Qazax dialekti

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Azərbaycan dili dialektləri xəritəsində Qazax dialektinin yayılma arealı
Azərbaycan dilinin formaları
Qərb dialektləri (Gəncəbasar)
Şərq dialektləri
Cənub dialektləri
Şimal dialektləri
Yaxın və keçid dialektlər

Qazax dialekti və ya Qazax ləhcəsi — Azərbaycan dilinin qərb dialektləri qrupuna daxil olan dialekt[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10][11][12][13]. Azərbaycanın Qazax, Ağstafa və Tovuz rayonlarında, Gürcüstanın Dmanisi və Marneuli bələdiyyələrində geniş yayılmışdır.

Strukturu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fonetika

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qazax dialektində, eləcə də Azərbaycan ədəbi dilində 9 sait fonem var. Amma bu ləhcədə onların uzun və qısa variantları var. Onda ilkin uzunluq yoxdur, o, müəyyən samitlərin, əsasən h, y, qismən v, ğ, k, n, l səslərinin düşməsi nəticəsində yaranır. Uzanma əsasən a, ə, o, ö, qismən e, i, u, ü saitləri ilə əlaqəlidir. Məsələn, ā (ikiqat a) da < daha (hələ), ça < çağa (yeni doğulmuş)[14]; ə̃ — də̃ < dəyə (ayaqda), sə̃r < səhər, Zə̃m < Zəyəm (Şəmkir r-nunda kənd); ī — īd < igid (cigit), īrmi < iyirmi (iyirmi), çid < çiyid; ē — dēr < deyir, yēr < yeyir; ō — dōr < doyur (doyur), dōğa < dovğa; õ — dõr < döyür (vurur), qarõz < qara göz (qara göz); ū — qurdūm < qurdugum (mən tikdirmişəm); ŭ — gŭm < güyüm (mis küp). Saitlər Sandhi ilə də uzadılır: bizə̃l < bizə gəl (bizə gəl), nəsirdi < nə gəzirdi (başqa yerdə olmaq)[15][16][17].

Qazax dialektində qapalı saitlərin ''(ı, i, u, ü)'' qısa variantları vardır. Qısalıq, bir qayda olaraq, kökün birinci vurğusuz hecasında görünür, məsələn: ''kilim, sini, qıfıl, qutu''. Vurğu kökdən sonluğa keçəndə qısalıq da öncədən vurğulanmış hecanın saitini qəbul edir, məsələn: kişiyi, küçüyə, sürüyü, ütüyə, tuluğumuz, qızılı[15].

Qazax dialekti aşağı enən oū, ōū, öü' diftonqları ilə xarakterizə olunur: toūz < tovuz (Tovuz quşu), hoūz < hovuz (pool), qoūrma < qovurma, soūx < soyuq (cold), oūn < onun, nöüt < növü < neft (neft), cöüz < cövüz (qoz)[18], və yüksələn diftonqlar ūa' , ūə, oa, öə: Cūad < Cavad (kişi adı), yūan < yavan (quru çörək), tua < tava, yuaş < yavaş, dūə < düvə (dəvə), nūə < nüvə (nəvəsi), būə < büvə, qōala < qoyala, ōandı < oyandı, ōazımax < oyazımaq (solğunlaşmaq, təravətini itirmək), ōa < ova (ovlamaq), nõə < nəvə (nəvə), õəliẋ < əvəlik (əvəlik), qöəm < göyəm (göyəm) [19][20].

Bu dialekt həm də ədəbi dildə səslərin tez-tez düşməsi ilə səciyyələnir. Dodaqarxası saitləri dilönü saitlərlə, dodaqlananları dodaqlanmayanlarla və əksinə əvəz etmək bu dialektdə mövcuddur. Qazax dialektində dar saitlərin dar saitlərlə əvəzlənməsi ümumi fonetik hadisədir. Bu səs dəyişiklikləri dialektdə eyni dərəcədə yaygın deyil; məsələn, ön saitlərin arxa saitlərə keçidi burada daha geniş şəkildə təmsil olunur ki, bu da qərb dialekt qrupu, o cümlədən Qazax üçün saitlərin sərtləşmə xarakteristikasını təsdiqləyir. Qazax dialekti üçün saitlərin aşağıdakı növbələşməsi daha səciyyəvidir [15]:

ə>a . Bütün hecalarda: xançal < xəncər, tasdıx xəbər yoxdur (təsdiq), qant < qənd (şəkər), xavar < xəbər[15] [16] [17] .

e>a . Bütün hecalarda, məsələn: hayva < heyva (heyva), yaranel < ümumi (ümumi) [15] [21] .

a>e . Sözün ortasında və sözün sonunda yumşaq y hərfindən əvvəl, məsələn: ye < ya (və ya), harey < haray (qışqırmaq), Simeyil < İsmayıl (İsmayıl), daneyi < dananı (inək) [15] [17] .

i>ı. Sözlərin əvvəlində, məsələn: ılan < ilan (ilan), ısvaha < isvaha (tısbağa), ıldırım < ildırım (ildırım) . Bəzən sözün ortasında da, məsələn: qıymat < qiymət (qiymət), bıldırçın < bildirçin (bildirçin) [15] [16] [17] [22] .

a>ı. Sözlərin ortasında, məsələn: sımavar < samavar (samovar), manit < manat (manat), yavıya < yabaya, qalıyax < qalayaq (müraciət edək), yamıyır < yamayır (təmir) [15] [17] .

u>I . savın < sabun (sabun), Mahmıt < Mahmud (Mahmud), Avdılla < Abdulla (Abdullah), mazıt < mazut (mazut) [15] .

e>ə . gənə < yenə (yenidən), ənni < enli (geniş), təsbəx < təsbeh[15] [17] .

u>o . oxarı < yuxarı (yuxarı), qomral < qumral (qoçların rəngi) [15] [17] .

ü>u . umut < ümid (ümid), zulum < zülüm (əzab), surfa < süfrə (dəstək süfrə) [17] [15] .

Qazax dialektində də dodaqlmayan saitlərin dodaqlanan saitlərə keçidi də müşahidə olunur ki, bu da bu dialektdə dodaq ahənginin sabitliyinin nəticəsidir, məsələn [15] :

a>o . qovaş < yavaş (yavaş), o toyda < o tayda (o istiqamətdə), xoşdor < xoşlayır (kimi) [15] .

a>u . tua < tava (tava), yuan < yavan (az yağlı) [15] [17] .

ə>ö . Birinci və ikinci hecada daha çox yumşaq y samitindən əvvəl, qismən də h-dan əvvəl olur, məsələn: möykəmə < məhkəmə (mühakimə), möhübbət < məhəbbət (sevgi), kötöy < kötək [15] .

ə>ü . ölköyü < ölkəni (ölkə), döngöyü < döngəni (xiyaban), cöngöyü < cöngəni (cavan öküz) [15] .

ə>i . Dəyişiklik qonşu y hərfinin təsiri ilə ola bilər, birinci hecada nadir hallarda baş verir, məsələn: şikil < şəkil (şəkil), yihər < yəhər (yəhər), zincir < zəncir (zəncir), incil < əncil (fig), dəviyə < dəvəyə (dəvə) [15] [17] .

ə>e . Son ə təsbit affiksindən əvvəl e olur, məsələn: şenniẋ < şənlik (kənd) [21], beceyi < becəni (toyuq), nəveyi < nəvəni (nəvəsi) [15] [17] .

e>o . j səsindən əvvəl birinci hecada olur, məsələn: öy < ev (ev), söygülü < sevgili (sevgilim), döylü < deyil (zərrə olmayan) [15] [17] .

i>ü . Bütün hecalarda büvü < bibi, öylü < evli, hürüs < hirs (qəzəb) [15] .

Azərbaycan dilinin ədəbi dilindən və digər dialekt və yarımdialektlərindən fərqli olaraq Qazax dialekti bəzi affikslərdə, əsasən birinci şəxsin təklik əmrində, ikinci şəxs tək indiki zamanda dodaqlanan saitlərin (o, ö) saxlanması ilə səciyyələnir və gələcək kateqoriya zamanın birinci şəxsin cəmində olur. Məsələn: qoşom, yonom, bölöm, ölçöm, dolor, donor, köçör, qoşojoyx, göröjöyx . Dodaq ahənginə görə Qazax şivəsi hətta dodaq saitlərinin ahənginin üstünlük təşkil etdiyi Qərb qrupunun bəzi digər dialekt və şivələrindən də fərqlənir. Qazax dialektində feilin arzu və şərti şəkillərinin mürəkkəb formasını Gəncə dialekti ilə müqayisə etdikdə aşağıdakı fərq açıq şəkildə üzə çıxır [15] .

