute;width:100px;line-height:0;<div style="border:solid transparent;background-color: initial;position:absolute;width:100px;line-height:0;

زیغلی توپراغین ایچینده‌کیلرین یوزده‌سی

  سو (۲۵%)

  هاوا (۲۵%)

  قوم (۱۸%)

  لیل (۱۸%)

  زیغ (۹%)

  اوقانیک مادّه (۵%)