Qarayaz

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Qarayaz
az.-əski. قارایاز‎
Novruz bayramına həsr edilmiş poçt markası
Daxil olan dövrlər
Keçirilən mərasimlər
Əvvəlki dövr Boz ay
Sonrakı dövr Tərçıx dövrü
Müddəti 21 mart-30 aprel
Digər adları Keçiqıran, Oğlaqqıran, Yatar-durmaz,
Gedər-gəlməz, Davardoymaz
Qeydiyyat nömrəsi DB0204020007[1]

Qarayaz (az.-əski. قارایاز‎) — Azərbaycan təqvim inanclarında yazın ilk qırx gününü əhatə edən dövr.

Müddəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yaz girdikdən sonra keçən 40 gün, yəni aprel ayının sonlarına kimi olan dövr Azərbaycan təqvim inanclarında "Qarayaz" adlandırılır. Qarayaz Boz aydan sonra gəlir və Tərçıx dövrünün başlaması ilə bitir.[2]

Təsviri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qarayaz zamanı o biri ildən qalmış ərzaqlar bitir və əkin işlərinə çətin başlanılır. Qarayazın əvvəli maldarlar üçün diqqət tələb edən dövrdür. Belə bir el məsəli var: "taxçada saxla, boxçada saxla, qarayaza bir pencə saxla". Havanın dəyişkən keçməsi, günəşsiz günlərin çoxluğu, boran, tutqun hava, isti yel bu dövrün çətinliklərinə daxildir. Kəndlilər, xüsüsilə yarımköçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün bu dövr asan keçmir. "Novruz günü yaz olar, 40 kötük də az olar", "Bayramdan sonra 40 kötük yanar" məsəllərinin bu dövrlə əlaqədar deyildiyi fikirləşilir. Soyuqların azalmaması, qışın geri qayıtması ehtimalı nəzərə alınaraq Qarayaz dövründə sobalar yığışdırılmır. Xüsusilə çobanlar bu dövr üçün ot ehtiyatı saxlamalıdır. Qarı və keçiləri haqqında rəvayət də otun azlığı haqqındadır.[2]

Qarayaz bir sıra Azərbaycan ellərində "keçiqıran", "oğlaqqıran", yarımköçəri maldarlar tərəfindən isə "yatar-durmaz", "gedər-gəlməz", "davardoymaz" adlanır. "Davardoymaz" adı otun az olması ilə əlaqədar olaraq mal-qaranın doya bilməməsi ilə əlaqədardır. "Yatar-durmaz" adının mənası isə kökəlməmiş mal-qaranın halsız olması, yatdığı yerdən dura bilməməsi ilə bağlıdır. Kəndlilər bu dövrdə ehtiyatlı olmalı, yaz əkini ilə, toxumların saf-çürük olmasının yoxlanması ilə məşğul olmalıdır.[2]