Arzu şəkli [15]
Qazax ləhcəsində Gəncə ləhcəsində
Tək Cəm Tək Cəm
I şəxs oxyyoydum oxuyoydux oxuyeydim oxuyeydiẋ
II şəxs oxuyoydun oxuyurduzuz oxuyeydin oxuyeyduziz
III şəxs oxuyurdu oxuyurdular oxuyeydi oxuyeydilər
Şərt şəkli[15]
Qazax ləhcəsində Gəncə ləhcəsində
Tək Cəm Tək Cəm
I şəxs gorsoydum Qorsoyduẋ gorseydim gorseydiẋ
II şəxs Qorsoydun Qorsoyduğunuz gorseydiŋ Qorseydin
III şəxs Qorsoydu Qorsoydular gorseydi gorseydilər

Qazax dialektində damaq ahəngi xüsusi yer tutur. Deməli, ədəbi dildən, eləcə də əksər dialekt və ləhcələrdən fərqli olaraq burada birinci hecadakı sərt və ya yumşaq damaq saitlərindən sonrakı hecalarda damaq saitləri gəlir, məsələn: armıt, savın, ataş, lalə, Mahmıt [15] . Əsasən sözün əvvəlində və ortasında qoyulan saitlərin yığılması da xarakterikdir, məsələn: ısdansıya, ışqaf, qırıx < qırx, arx < arıx, qalıx < qalx, nöyüs < nəfs . Qazax dialektində sözlər ı, i, u, ü saitlərindən birinin protezi ilə tələffüz olunur, məsələn: ırazı, irahat, irənk, uruh, urus, ürüzgər . Söz köklərində i, ü, ə saitlərinin itməsi də geniş şəkildə təmsil olunur, məsələn: Həmfə, çəri <xəznə, cərmə, mavin < müavin, məllim < müəllim, gələm < gələrəm [15] [17] .

Qazax dialektində saitlərin tələffüzdə düşməsi də baş verir ki, bu da vurğusuz heca, vurğunun ötürülməsi və iki sözün birləşməsi ilə izah olunur, məsələn: mərfət < mərifət (nəzakət, nəzakət), paprus/papruz < papiros ( siqaret ), bərki < beriki (burada daha yaxın uzanan) [17], oğlun < oğlun (oğlun), ogla < oğula (oğlun), alna < alına (alnının), alnı < alını (onun alnının), ağzı < ağzı (onun ağzı) ), töyğun < töyüğun < toyuğun (toyuqunuz ), söyğu < söyüğü < soyuğu (soyuq), qaynana < qayınana (qaynana), qaynata < qayınata (qayınata), qayya < qayaya (rock), quyya < quyuya (quyu), düyyə < düyüyə (düyü), qayı < qayayı ( qaya), geryə < geriyə (arxa), gerdə  < geridə (arxasında), gerdən < geridən (arxasında), orda < orada (orada), ordan < oradan (oradan), burya < buraya (burada), orya < oraya (orada) ), harda < harada (harda), hardan < haradan (harada), allam < alaram (alacağam), gəlləm < gələrəm (gələcəyəm), aparram < apararam (gətirəcəyəm), allığ < alarıq (alacağıq) [17], gəlliẋ < gələcək (gəl), aparrıx < apararıq (qohum) esem), noluf < nə olub (nə olub), nejoldu < necə oldu (hara getdi) . Sözün əvvəlində və ortasında heca və səs birləşmələri düşür, məsələn: murta < yumurta ( yumurta ), qā < qaqa (ata), alajam < alajağam (al), dēr < deyir (danışır), gēr < geyir (paltarlar) [17] .

Ahəng qanununun pozulması
Təsdiq İnkar
Əmr şəkli qacēm,

alem

qaçmēm, qaçmeyin;

almem, almeyin

Xəbər şəkli alēram, alērıx,

alēsaŋ, alersıŋız,

alēr, alērlar

almēram, almērıx,

almērsaŋ, almērsıŋız,

almēr, almērlar [16]

İcbar şəkli aleydim, aleyydix —
Şərt şəkli alseydim, alseydix [16] —

Qazax dialektində ədəbi dildəki samitlər, əsasən, eynidir. Lakin bunlarla yanaşı Qazax dialektində bəzi samitlər və onların yalnız bu dialektə xas olan variantları da vardır [15] .

Paraqraf əlavə et

  • d̪ . İnterdental, opal, küylü səs, tələffüz zamanı dilin dişlər arasında bir qədər çıxıntısı var və dərhal geri çəkilir. Təxminən, davamlı ʤ kimi tələffüz olunur, d və ʒ birləşməsindən ibarətdir. Bunlar tələffüzdə başqırd dilindəki ҙ və ingilis dilindəki th-ə uyğundur. Çoxhecalı sözlərin ortasında, əsasən iki sait arasında, birhecalı sözlərin sonunda isə ədəbi d yerinə işlənir; məsələn: od̪un, qəd̪im, səd̪əf, əd̪ət, ad̪am, öd̪, süd̪ [15] [17] .
  • ẋ(ih) . Arxa dilli (orta dilli), frikativ (yivli) kar səsi; ön saitli çoxhecalı sözlərin sonunda k əvəzinə işlənən Qazax dialektində geniş yayılmışdır, [16] [17] [15] [17] .
  • q . dilarxası, kar səsli k . Bir neçə sözün əvvəlində işlənir, məsələn: quş, qutu, qış, qısır, Qısxanım, qısnamax, qısa [17] [15] [23] [24] .
  • ŋ . ŋ -nin geniş tətbiqi ümumiyyətlə Qərb dialekt və ləhcələr qrupu üçün xarakterikdir, lakin Qazax dialektində çox geniş şəkildə təmsil olunur. Şimal və cənub qruplarının dialektlərində velar ŋ getdikcə işlənməkdən düşərək öz yerini burun saitlərinə verərək arxaikləşirsə, Qazax dialektində bu səs işlənmədə sabit qalmaqdadır, məsələn: doŋqar, yaŋqar, dəŋiz., Taŋrı, aŋrı, maŋşır [17] [15] [23] [16] . Qazax dialektində ŋ ilə sonluqlar ikinci şəxsdə işlənir: sıŋız, siŋiz/suŋüz, süŋüz [16] .

Samitlərin növbələşməsi də geniş yayılmışdır, lakin bu dialekt səsli samitlərin səssizlərə keçməsi ilə xarakterizə olunur. Bu halda heyrətləndirmə ən çox sözün sonunda baş verir [15] [16] .

d>ç . Bir neçə sözün sonunda olur, məsələn: çiş < diş, çüş < düş, çişi < dişi, çüşüncə < düşüncə Qazax şivəsi üçün səciyyəvidir [22] [15] [17] [25] .

c>j . Qazax dialektinin xarakterik xüsusiyyətlərindəndir. Çoxhecalı sözlərin ortasında və birhecalı sözlərin sonunda müşahidə olunur, məsələn: bajı, baca, qoca, bajanax, qaj, bij, gej, saj, güj, gəj [21] [15] [16] [17] . [17] .

c>j>ş. Burada eyni vaxtda iki proses gedir: c j -ə, sonra isə j ş -ya keçir. Bir neçə mürəkkəb xüsusi adda olur, məsələn: Həcvəli/Həcvəli < Hacıvəli, Haşkərim/Həşkərim < Hacıkərim, Həştağı < Hacıtağı, Başxanım < Bacıxanım [15] .

c>ş . Bütün qruplarda rast gəlinir: ağaş < ağac (taxta), qılış < qılıc (qılınc), çəkiş < çəkic (çəkic), kərpiş < kərpic (kərpic), turaş < turac (turac), dilmaş < dilmanc (tərcüməçi), mərş < mərc (stavka), kirəş < kirəc (gips), Oruş < Oruc (şəxsi ad) [17] .

v>y . Qazax dialektinin xarakterik xüsusiyyətləri. Diftonqlarda o, ödən sonra saitlərdən sonra sözlərin sonunda müşahidə olunur, məsələn: oxloy, buzoy , bütöy, şöy, öy, kösöy [15] . Bəzən bəzi sözlərin ortasında da olur, məsələn: döyrüş, höysələ, döylət, öylət [17] [17] [17] .

b>f . Qazax dialektinə xas olan bu hadisə əsasən söz sonunda baş verir; məsələn: coraf, kavaf, hesaf, xaraf, cavaf, səvəf<səbəb, kitab, məẋdəf [21] [17] [15] [17] [26] .

b>p. Daha çox qapalı saitlərdən əvvəl sözlərin əvvəlində müşahidə olunur, məsələn: piçin, piçax, puxarı, pütün, püfet < bufet, putulqa [15] [17] .

