Nigeriya

Nigeriya
Jamhuriyar Taraiyar Nijeriya
Bayraq Gerb[d]
Birlik və inanc,Barış və inkişaf
Himn: Qalxın həmvətənlər, Nigeriyaya itaət edin
Tarixi
• Elan edildi və tanındı	1 oktyabr 1960
• Respublika olaraq elan edildi	1 oktyabr 1963
Rəsmi dilləri	ingilis dili
Paytaxt	Abuca
İdarəetmə forması	Prezidentli Federativ Respublika
Prezident	Muhammadu Buhari (APC)
Baş nazir	Yemi Osinbajo
Sahəsi	Dünyada 31-ci
• Ümumi	923.769 km²
• Su sahəsi (%)	1,4
Əhalisi
• Əhali	230,746,934 nəfər (6-cı)
• Siyahıyaalma (2022)	218,431,691 nəf.
• Sıxlıq	218 nəf./km² (42-ci)
• Ümumi	440.833.583.992 $, 477.386.120.636 $
ÜDM (AQP)
• Ümumi	$1.37 trilyon dollar
• Adambaşına	$5,884 dollar  (141-ci)
ÜDM (nominal)
• Ümumi (2023)	$506 milyard dollar  (32-ci)
• Adambaşına	$2,326 dollar  (145-ci)
İİİ (2021)	0.535 (artış; 163-cü)
İnternet domeni	.ng
ISO kodu	NG
BOK kodu	NGR
Telefon kodu	234
Saat qurşaqları	UTC 01:00
Nəqliyyatın yönü	sağ[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Nigeriya (ing. Nigeria) və ya rəsmi adı ilə Nigeriya Federativ Respublikası (ing. Federal Republic of Nigeria) – Qərbi Afrikada dövlət. Nigeriya Atlantik okeanın Qvineya körfəzi sahilində yerləşir. Qərbdən Benin, şimaldan Niger, şimal-şərqdən Çad və şərqdən isə Kamerunla həmsərhəddir. Paytaxtı Abuca, ən böyük şəhəri Laqos, ümumi sahəsi 923,769 kvadrat kilometr, əhalisinin sayı 206 milyon nəfərdən çoxdur. Nigeriya əhalisinin sayına görə Afrikada birinci, dünya ölkələri arasında isə yeddinci yerdədir.

Coğrafiyası

Ölkənin ərazisi 923.768 km²-dir . Nigeriya, cənub-qərbi Afrika sahilində, 3°57’ və 13°54’ şimal paralelləri 2°39’ ve 14°38’ şərq meridianları arasında yerləşir. Şərqində Kamerun , Şimal qərbində Çad, şimalında Niger və qərbində Benin dövlətləri ilə sərhədlənir. Cənubundan Qana körfəzi vasitəsilə Atlantik okeanına çıxışı var.

Nigeriya, əsas olaraq dörd coğrafi bölgəyə ayrılır: Sahildəki mangrovlı (Afrika da bataqlıqlarda yetişən bir cins ağac) bataqlıq bölgəsi, tropik meşə bölgəsi, Savanna bölgəsi və şimalındakı yarım çöl bölgə

Təqribən 100 km qədər iç bölgəyə girən sahil bölgəsi, 36.000 km² lik geniş bir deltaya və mangrov ağacları ilə dolu bataqlıqlara sahibdir. Bölgədə yüzlərcə çay və qolları mövcuddur. Lagosdan Kamerun sərhəddinə qədər olan xəttboyu , ekvatorial meşəlik əraziylə örtülüdür.

Nigeriyanın ikinci meşəlik bölgəsi, Savanna bölgəsidir. Ölkəni başdan-başa (təqribən 320 kilometrdən çox bir məsafədə) qət edən Niger çayının qərb bölgəsi, dağlıq bir ərazidir. Bu yüksək dağlar arasında Adamawa Dağları təxminən 80 km uzunluğundadır. Ölkənin ən yüksək yeri, yenə bu dağlar üzərindəki Dimlanq Təpəsi olmaqdadır, təqribən 2042 metrdir. Ölkənin cənub-şərqini isə Kamerun Dağlarının qərb yamacları örtər və bütün cənub-şərq sərhəddi boyunca uzanır. Bu dağlar, ortalama 1500 m yüksəkliyində olub, bəzi yerləri 2000 metrə qədər yüksəlir. Şimali Nigeriya isə nisbətən yarıçöl olub Büyük Səhra Çölünün cənuba doğru bir davamı şəklindədir.