Qarayaza daxil olan dövr və mərasimlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Aləmin yatdığı vaxt. Qışın sonu və yazın başlanğıc anını göstərən əsrarəngiz bir vaxtdır. İlin son Çərşənbə günü və ya Novruz Bayramın açılacaq gecənin gündüzə çevrildiyi anda reallaşır. Çaylar, dərələr, yəni axar sular bir an üçün durur, sonra təkrar axmağa başlayırlar.[3]
  • Novruz. Yeni il, Baharın gəlişi, təbiətin oyanması, təzələnməsi və yaz əkin işlərinin başlanğıcıdır.[2]
    • Baca-baca günü. Novruzun ilk günüdür.[4]
    • Çərşənbə sur. Yaz bərabərliyi günündən sonrakı ilk çərşənbədir. Adam Olearinin verdiyi məlumatlara görə iranlılar (verilən nümunədə türklər nəzərdə tutulur) bu günü uğursuz hesab edir. Bu gün işləmirlər və bazarlar bağlanır.[5]
  • Sucəddim ayini. Baharda suya girmə adətidir. Azərbaycanın bir çox yerində və Ermənistan azərbaycanlıları arasında yayılmışdır.[6]
  • Həftəseyri. Keçmişdə Şirvanda həftəseyri adlandırılan gül-çiçək bayramı qeyd edilirdi. Bu bayram Novruzda başlayır və 30–40 gün ərzində bütün cümə günləri qeyd edilirdi.[7] Azərbaycanın şimal-qərbində bu bayram "Gül bayramı" adı ilə qeyd edilirdi.[8]
  • Günəş ayinləri. Novruzdan sonra 3-cü və 4-cü gün yağışlı keçərsə, gəlincik düzəldib Günəşi çağıran nəğmələr oxunur.[2]
  • Təbiət günü. İran azərbaycanlılarında yeni ilin on üçüncü günündə təbiət qoynuna səfər edilir, axşama qədər şənliklər keçirilir.[9]
  • Əkin ayı. Yazda əkinçi ömrünün, əkinçi həyatının ən məhsuldar dövrüdür. Əkinçilər bu günləri bayram səviyyəsində qeyd edirlər.[2]
  • Leysan ayı. Yaz fəslinin ilk ayı belə adlandırılır, nisan, neysan (aprel) sözlərindəndir. Xalq inancına görə, haçaquyruq qaranquşlar yerdən bir qarış yuxarıda uçanda ilk leysan yağışı yağırdı. İlk leysan "abi-leysan" adlandırılır, suyu ləyənlərdə müqəddəs və şəfaverici su kimi yığılır, evə bərəkət gətirdiyinə inanılırdı.[2]
  • Yaşıl işıq ayı. Dağ və dağətəyi yerlərdə aprel ayı "Yaşıl işıq ayı" adlandılırdı.
    • Qarıborcu. Aprelin 15-ə kimi olan dövrə deyilir. Mart ayı ilə bağlı "Mart çıxdı, dərd çıxdı" tipli sözlərin deyilməsi martı əsəbləşdirir və o, apreldən 15 gün borc alır. Bu dövrdə köçəri maldarlar öz ehtiyatlarını (ərzaq, un, saman) qorumalı, çölə çıxmamalıdırlar. Belə bir məsəl vardır: "Qarayaz hirslənsə, 40 şələ odun və 40 çuval saman lazımdır". Bu dövrə "Qarı ilə martın deyişməsi" adlı mahnı həsr edilmişdir. Mahnıya görə qarının yazın gəlməsinə sevindiyini görən mart tufan və boranı geri gətirir.[2]

Qeyri-maddi mədəni irs kimi qeydiyyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qarayaz dövrü milli səviyədə qeyri-maddi mədəni irs olaraq "Mövsüm mərasimləri" kateqoriyasında qeydiyyata alınmışdır.[1]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestri. "Qarayaz" (az.). Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi. 2022-07-08 tarixində arxivləşdirilib.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb. səh 423–428.
  3. ↑ Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, 2003, Yurt Yayınevi (türk.).
  4. ↑ Hacıyeva, 2021. səh. 121
  5. ↑ I. Lassy, The Muharram Mysteries among the Azerbaijan Turks of Caucasia, Helsingfors, 1916. page 214–225.
  6. ↑ M. A. Seyidov, "Eski Türk Kitabelerinde Yer-Sub Meselesi", (çev. S. Gömeç), A. Ü. D. T. C. F Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 18, sayı: 29, s. 259, 1996.
  7. ↑ Мамедли А. Соловьева Л. Т. Азербайджанцы. — М.: Наука, 2017. — 708 с.
  8. ↑ Məhəbbət Paşayeva. AZƏRBAYCANLILARIN ADƏT VƏ İNANCLARI (XIX-XX əsrlər). Bakı: AZƏRBAYCAN MILLI ELMLƏR AKADEMİYASI ARXEOLOGİYA VƏ ETNOQRAFİYA İNSTİTUTU, 2019.- 296 s. (V fəsil. Xalq inancları).
  9. ↑ İRAN TÜRKLÜĞÜNDE GELENEKSEL TÜRK İNANÇLARININ ETKİ VE İZLERİ. Impact and Traces of Traditional Turkish Beliefs Among Iranian Turks. Yrd. Doç. Dr. Mousa RAHIMI.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Hacıyeva, Nərgiz. Türk dillərində həftə adları. Bakı, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu.. 2021. səh. 112-126.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qarayaz&oldid=7591720"