p>b . Qarşılıqlı sözlərdə olur, məsələn: bol < pol, bilan < plan, baldun < palto, badron < patron, bamadur < pamedor, braqurur < prakuror, buravuz < paravoz [17] .

p>f . Birhecalı sözlərdə sondan sonra sonrakı hecanın ilk samit səsi olan sözdən sonra gələn və ya ilkin, yarıq səsə qoşulduqda p f səsi ilə növbələşir, məsələn: saf gətir, tof kimi, əgər gətir, səf. gəl, ifsiz, safsız . Duruş və frikativlərdən əvvəl sözün ortasındakı p fonemi də f foneması ilə növbələşir, məsələn: tafdı, yafdı, safsarı, tafdalamaq, tafşırıx, toflamax [17] [17] [26] .

v>f . Alınan sözlərdə rast gəlinən nadir hadisə, məsələn, tıfar < divar (divar) [17] .

f>y . Qazax dialektində təcrid olunmuş izlənmə halları vardır: şöytüli < şavtalı (şaftalı), köykür < kəfkir (skimmer), bənöyşə < bənəfşə (bənövşə) [17] .

d>t . Əsasən sonda, bəzən isə sözlərin əvvəlində olur, məsələn: armıt, çiyit, kənt, öylət < evlad, tükən < dükan, tiş, tik, taxıx < dəqiq [23] [25] [17] [15] ] . [15] [17] .

c>ç . Əsasən sözlərin sonunda olur; məsələn: ağac, kərpiç, ülyüç, çəkiç [15] .

b>m ; bağman, maŋladı, unu [15] [17] .

t>d . Bir-birinə bitişik iki səssiz samitdən ikinci səsin səsləndirilməsi nəticəsində müşahidə olunur, məsələn: isdi, düsdü, bosdan, dəfdər, taxda, ərişdə, dər [17] [17] [15] .

b>v . Çoxhecalı sözlərdə iki sait arasında və birhecalı sözlərin sonunda olur, məsələn: Əhvər < Əkbər, xavar, savır < səbir, qav, civ, div [16] [22] [21] [17] [15] [17] [26] .

s>z . Qərb dialekt qrupuna xas xüsusiyyət: zifdə < sifdə (təşəbbüs), ziyah < qara (qara), züküt < süküt (sükut), zoda < soda (soda), zoncuqluyurdu < soncuqlayırdı (təpiklə), zavax < sabax (sabah) [17] .

z>s . Qərb qrupunda çoxhecalı sözlərdə ən çox rast gəlinənlər: palas < palaz (xalça növü), qaprıs < qarpız (qarpız), uldus < ulduz (ulduz), xorus < xoruz (xoruz), payıs < payız (payız), doqquz < doqquz (doqquz), atlas < atlaz (ipək [17] .

s>ş . Qazax dialektində iki sözlə qeyd olunur: şaj < saj (üstərində tortlar bişirilən dəmir və ya çuqun disk), şancı < sancı [17] .

ş>ç . Qərb dialekt qrupunu səciyyələndirir: keçyəm < keşkə/kaşki (əgər varsa), padcah < padşah (padişah), sağdıcı < sağdışı (ən yaxşı adam), soldıcı < soldışı (ən yaxşı adam), qaranquç < qaranquş (swallow), ismarıç < sifariş. (sifariş) [17] [17] .

nc>ş, ç>ş . Qərb qrupu xüsusiyyəti: küş < künc (künc), diş < dinc (sakit), saş < sanc (yapışmaq), üş < üç (üç), köş < köç (dolaşma), iş < iç (içmək), aş < aç (açıq), qoş < qoç (qoç), uş < uç (uçmaq) [17] .

k>ç . Qazax şivəsi üçün xarakterik deyil: çüləẋ < külək (külək), çeşdi < keçdi (keçdi) [17] .

g>c . Nadir hallarda rast gəlinir: cilas < gilas (albalı), cüllə < güllə (güllə), cilənər < gilənər (alça), cün < gün (günəş) [17] .

k>g . Nadir hallarda istifadə olunur: gücə < küçə (küçə), gicçiẋ < kiçik (kiçik), günc < künc (künc) [17] .

k>y, h . Əsasən Qərb dialektləri qrupundadır: Məhtəf <Məytef <Məktəb (Məktəb), Səysən <Səksən (səksən), Öysürür <Öksürür (öskürür), diysinmẋẋ <diksinmək (Qadınlar), Səysənmək <səksənmək (Çarx), Kəhliẋ, <Kəhlik, çəhmə < çəkmə (çəkmə), bəkməz < bəkməz (meyvə şərbəti), Ələhvər < Ələkbər (öz adı) [17] .

h>y . Qazax dialektində və cənub dialekt qrupunda müşahidə etmək olar: Meyti < Mehdi (şəxsi ad), vəyşi < vəhşi (vəhşi), söybət < söhbət (danışma), böytan < böhtan (böhtan), qoyum < qohum (qohum), köynə < köhnə (köhnə) [17] .

y>d . İki halda qeydə alınmışdır: dumrux < yumruq (yumruq), dumru < yumru (dairəvi) [17] .

ğ>q . Qazax dialektində və onun şivələrində rast gəlinir: yorqan < yorğan (yorğan), qarqa < qarğa (qarğa), damqa < damğa (marka), qarqudalı < qarğıdalı (qarğıdalı), qayqanax < qayğanaq (qayğanaq) [17] .

r>l . Geniş təmsil olunanlar: ölümçəx/ölüncəx < hörümçək (hörümçək), kəltənkələ < kərtənkələ (kərtənkələ), sulğuç < surguç (möhürləmə mumu) [17] [17] .

l>r . Nadir hallarda və əsasən alınma sözlərdə rast gəlinir: kərfətin < kəlbətin (gənə), musurman < kompleks (Müslüm), qarxoz < qolxoz (kolxoz) [17] .

q>x . Çoxhecalı sözlərin sonunda arxa saitlərdən sonra x əvəzinə q səsinin işlədilməsi Qazax dialektinə xasdır; məsələn: qonax, otax, alaçıx, aşıx, qavıx, toxmax, yaxşılıx, qaŋax (yaşıl qoz və nar qabıqları) . Çoxhecalı sözlərin sonunda arxa saitlərdən sonra x səsinin işlədilməsi təsadüfi hadisə deyil, çünki Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində də rast gəlinir [15] . Müxtəlif dövrlərə aid yazılı abidələrdə sözlərin sonundakı q səsi ilə yanaşı ğ, x səsləri də paralel işlənir [17] .

n>m . Nadir hallarda rast gəlinir: ağcaqayım < ağcaqayın (ağcaqayın), afərim < afərin (afərin) [17] .

Gələcək zamanın I şəxs affiksi arzu şəklində gələndə vurğu onun üzərinə düşür: alajám [17] . Vurğu birinci hecaya düşən sözlər var, məsələn: oxı / oxu (oxu), geti (gətiri), otur (otur), lütücə (nəvə), kötücə (kötürə), yeticə (nəvənin oğlu və ya qızı), ötücə (nəvənin nəvəsi) [17] .

Samitlərin əlavə olunması və düşməsi. Ən çox sözün əvvəlində və ortasında yer alan sözlərə y, h səsləri əlavə olunur, məsələn: yoloy < alov, yesir < əsir, yığval < iqbal, fayız < faiz, beysavad < bisavad, zəif <. zəif, piyvə < pivə, şüyür < şüur, harava < araba, həlvət < əlbəttə, hasa < əsa, camhat < camat, sahat, ehdivar [17] . Adətən sözlərin sonunda t səsinin əlavə edilməsi baş verir, məsələn: hasant < asan, noxsant < nöqsan, xayışt < xahiş . Ortada n səsi əlavəsi də var, məsələn: balanca < balaca, turanc < turac, eləncə < fırtın, bunjuğaz < bucuğaz, < fürsad, intercalary n daha çox postpozisiya və affiks birləşmələrinin sonunda görünür, üçün. misal: kın, kin < ki, kimin < kimi, ötrün < ötrü, kərən < kərə, baldun/baldon < palto. D əlavəsi də qeyd olunur, məsələn: murtda < yumurta, qazdarma < kazarma, vərəsda < vərəsə, batdax < battax, çasdavoq/çosdavoy < çasavoy[17] . Sözlərin əvvəlinə h səsinin daxil edilməsi şimal dialekt və dialekt qrupu üçün də xarakterikdir. Qazax dialektində də samitlərin düşməsi geniş yayılmışdır [15] .