Demoqrafiya

National Church of Nigeria, Abuja

The Abuja National Mosque

2013-cü il statistik məlumatına əsasən Nigeriyada 144 milyon əhali yaşayır. Bu Afrika qitəsində ən böyük göstəricidir. Nigeriyada 421 dil var. Onlardan 410-dan istifadə edilir, 2-sinin daşıyıcısı yoxdur, 9 isə ölü dildir. Milliyət:[3] Yorubalar : ,Hausalar : ,8, İbolar : ,8,Pöllər : ,5, digər Afrika qəbilələri: 8.

Din:[4] İslam: C,6, Protestanlıq: @,8 (Pentakostalizm: , Anglikanizm: ,3), Katoliklər: %9,3, Animizm: %5,9, .

Xristianlar şimala nəzərən daha əlverişli və meşəliklərin sıx olduğu cənubda yaşayırlar. Nigeriya da müsəlman əhalinin paylaşımı bu cürdür: Hausalar �, Yorubalar %4, Fulaniler %9, Kanurların isə tamamı Müsəlmandır. Nigeriyalı Müsəlmanların əksəriyyəti Maliki və Hanəfi məzhəbinə mənsubdur. Ən az Müsəlman Lagosdadır. Xristianların isə beşdə üçü protestan, digər beşdə ikilik hissə katolikdir. Nigeriyada az sayıda yəhudi də vardır.

Tarixi

Kral Bininin Fil sümüyündən hazırlanməş üzlüyü, Nigeriyanın ən tanınmış əl işlərindən biridir.

Nigeriya torpaqlarında ilk yaşayanların, e.ə 700-cü ilə təsadüf etdiyi güman edilir ; lakin bunların kimlər olduğu haqqında dəqiq bir fikir yoxdur. Nigeriyanın tarixini, Ərəbcə yazılmış qaynaqlara əsaslanaraq, şimal bölgələrində IX əsrin əvvəllərində qurulmuş, Konem-Boru və qərb bölgələrində də yeddi Hausa şəhər dövlətləri ile başlatmaq mümkündür. XII əsrdən etibarən qurulmağa başlanmış Yoruba veIfe krallıqları, 14-cü əsrdən etibarən İslamın yayılmağa başlaması nəticəsi ilə aradan qalxmışdır . İslamın yayılması ilə, mövcud şəhər dövlətləri və bir çox qəbilə müsəlmanlığa keçmişdir. Buna əsasən şimali Nigeriya tamamən islamlaşmış və geri qalan bölgələr də İslamiyyətin nüfuzu altına keçmişdir. Nigeriyaya ilk olaraq XV əsrdə Avropa müstəmləkəçiliyini gətirənlər, Portuqal və İngilis əsir tacir dənizçilərir olmuşdur. Avropalılar Nigeriyanı əsasən qul ticarət mərkəzi olaraq istifadə etməklə Atlantik qul ticarətini başlatmışlardır. 350 il qədər davam edən qul ticarəti ilə 20 milyona yaxın Nigeriyalının qul kimi satıldığı güman edilməkdədir.

İngiltərə XIX əsrin əvvəllərindən etibarən, Nigeriyanın daxili işlərinə qarışmağa başlamış ve ilk olaraq Lagos, 1861-ci ildə bir İngilis müstəmləkəsi halına gəlmişdir. 1885-ci ildə Qana körfəzi ətrafı, İngiltərənin himayəsinə keçmişdir. Bundan sonra İngiltərə, Nigeriyanı iki himayə bölgəsinə ayıraraq tək idarəçi altında birləşdirmişdir. Birinci dünya müharibəsindən sonra başlayan milliyətcilik hərəkətləri, Nigeriyalılar arasında yadellilərə qarşı üsyan etmək və müstəqilliyi əldə etmək düşüncəsinə gətirib çıxartdı.