Ən çox sözlərin əvvəlindəki y, h səsləri düşə bilir Düşən y : oxarı < yuxarı, umax, umrux, umru, üẋ < yük, Usuf < Yusif . Düşən h : örümçəẋ, örüẋ, urməẋ, uluẋməẋ, ıçqırıx, işğırmax [21] [16] [17] [16] [22] [27], oxşar şəraitdə g samiti də düşür: alöüz <üz, alagöz, qaragöx < ona görə, haredir < hara gedir [17], v və t ən çox sözlərin ortasında, r isə sonunda düşür, məsələn: suaf < səvab, suax < suvaq, çual < çuval, avqus, veris, sərbəs, kəti, kötü, otu [15] . l düşməsi ç və x samitlərindən əvvəl olur, məsələn: qaxdı < qalxdı, öşdü < ölçdü, anamadım < anlamadım, n isə k, c, d, s -dən əvvəl olur, məsələn: qəşəẋ < qəşənk, qılış < qılınc, qazaş < qazanc, kət < kənd, qət < qənd, hāsı < hansı [17] . Qazax dialektində f və d -nin düşməsi nadir haldır: kökür < kəfkir, tüəẋ/tüəng < tüfəng, günüz < gündüz [17] .

Qazax dialektində samitlərin mütərəqqi assimilyasiyası geniş yayılmışdır dl>dd : addar [24], nl>nn : aydınnıx, qannı, onnar, annar, bulannıx, şaddaşmax, dumannı, nd>nn : unnan, özünnən, cannan, md>mn . : şamnan, qumnan, rl>rr : qarrı, varrı, ağırrıx, kirri, yağmurrux, maldarrıx, oysarreyif [16] [24], zl>zz : qızzıx, izzəməẋ, zd>zz: bizzən, qızzırma , Təbrizzsə , sl> >ss : üssə, ld>ll : inniləməẋ, zl>zd : qızdar, tozdu, duzdu, təmizdiẋ, gizdəndi, qalxozdar, tl>td : atdı, qatdama, sl>sd : namısdı, bəşddarədi, do qış, yoldaş, qardaşdı. dişdəməz, ml>mn : bayramnıx, adamnar [17], zç> çç : qalhoççu, şc>çc : yavaçca [24], hd>td : qaltdım [24], xd >td : artdan, qaltd ı artdan, qaltdı, qortdu, qırtdı . Reqressiv assimilyasiya da var nm<mm : dimməz, qammaz, inammaz, tüşümməẋ [16], rl<ll : verillər, alıllar, zs<ss : üssüz, assın . Dissimilyasiya geniş yayılmayıb. Mütərəqqi dissimilyasiya halları r>l : qərəl < bra qərar, murdal < murdar, Ərzulum < Ərzurum, praqurul/qurul < proquror, m>b : əmbə < amma [17] . Təmas metatezi də ümumidir rm : dımrıx [16], vy> yv : loyva < lovya < lobya, ğr > rğ : dorğa < doğra [17], qz>zq : vazqal < vaqzal, dy>yd : maydan < madyan, bayda. < badya, ks>sk : diskindi < diksindi, ly, lg> yl : qaylan < qalyan, üylüc < ülgüc, rv>vr : dəvriş < dərviş [17], rp>pr : kipriẋ < kirpik, rh>hr : səhrəd < sərhəd, sk>ks~ys : öysürüẋ < öskürək, əysi < əskik, fr>rf : surfa < süfrə, xl>lx : olxoy < oxlov, hr>rh : sərhə < səhra, şm>mş : yamşax < yaşmaq . Distant metateza halları da var ya>ay : bağarsıx < tg, kd>dk~tg : xətəngəz < xəkəndaz, mn>nm : intaham < intağam < imtahan, mh>hm : cahamat < camahat, nm>mn : ağramon < aqron, nr >rn : gerenal < ümumi [17], rs>sr : fəsarətinə < fərasətinə, sp>ps : püsrüntü < süpürün [17] .

Qazax dialektində bəzən geminasiya da baş verir. Məsələn: ll: illac < əlac (dərman), mm : həmməşə < fərq (həmişə), rr : qarranquş < qaranquş (udmaq), kərrə < kərə (times, vv : avvamca < avamca (cahil), oqqədər < oqədər (belə çox).), jj : nəjjəẋ < nəjjəẋ < nazik (nazik), abıhayyat < abihəyat (həyat), tt : battax < bataq (bataqlıq), tüttəẋ < tütek (tütek), çç : kiççiẋ < kiçik[17] .

Morfologiya və sintaksis

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qazax dialektində ilk növbədə hal və predikat kateqoriyalarında, sifətin dərəcələrində, felin zaman və hal şəkilçilərində, keçmiş zamanla şəxs sonluqlarının işlənməsində müşahidə olunan bir sıra morfoloji xüsusiyyətlərə diqqət yetirilir. Bundan əlavə, orada bir sıra qədim heca şəkilçiləri fəaliyyət göstərir ki, onların əksəriyyətinə Azərbaycan dilinin başqa dialekt və şivələrində rast gəlinmir.

Söz əmələ gətirən şəkilçilər:

  1. -at (-ət, -t). Su, yü (yu), quru sözlərindən suat, yüət, qurut isimləri düzəldir. Bu ləhcədə suat çayın və ya kanalın irili-xırdalı mal-qaranın sulandığı hissəni bildirir; yüət - çayın sürünün çimmək üçün ayrılmış hissəsi; qurut — toyuq yumurtası boyda quru topaqlar halında turş süd. Bu affiksə "Kitabi-Dədə Qorqud" ədəbi abidəsində və Mirzə Fətəli Axundovun [15] əsərlərində də rast gəlinir.
  2. -sax (-səẋ). Bu affiks vasitəsilə qum və koŋul (ürək, can) sözlərindən qumsax (qumlu), koŋulsax (könülsüz) sifətləri düzəlir, məsələn: Qumsax yerinin qarpızı şirin olar (qumlu torpaqda şirin qarpız bitər) . Koŋulsax işdən xeyir çıxmaz (Könülsüz edilən işin xeyri yoxdur) . Eyni affiksin köməyi ilə buğarsax (buğa sözündən) adı düzəlir ki, bu da bu ləhcədə cütləşmə zamanı öküz və camışların inək və camışların ətrafına toplaşması mənasını verir, məsələn: İnəẋ buğyaləndə < buğaya gələndə ardına buğarsax yığılır . Azərbaycan dilində olan bağırsaq və sarımsaq sözləri də bu affikslə düzəlmişdir. [15] .
  3. -az (-əz, -z). Bəzi sözlərdən müstəqil, digərlərindən isə məlum -la, -lə affiksinin fonetik variantı olan -da, -də ilə birlikdə fel əmələ gətirir, məsələn: qolazda (əllə atmaq), qol sözündən çölə atmaq, (əldən tutaraq), tullamaq felindən tulazda (atmaq, atmaq), süprəzdə, süpürlə, basmarla (tutmaq); "Yaveyi elə tulazdadı kı"; Qolunnan tutuf qolazdadım . Ümumi dildə işlənən boğaz (boğaz), boğaz (hamilə) və ayaz (aydın sərin gecə) sözləri u> uyğunluğu nəticəsində boğ (boğmaq) feli, buğa (buqay) isim birləşməsinə qayıdır. o: buğaz > boğaz və ay adı (ay, ay) -az (-əz, -z) şəkilçisi ilə [15] .
  4. -sı (-si, -su, -sü ) . Bu affikslərin köməyi ilə daŋsıtmax (yoldan çıxarmaq), qaxsımaq (quru meyvələr kimi solmaq), çiysimək (rütubətdən islanmaq), günsüməẋ (günəşin təsiri nəticəsində dad keyfiyyətlərini dəyişmək) kimi fellər əmələ gəlir. əmələ gəlmiş, məsələn: "Özünü daŋsıtdı"; "Xamīrıŋ üzü ğaxsıyıf"; "Uşaq ağlamsındı"; "Əppəẋ çiysiyif, yeyilməz"; "Qatıx günsüyüf, yeyiləsi döyü" [15] .
  5. -ta (-tə). Feil əmələ gətirir: siltəməẋ (silkələmək), böltəməẋ (tələsik odun doğramaq), taytamax (tək ayaqla yerimək, tay — bir, bir, axsaq sözündən), yeltəməẋ (atmaq), yontamax (təxminən plan, səliqəsiz) məsələn: "Torvoyu siltə görəẋ divində nə var?" [15] ; "Odunu ortadan böltələr tullor" ; "Dan, üzü duruf yeltənif getdi" ; "Yontaleyif tökör taxteyi" ; "Əyağım işsif < şişib, taytamaxdan yoruldum" . Bu şəkilçiyə "Kitabi-Dədə Qorqud" [15] eposunda da rast gəlinir.

Bundan başqa Qazax dialektində -ası, -da (-də) söz əmələ gətirən şəkilçilərə də rast gəlinir; —ıx ; yən : —ədi (—ənti) [15] ; -çı (-çi, -çu, -çü); -lux, -dıx, -nıx ; -cığaz, -cuğaz ; -cək (-cəẋ); -lax (-ləẋ), -vergi, -dax (-dəẋ); -qı (-qu); -iş (-uş, -üş); -x (-ẋ); -ıcı (-ici, -ücü); -tı (-ti); -t ; —anəẋ (—ənəẋ); -lu (-lü, -dı, -du, -nı, -nü ) ; -kı ; -an (-yən); -avar ; -ər ; -max (-məẋ); -u ; -arqa ; -ergi ; və başqaları, məsələn: çalası (xəmir), qoyda (tüp qabı), əydə (qaşıq hazırlamaq üçün qövslü ağızlı alət), qanıx (qaniçən, yırtıcı), əryan (evli olmayan, gənc), birəd̪i/birənti (birlikdə)), üzümçü (əkin), məməçi (dayə, tibb bacısı), bollux (bolluq), başdıx (baş), yavannıx (bütün yeməklər), uşağcığaz (quş), quşcuğaz (uşaq), əlcək (əlcək), yeylax (yaylaq), batdax (bataqlıq), taftax (əzab), buruntax (ağız), gərdəẋ (pərdə, pərdə), pusqu (pusqu), gəliş-gediş (hərəkət, əlaqə), uduş (qazanmaq), görüş (görüş, tarix), darax (daraq), ələẋ (şəhər), döşəẋ (döşək, döşək), asqırax (asqırmaq), biliẋ (bilik), qalıx (qalıq), burux (quyu), qışqırıx (qışqırıq), atıcı (atıcı), bilici (ekspert), görücü (müşahidəçi), qırıntı (qırıntılar, qırıntılar), qurut (qurut), əsənəẋ (xəstəlik), eşənəẋ (basdırılmış yer), biçənəẋ (çəmən), pullu (zəngin), güllü (rəngli), atdı (atlı), duzdu (duzlu), torru (tor), cannı (güclü, sağlam), yönnü (uyğun), axşamkı (axşam), otuxan (quzu), dağavar (dağ), kəsər (bıçaq, balta), bişər (yemək), dəlməẋ (deşik), qarmax (çubuq), çaxmax (tətik), toxmax (toxmaq), ilmaẋ (ilmək)), buru (kolik), yatarqa (yataq otağı)[17] .

Qazax dialekti həm ədəbi dildən, həm də Azərbaycan dilinin digər dialektlərindən fərqlənən bir sıra morfoloji əlamətlərlə səciyyələnir. İsimdə ədəbi -nı (-ni, -nu, -nü) əvəzində -yı (-yi, -yu, -yü) tutan son saitli adlar azalan zaman xarakterik xüsusiyyət müşahidə olunur., məsələn: daneyi, gəveyi, potoyu, düyöyü, qapıyı [21] [16] [22] [17] [16] [23] . Predikativlik kateqoriyasında ədəbi -ıq (-ik, -uq, -ük) əvəzinə -ıyıx (-iyiẋ, -uyux, -üyüẋ) şəkilçisi ilə I şəxs cəmdə son samitli adlar işlənir. misal: adamıq yerinə adamıyıx, iyidiyix, qarouluyux, özümüzüyüẋ [15] [16] .

Qazax dialektinin morfoloji xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar daxildir: 1) bir neçə kökdən ibarət mürəkkəb sözlər, məsələn, qaraqaytan (tünd və zərif (qadın)) ; 2) isafet tipli sintaktik birləşmələr əsasında əmələ gələn mürəkkəb sözlər, məsələn: yazıpişiyi (vəhşi pişik), yazımaralı (vəhşi maral), atqulağı (bir bərabərdə, yan-yana), başyoldaşı (arvad), ağzıbir (sabit).), ağzısuyux (danışan) [17], diliduzdu (məkrli), burnucırıx (cahil), burnuyelli (qürurlu, təkəbbürlü, təkəbbürlü); 3) qoşa sözlər, məsələn: qom-qom (bağlamalar, bağlamalar), fitliẋ-fitliẋ (parçalanmış), qabaq-qənşər (üz-üzə, qarşı), künc-bucax (bucaq), var-gəl (pacing), aşağı-yuxarı (təxminən), çayax-çoynax (sınıq), ala-ula (ot) [17], Qızyetar (qadın adı) [17] .

Qazax dialektindəki yiyəlik halı dördvariantlı affiksə malikdir. Sonu -ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ samiti ilə bitən gövdələr üçün cins hal affiksləri, məsələn: daşıŋ (daş), eviŋ (ev), otuŋ (otlar), sütüŋ (süd) . Sonu -nıŋ, -niŋ, -nuŋ, -nŋ saiti ilə bitən gövdələr üçün cins hal affiksləri, məsələn: qapının (qapı), keçiniŋ (keçi), quyunuŋ (quyusu), ütünüŋ (dəmir) [17] .

Qazax dialektində səciyyəvi formada olan kökün sonunda a y-ya ə isə i-yə çevrilir, məsələn: almıya < almaya (almaya), təliyə < tələyə (tələyə) [17] . Həm də sait ahənginə tabe olaraq, tərif şəklində olan kökün son a u, son ə isə ü olur, məsələn: çuxuya < çuxaya (çuhuya), küçüyə < küçəyə (küçəyə) . Belə hallarda a, o, ə ə öyə keçid mümkündür: murtdoya < yumurtaya (yumurtaya), çömçöyə < çömçəyə (qamçığa) [17] .

Bu dialektdəki təstiq hal affiksinin dörd variantı var: -y, -i, -u, -ü (samit kökləri üçün) və -yı, -yi, -yu, -yü (sait kökləri üçün), məsələn: balışı (yastıq), iti (it), yunu (yun), üzümü (üzüm), ateyi (ata), qutuyu (qutu), tüstüyü (tüstü) [17] .

Azaltma dərəcəsi aşağıdakı şəkilçilər vasitəsilə əmələ gəlir:

1. -artdax, -ərtdəẋ, -tdax, məsələn: bozartdax (inəẋ), qızartdax (parça), bij ərtdəẋ (adam), qon, urtdax (öküz) [15] .

2. -rüngü / rüngürəẋ / runqu / runqurax / ringi / ringirəẋ, -ınqı / ınqırax / ərəngi, məsələn: tösrüngü yer (yamaclı dairəvi ərazi), tösərəngi adam (qısaboylu və çirkin görünüşlü kişi) ; boşrunqu və ya boşrunqurax (yer), gen, ringi və ya darınqı ayaqqabı [15] [16] .

Çoxaltma dərəcəsi:

1. Çoxaltma dərəcəsi düzəltmək üçün zil, qır, qət, al, qan, zımırt, saf, boram, çat sözlərindən istifadə olunur ; məsələn: zil qara, qət təzə, zımırt kal, boram boş (qab), qır bora (aşırı duzlu) . Çat sözü ancaq ayaz sifəti ilə gəlir, məsələn: "Elə çat ayazdı kı, adamı qılınc kimi kəsər" . Tatar dilində "çalt" şəklində olan bu söz də ayaz sözü ilə birlikdə işlənir [15] [17] .

2. Dialektdə çoxaltma dərəcəsini çatdırmaq üçün m, p ədəbi elementlərinin yerinə f elementi çox işlənir, məsələn: qufquru, dufduru, difdiri, safsarı, qafqara, yefyekə və s. Bununla yanaşı, sadə və m, p, s, r elementləri ilə əmələ gələn Qazax dialektində də mürəkkəb dərəcə formaları fəaliyyət göstərir, məsələn: dümbələm/düpbələm, lümbələm, sapa, çim, sum/çum, dum, bim, yapa, appağ, dümapp, dəs, dos, məsələn: dümbələmdüz/düpbələləüm sapamappağ, yapayalqız, çimçiy, sumsuyux/cumcuuyux, dumduru, dümappağ, dosdoğru, dosdoğma, dəsdəyirmi [15] [17] .

Qeyri-müəyyən rəqəmləri ifadə etmək üçün buxarta/buxarta/buxartana, buqarta/buqartan/buqartana (bu qədər) müxtəlif variantlardan istifadə olunur; oxarta/oxartan/oxartana (o qədər), məsələn [15] : "Buxarta qarpızı harda satajaxsıŋız? " ; "Oğartana çaldıx kın" [15] .

Tətbiq olunan inkar döy şəklində işlənən deyil sözü ilə ifadə olunur. Neqativ formalarda olan şəxs-predikativ affikslər dərhal o döyün (he deyil) inkarından sonra gəlir [17] .

Sifətlərin azaltma formaları -ca, -jə [17], -jıx, -jiẋ affikslərindən istifadə etməklə düzəlir: körpəjə (kiçik), balaca (kiçik), alçajıx (qısa), gödəjiẋ (qısa) . Qazax dialektində -ımtul , -umtul , -amtul , -ımsoy , -öymsüẋ sifətlərinin "keyfiyyətini zəiflətmək" formalarını düzəldən affikslər var : ağımtul (ağımtıl), sarımtul (sarımtıl), bozumtul (bozumtul), qaramtul. (qaramtıl) [17] .

Ədəbi Azərbaycan dili üçün arxaik olan -rax / rağ, -rək / rəẋ, müqayisəli dərəcə formasını düzəldən şəkilçilər: qararax (qara), sarırax (sarı), cındırrax (yaşlı), cannırax (sağlam), ajırax. (acı), təzərəẋ (yeni), köhnərəẋ (köhnə) [17] .

Ədəbi dildən fərqli olaraq Qazax dialektində I və II şəxs maŋa / mā, saŋa / sā [17] [16], üçüncü şəxslər isə bəzən oŋa şəklində işlənir, məsələn: " Qağam maŋa donnuğ alif, saŋa da bağdatı (ipək yaylıq)"; "Oŋa de kiŋ atı yollasın" . Bu forma Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərinin əsərlərində də rast gəlinir. Şəxs əvəzliyi ilə yanaşı, gəndi də işlənir, məsələn: "Malı gəndi başına buraxma. Hər kəs gəndi-gəndinə iş görsə pis olar" . Gəndi əvəzliyinə Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində də rast gəlinir [15] [17] .

Şəxs əvəzliklərinin hallanması
Hallar Tək [17] Cəm [17]
Adlıq mən, sən, o biz, siz, ollar/onnar
Yiyəlik mənim, səniŋ, onun/onuŋ bizim, sizin, olların/onnarıŋ
Yönlük maŋa/mā, səŋə/sā, ona/oŋa bizə, sizə, ollara/onnara
Təsirlik məni, səni, onu bizi, sizi, olları/onnarı
Yerlik məndə, səndə, onda bizdə, sizdə, ollarda/onnarda
Çıxışlıq mənnən, sənnən, onnan bizdən, sizdən, olanlardan/onnardan

Qazax dialektində bu əvəzliyi bütün dolayı hallarda həm tək, həm də cəm halında mu şəklində işlənir, məsələn: mu, munuŋ, muna, munu, munda, munnan, munnar, munnarıŋ, munnara, munnarı, munnarda, munnardan [15] .

İşarə əvəzliyi bu [17]
Hallar Tək Cəm
Adlıq bu bular
Yiyəlik bunu bularIn
Yönlük muŋa bulara
Təsirlik muŋu bularI
Yerlik dünya bularda
Çıxışlıq munnan bulardan
Sual əvəzliklərinin hallanması[17]
Hallar Tək
Adlıq nəyin, kim, hası
Yiyəlik nəyin, kimin, hāsının
Yönlük nəyə, kimə, hasına
Təsirlik nəyi, kimi, hasını
Yerlik nədə, kimdə, hāsında
Çıxışlıq nədən, kimnən, həsınnan

Sual əvəzlikləri arasında hancarı/hənçəri/nancarı/nəncəri, hay, nə qılıx, naxartan/nağartana (nə qədər) sözləri var ki, bunlardan hançarı ədəbi necə (necə), nə cür (necə), nə. üçün (nə üçün), məsələn: "Ə, hancarı qayrem dērsəŋ? Həncəri comuşuydu?" [17] . Bu əvəzlik " Kitabi-Dədə Qorqud "da, eləcə də XIV — XVI əsrlər Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığında da rast gəlinir. Hay əvəzliyi ədəbi nə (nə) sözünə uyğun gəlir, məsələn: "Hāy, həncəri dērsəŋ? " [15] .

Öz (özünün) əvəzliyinin hallanması
Hallar Tək [17] Cəm [17]
Adlıq ozum, ozüŋ, ozü özümüz, özümüz, özümüz
Yiyəlik ozumun, ozunun özümüzün, özümüzün, özümüzün
Yönlük özümə, özünə, belə özümüzə, özümüzə, özümüzə
Təsirlik ozumi, ozulu özümüz, özünüzü, özdərini
Yerlik özümdə, özündə, özündən özümüzdə, özümüzdə, özümüzdə
Çıxışlıq özümnən, özünən, özünnən özümüzdən, özümüzdən, özümüzdən

Qazax dialektindəki felin bütün hallarında ədəbi dildən və Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələrindən fərqli cəhətləri çoxdur [15] . I şəxsin təki üçün əmr əhval-ruhiyyəsində ədəbi dildən fərqli olaraq -em, -om, -öm samitlərindən sonra üçvariantlı şəxs göstəricisi işlənir [16] ; saitlərdən sonra dördvariantlı -m, -yem, -yom, -yöm, məsələn: gələm, aləm, durom, qurom, görüm, böləm; darem, duzdom, gözdöm, daşı qoruyem, gəliyem, bürüyöm . II əmr şəxs qınan / gınan / ginən / ynən / qunan / günən affiksləri ilə düzəlir, məsələn: yazqınan, getginən, deynən, qoyqunan . Əmr halının inkar forması -mə, -mo, -mö inkar affiksləri ilə ifadə olunur; -mı, -mi, -mu, -mü, məsələn: almem, qoymoyuŋ, görmöyüŋ, getimiyəẋ, vurmuyax [17] [15] .

Qazax dialektində inkar forması bu şəkildə düzələ bilər: ala bilmədi (almadı), gələmmədi (gəlmədi), aləmmıyıf (satın ala bilmədi), gələnmiyif (gələ bilmədi), alammer (satın ala bilmədi), alamıyajax (almaz), gələmiyəjəx (gəlməz), alammaz (almaz), gələmməz (gəlməz) [17] .

Qazax dialektində I şəxs cəm şəkilçisi affiksinin iki variantı var — -ax və -əẋ : atax (çıxaq), gedəẋ (gedək) . -ağın, -əyin affiksi də var: yatağın (yataq), çiməyin (üzməyə) . II şəxs cəm şəkilçi affiksi dörd variantla təmsil olunur — -ın, -in, -un, -ün : atın (atmaq), için (içmək), qurun (qurmaq), ötürmək (ötürmək) [17] . III şəxsin cəm şəkilçisi affiksinin dörd variantı var — -sın, -sin, -sun, -sün : alsın (alsın), getsin (getsin), oxusun (oxusun), görsün (görsün)) [17] .

İndiki zamanı ifadə etmək üçün samitlərdən sonra -er, -yaxud, -ör affikslərindən istifadə olunur; -r, -yer, -yor, -yör saitlərdən sonra, məsələn: bəzerəm, bəzersəŋ, bəzer; bəzeriẋ, bəzersiŋiz, bzellər; quroram, qurorsan, quror; qurorux, qororsuŋuz, silahlar; sökəərm, sökərsən, sökör; sökörüẋ, sökörsüŋüz, sököllər; dərrərəm, dərrəsəŋ, dərrer; dərreriẋ, dərrersiŋiz, dərrerlər; təliyərəm, təliyersən, təliyer, təliyeriẋ, təliyersiŋiz, təliyellər; toxuyoram, toxuyorsaŋ, toxuyor; toxuyorux, toxuyorsuŋuz, toxuyollar; bürüyörəm, bürüyörsəŋ, bürüyör, bürüyörüẋ, bürüyörsüŋüz, bürüyöllər [21] [16] [22] [17] [15] [17] [25] .

Gələcək kateqoriyalı zamanı çatdırmaq üçün təkdə -aj, -əj, birinci şəxsin cəmində əcəy, əjey affiksi işlədilir; -ajax, -əjəẋ 2-ci və 3-cü şəxslərin hər iki sayında, məsələn: otarajam, otarajaxsaŋ, otarajax; otarajeyıx, otarajaxsıŋız, otarajaxlar; tikəjəm, tikəjəẋsən, tikəjəẋ, tikəjeyẋ, tikəjəẋsiŋiz, tikəjəẋlər [15] .

Xəbərlər kateqoriyası [16]
Tək Cəm
I şəxs qazaxlIyam qazaxlIyIx
II şəxs qazaxlIsaŋ qazaxlIsIŋız
III şəxs qazaxlIdI qazaxlIlar
Sadə keçmiş zaman [16] Keçmiş bitmiş zaman
Tək Cəm Tək Cəm
I şəxs yaxmışam yazmIssIx oxudum oxudux
II şəxs yazıfsan yazIfsIŋız oxudun oxuduzuz
III şəxs yazIf yazIflar oxudu oxudular
İndiki zaman [16]
Tək Cəm
I şəxs alēram alērıx
II şəxs alērsaŋ alērsiniz
III şəxs alēr xəbərdarlıqlar
Qəti gələcək zaman (təsdiq) Qəti gələcək zaman (inkar) [16] Qeyri-qəti gələcək zaman (təsdiq) Qeyri-qəti gələcək zaman (inkar)
Tək Cəm Tək Cəm Tək Cəm Tək Cəm
I şəxs alajam alajıx/alajēẋ almiyajam almıyajıx/almıyajēẋ həyəcan alarIx almaram almarIx
II şəxs alajaxsaŋ alajaxsIŋız almIyajaxsaŋ almIyajaxsaŋız alarsaŋ alarsIŋIz almassaŋ almassIŋIz
III şəxs alajax alajaxlar almIyajax almıyajax(lar) alar əlalar almaz almaz
İcbar forması [16] Şərt forması [16]
Tək Cəm Tək Cəm
I şəxs aləm alax alsam alsaks
II şəxs alasan təəssüf ki alsan alsaŋız
III şəxs ala alalar alsa alsalar

Şərt şəklinin sadə formasının müsbət və mənfi cəhətlərindəki göstəriciləri ədəbi dildəkilərdən fərqlənmir. Amma bütün şəxslərdə müsbət cəhət üçün mürəkkəb formada affikslər müsbət cəhət üçün -se, -so, -sö , mənfi cəhət üçün yalnız -se olur, məsələn: güləşseydim, güləşseydim, güləşseydim; güləşseydiẋ, güləşseydiŋiz, güləşseydilər; yogursoyduŋuz, yogursoydular; çöyürsöydüm, çöyürsöydüŋ; çöyürsöydüẋ, çöyürsöydüŋüz, çöyürsöydülər; bordamaseydim, bordamaseydim, bordamaseydim; bordamaseyydix, bordamaseydiŋız, bordamaseydilər [15] .

Qazax dialektində felin parafraz forması maraqlı xüsusiyyətlərə malikdir. O, felin bütün hallarının təsvir formasını təqdim edir. Üç əsas xüsusiyyəti var. 1) Nəqli keçmiş zamanın təsvir forması -ıb, -ib, ub, -üb affiksləri vasitəsilə ötürülür; -ıb, -yib, -yüb, -mış deyil, -miş, -muş, -müş [15] . 2) Mütərəqqi assimilyasiya nəticəsində imiş bağlamasında m samiti b olur və bu bağlama bış, biş, buş, büş kimi görünür. 3) Ədəbi dilin şəxs sonluqlu bütün halların rəvayət formaları təkdə -dam, -dəm, birinci şəxsin cəmində -dax, -dəẋ affiksləri ilə də işlənir; -dan, -dən tək, -daŋız, -dəŋiz cəm halında; -dar, -dər üçüncü şəxsin cəm halında, məsələn: tökör-müş-dəm, tökör-müş-dəŋ, tökör-müş, tökör-müş-dəẋ, tökör-müş-dəŋiz, tökör-müş-dər, aç -ıb -bış-dam, aç-ıbbış-daŋ, aç-ıb-bış, aç-ıb-bış-dax, aç-ıb-bış-daŋız, aç-ıb-bış-dar [15] .

Keçmiş zamanın nəqli forması: yazıbbışdam, yazıbbışdaŋ, yazıbbış, yazıbbışdax, yazıbbışdaŋız, yazıbbışdar; görübbüşdəm, görübbüşdəğ, görübbüş, görübbüşdəẋ, görübbüşdəniz, görübbüşdər [15] .

Şühudi keçmiş forması: sərermişdəm, sərermişdəŋ, sərermiş, sərermişdəẋ, sərermişdəŋiz, sərermişdər; toxuyormuşdam, toxuyormuşdaŋ, toxuyormuş, toxuyormuşdax, toxuyormuşdaŋız, toxuyormuşdar [15] .

Bu ləhcə üçün şifahi affikslərdən çoxvariantlı -dıxca / dıxcan / dıxcana, diẋcə / dixcan / diẋcənə, -duxca / duxcan / duxcana, -duxca / duxcan / duxcana, -düẋcə / -düẋcən və -düẋcən və -düẋcən və -düẋcən və -düẋcən və -düẋcən və -dıxca / dıxcan / dıxcana, diẋcə / dixcan / diẋcənə məsələn, "Xiyar Elə şeydi Kin, suladıxcana çıxajax"; Aqaç bar verdiẋcən başını aşağı tutar"; "Üz gördüẋcən şitəner"; "Qızı göryəcin bir koŋuldan min koŋula aşığ olor"; "Həmit donnuğunu alğacın getdi anasının yanna" [15] .

Təsdiqedici söz birləşmələrində III növ təyinedici söz birləşməsində və tək üzvlü birləşmələrdə qoşa mənsubiyyət şəkilçisi işlənir, məsələn: "Onnarının rəhbərlərini tərifleyiflər qəzetdə. Dərdisini aldığım oğul ha döyü, iyitdi, iyit" . Dialektlərdə olar/ōlar, ollar [16] formaları da var.

Ədəbi dildən fərqli olaraq Qazax dialektində hecadan sonrakı nəzarət məhduddur, burada şifahi nəzarət üstünlük təşkil edir, məsələn: "Yağannığ olduğunnan (yağannığ olduğu üçün) çox pitdi"; "Buzoyu öldüyünnən (buzoyu öldüyü üçün, buzoyu öldüyünə görə) koŋuldan çüşüf, südü azalıf inəyiŋ" [15] .

Bəzən bütün predikat buraxılır, lakin daha çox predikat affiksi, məsələn: "Ağız, siniyi bəri (ver)"; "Örkəni maŋa (gətir)"; Əlim işimdə (di), ağlam başımda (dı). Fatma gəlif (di)". Çox vaxt tərif təyin olunandan sonra gəlir, məsələn: "Nənəm fağır yoruldu"; "Ədil qoçax suloyuf baqı" [15] .

Sadə cümlədə canlı xüsusiyyətlərdən biri də mı, mi, mu, mü sual hissəciklərinin və sual əvəzliklərinin əmələ gətirdiyi sual cümləsinin üstünlük təşkil etməsidir, məsələn: "Sən Bakıda oxuyorsaŋmı? "; "Yağış yağermi? "; "God̪-god̪uyu gördüŋmü? "; "Allaha salam verdinmi? "; "Bə nəncəri olsuŋ, a qardaş"; "Hancarı comuşuydu"; "Nöyüz gəldin, dərdi aləm"; "Biyil (bu il) nağartana əməẋ, günün, var? Sığırçılar hana?". Sual intonasiyası ilə ötürülən sorğu cümləsi dialektdə əhəmiyyətsiz miqdarda çox təmsil olunur[15] [17] .

Qazax dialektində heyrət bildirən ara sözlər var: "Oğlan, ilana bax, nə uzundu" ("İlana bax, nə qədərdir") [17] ; müraciət bildirənlər: ağız, əyşi, adə, əcci, ayba, ağca, qa [17] .

Nümunələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qazax dialektində nağıl Ədəbi dildə Səsli versiya
"Biri varıymış biri yoxuymuş, bir paçcah varıymış. Bu paçcahın da bir oğlu varıymış. Bu oğlanın anadan olannan çişdəri dəmiriymiş. Bu, öylərində heş şey qoymōr. Hamısını yērmiş. Bir gün atası görör kün, munun oğlu öydə heçcənə qoymadı. Onu qoğor meşiyə. Oğlan geder, meşədə məskən saler. Meşədə oy oylor və bir tə̃r dolaner. Bir gün munun atası munu axtarmax üçün meşiyə geder və tüstü gələn öyü açıf içəri girer. Görör kün, oğlu yatıf. Oğlunu durğozor və görüşöllər. Sōra oğlan atasınnan soruşor kün: "Ata, atın toyladadımı?". Atası dēr: "hə". Oğlan gedif atasının minif gəldiyi atın bir ayağını yēr. Gəlif atasına dēr kin: "Ata, atın üç ayaxlıdımı?". Atası dēr: "hə". Oğlan geder bir ayağını da yēr. Oğlan dēr: "Ata, atın iki ayaxlıdımı?". Atası dēr: "hə". Belə-belə atın dörd ayağını da yēr, sōra atın yerini və özünü də yēr. Oğlan dēr: "Ata, elə beləmi gəlifsən?". Dēr "hə", hal-gəzər kin oğlan atasını yeməy istēr. Atası dēr kin: "Oğul, məni yerdə yimə. Mən çıxem bajadan ayağımı sallēm, sən də xalvırı götü, maŋa bir az çaydan su gəti". Oğlan geder, xalvırı çaydan doldurmağa. Kişi çəhməsini soynor içini külnən dolduror və bajadan aser. Oğlan xalvırı suya nə qədər salersa, xalvır dolmōr. Ajığı tutor kin, gedif bu sāt onu yiyəjəm. Gəlif öyə girəndə görör kün, bajadan ayax sallanıf. Tutuf çəkəndə kül gözünə tökülör. Burdan da ajıxlanıf atasının dalınca yola çüşör. Az geder, uz geder dərə-təpə düz geder. Atasına çater. Atası görör kün, oğlu munu tutuf yiəjəẋ. Tez bir hündür ağaja dırmaner. Oğlan dēr kin "Ordan çüşməsən, bu sāt çişimnən ağajı kəsəjəm. Ordan yerə çüşüf öləjəhsən. Kişinin, öydə iki şir balası varıydı. O düdüyü əlinə aler çalanda şir balaları ağacın divində hazır olollar. Atası şirrərə fit verəndə şirrər oğlanı parça-parça elellər. Kişi yerə çüşüf oğluna hayıfsılaner. Görör kün, bir yarpağın üstündə bircə dəmci qan qalıf. O bu yarpağı alıf civinə qoyor. Şir balalarını da götürör, yola çüşör"[17]. "Biri var imiş, biri yox imiş, bir padşah var imiş. Bu padşahın da bir oğlu var imiş. Bu oğlanın anadan olandan dişləri dəmir imiş. Bu evlərində heç şey qoymur. Hamısını yeyirmiş. Bir gün atası görür ki, bunun oğlu evdə heç nə qoymadı. Onu qovur meşəyə. Oğlan gedir, meşədə məskən salır. Meşədə ov ovlayır və bir təhər dolanır. Bir gün bunun atası bunu axtarmaq üçün meşəyə gedir və tüstü gələn evi açıb içəri girir. Görür ki, oğlu yatıb. Oğlunu durğuzur və görüşürlər. Sonra atasından soruşur ki: "Ata, atın tövlədədirmi?". Atası deyir: "hə". Oğlan gedib atasının minib gəldiyi atın bir ayağını yeyir. Gəlib atasına deyir ki: "Ata, atın üç ayaqlıdırmı?". Atası deyir: "hə". Oğlan gedir bir ayağını da yeyir. Oğlan deyir: "Ata, atın iki ayaqlıdırmı?". Atası deyir: "hə". Belə-belə atın dörd ayağını da yeyir, sonra atın yerini və özünü də yeyir. Oğlan deyir: "Ata, elə beləmi gəlibsən?". Deyir: "hə". Hal-qərəz ki, oğlan atasını yemək istəyir. Atası deyir ki: "Oğul, məni yerdə yemə. Mən çıxım bacadan ayağımı sallayım, sən də get xəlbiri götür, mənə bir az çaydan su gətir". Oğlan gedir, xəlbiri çaydan doldurmağa. Kişi çəkməsini soyunur, içini küllə doldurur və bacadan asır. Oğlan xəlbiri suya nə qədər salırsa, xəlbir dolmur. Acığı tutur ki, gedib bu saat onu yeyəcəm. Gəlib evə girəndə görür ki, bacadan ayaq sallanıb. Tutub çəkəndə kül gözünə tökülür. Burdan da acıqlanıb atasının dalınca yola düşür. Az gedir, uzun gedir, dərə-təpə düz gedir. Atasına çatır. Atası görür ki, oğlu bunu tutub yeyəcək. Tez bir hündür ağaca dırmanır. Oğlan deyir ki: "Oradan düşməsən, bu saat dişimlə ağacı kəsəcəm. Oradan yerə düşüb öləcəksən". Kişinin evdə iki şir balası var idi. O, düdüyü əlinə alır, çalanda şir balaları ağacın dibində hazır olurlar. Atası şirlərə fit verəndə şirlər oğlanı parça-parça edirlər. Kişi yerə düşüb oğluna heyifsilənir. Görür ki, bir yarpağın üstündə bircə damcı qan qalıb. O, bu yarpağı alıb cibinə qoyur. Şir balalarını da götürür yola düşür".
Dinlə

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Н. А. Баскаков, "Введение в изучение тюркских языков", с. 266
  2. ↑ Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təsnifi, səh. 19 // Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. Müəllif: Məmmədağa Şirəliyev. Bakı: "Marif", 1967, 424 səh. — Təkrar nəşr. Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Bakı: "Şərq-Qərb", 2008, 416 səh. ISBN 9789952341836
  3. ↑ Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, с. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1970, 192 с.
  4. ↑ Глава III. Народы и языки Советского Союза. — 2. Алтайская семья. — Тюркские языки, с. 118. // О языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член-корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1978, 222 с.
  5. ↑ Kurtuluş Öztopçu, "Elementary Azerbaijani", p. XIX
  6. ↑ Языкознание. — Диалектная система азербайджанского языка. — Теймурлу З., с. 67. // Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. — Серия: Филология. Социальная коммуникация. Том 25 (64). № 2, часть 2. Главный редактор: д. г. н, проф, академик НАН Украины Багров Н. В. Симферополь, 2012 г., 214 с.
  7. ↑ Гаджиева Н. З. Азербайджанский язык // Языки народов СССР: в 5 томах. Тюркские языки. — М.: Наука, 1966. — Т. 2. — С. 66
  8. ↑ "Азербайджанский язык / Большая советская энциклопедия". 2020-10-20 tarixində arxivləşdirilib.
  9. ↑ "АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ЯЗЫК • Большая российская энциклопедия - электронная версия". 2020-11-23 tarixində arxivləşdirilib.
  10. ↑ Encyclopaedia Iranica. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish" (ingilis). 2019-07-17 tarixində arxivləşdirilib.
  11. ↑ Azerbaijanian — L. Johanson (Johannes Gutenberg University, Mainz, Germany, 2006.), pp. 112–113. // Concise Encyclopedia of Languages of the World. Coordinating editor — Keith Brown (University of Cambridge), co-editor — Sarah Ogilvie (University of Oxford). First edition. Amsterdam: Elsevier Ltd., 2009, XXXVI 1283 pages. ISBN 9780080877747
  12. ↑ "Азербайджанский язык // Краткая литературная энциклопедия. Т. 1. — 1962". 2021-08-01 tarixində arxivləşdirilib.
  13. ↑ "Азербайджанский язык". Лингвистический энциклопедический словарь. 2021-03-08 tarixində arxivləşdirilib.
  14. ↑ Али Джафарли. Казахский диалект азербайджанского языка. — Баку: Азербайджанский государственный университет имени С. М. Кирова, 1962. — С. 4.
  15. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 Джафарли, 1962
  16. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Һүсейнов, 1958
  17. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 Ширалиев, 1983
  18. ↑ Shiraliev, 1983
  19. ↑ Cəfərli, 1962
  20. ↑ Şirəliyev, 1983
  21. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Ширалиев, 1958
  22. ↑ 1 2 3 4 5 6 Рустамов, 1958
  23. ↑ 1 2 3 4 Рустамов, 1963
  24. ↑ 1 2 3 4 5 Моллова, 1968
  25. ↑ 1 2 3 Исламов, 1979
  26. ↑ 1 2 3 Садыхов, 1963
  27. ↑ Ширалиев, 1963

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kitablar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Азәр Һүсейнов. Азәрбайҹан диалектолоҝиясы. Бакы: В. И. Ленин адына АПИ-нин нәшрийяты. 1958. 128.
  • Мамедага Ширалиев. Диалекты и говоры азербайджанского языка. (rus). Баку: Элм. 1983. 197.

Məqalələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • B. И. Асланов. Иноязычные элементы в казахском диалекте азербайджанского языка // Вопросы диалектологии тюркских языков . IV (русский). Баку. 1966.
  • М. И. Исламов. Об изучении азербайджанских диалектов и говоров методом лингвистической географии // Советская тюркология (русский). Баку. 1979.
  • М. Моллова. Опыт фонетической (консонантической) классификации тюркских языков и диалектов огузской группы // Вопросы языкознания (русский). 1968.
  • М. Ш. Рагимов. «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгари и древнетюркские элементы в диалектах и говорах азербайджанского языка // Советская тюркология (русский). Баку. 1972.
  • М. Ш. Ширалиев. О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка // Вопросы диалектологии тюркских языков . I (русский). Баку. 1958.
  • М. Ш. Ширалиев. О проблеме языка и диалекта // Вопросы диалектологии тюркских языков, . III (русский). Баку. 1963.
  • Р. А. Рустамов. О состоянии изучения диалектов азербайджанского языка // Вопросы диалектологии тюркских языков . I (русский). Баку. 1958.
  • Р. А. Рустамов. Роль диалектных данных азербайджанского языка // Вопросы диалектологии тюркских языков . III (русский). Баку. 1963.
  • С. Б. Садыхов. Выступление по докладу // Вопросы диалектологии тюркских языков . III (русский). Баку. 1963.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qazax_dialekti&oldid=7469475"