1950-ci ildə hakimiyyət gücünü, üç ayrı bölgənin məclisləri arasında paylaşdıran yeni bir federativ sistem yaradıldı. 1954-cü ildə elan edilen qanun, şimal, qərb və şərq bölgələri güclü bir mərkəzi hökumətə bağlı olaraq, Nigeriyalılara sahip olduqları qanuni haqlarını verdi. İngiltərə, iş başına öz mənfəətlərini qoruyacaq bir hökuməti gətirməyi planlaşdırırdı. Ölkədə üç böyük partiya quruldu və 1959 ilində seçkilər keçirildi. Bu seçkilərdə şimal bölgəsinin Nigeriya Xalqları Konqresi (NPC) qazandı və partiya lideri Əbubəkir Tafawa Balewa Baş nazir oldu. Müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi şimal bölgəsi iqtidara gəlincə, ilk iş olaraq 1960-cı ildə müstəqillik əldə etdi. Nigeriya bundan sonra 1963-cü ildə Respublikanı elan etdi və 1965-ci ildə yeni seçkilər keçirildi. Fəqət bundan sonra Nigeriyada iç qarışıqlıqları başladı. 30 may 1967-ci ildə Şərq Bölgəsi Biafra Respublikası adı altında üsyan etsədə, Nigeriya hökuməti xarici qüvvələrin köməyi ilə bu üsyanı yatırdı. Lakin bu iç savaşlar 30 aydan cox davam etdi və 20-ci əsrin ən qanlı və qorxunc savaşlarından biri oldu. Biafra bölgəsi minlərcə ölü və bir çoxu xaraba olmuş binalarla doldu. 1970 ilindən sonra hadisələr yatışdı və bu dönəmdə kəşf edilən neft yataqları Nigeriyanın həyatını dəyişdirdi. 29 iyun 1975-ci ildə General Məhəmməd yeni bir hərbi çevrilişlə hakimiyyətə gəldi. Çox keçmədən 1976-cı ildə edilən üçüncü qiyam təşəbbüsü uğursuzluqla sona çatdı. Fəqət, General Məhəmməd öldürüldü və yerinə, köməkcisi General Olesegun Obasanjo keçdi. General İbrahim Babangida prezident olub, əsgəri bir rejim qurdurdu. Bundan sonra Nigeriya Federativ Respublika, petrol gəlirlərinin gətirdiyi rifaq sabitliyi ilə iç hadisələrin önünə keçməyə başladı və bu gün üçün Nigeriya Afrikanın ən inkişaf etmiş ölkələrindən biri halına gəldi. 4 iyul 1992-ci il seçimləri ilə təkrar demokratik düzənə keçilmək yolunda ilk addımlar atıldı. Vətəndaş idarəsinə keçid tarixi olaraq müxtəlif zamanlarda üzə çıxsada ən son olaraq 27 avqust 1993-cü ildə ertələndi.

Iqlim

The Zuma Rock near Suleja

Nigeriya, tropik iqlimin təsirində, yüksək istiliklərin qeydə alındığı bir ölkədir. İllik ortalama yağış miqdarı, bölgədən bölgəyə görə müxtəlifdir. Sahildən başlayaraq iç bölgələrə doğru uzanan yaşıllıq və meşəlik bölgələr, ildə ortalama olaraq 1000 ilə 1500 mm ətrafında yağış alır. Lagos ətrafında bir neçə kilometr genişliyində olan ekvatorial meşəlik ərazi, şərq sərhəddinə doğru 160 kilometrlərə qədər genişlənər. Bu bölgə və Niger Çayı deltası, ən cənubi yüzlərcə şirin və duzlu sularla bəslənmiş, sərt və yumşaq taxtalı, qiymətli ağac növləri ilə zəngindir. Sahil bölgəsinin rütubət miqdarı təqribi % 75 ətrafında olub, ən çox yağışı may və iyun aylarında alar. Ortalama istilik isə 29–30 °C ətrafındadır.

Savanna bölgəsi isə ildə ortalama olaraq, ən çox avqust ayında olmaq üzərə, 1000 mm yağış alar. Jos Yaylasında bu rəqəm, 1500 millimetrəyi keçməkdədir. İstilik isə 28–33 °C arasında olub, mart-aprel aylarında 37 °C’yə qədər yüksələbilməkdədir. Şimal bölgələrdə çöl iqlimi mövcuddur. Qış aylarında Böyük Səhradan Cənuba doğru güclü əsən küləklər, bərabərində toz ve qum gətirirlər.

Təbii Qaynaqlar

Nigeriya torpaqları, sahildən etibarən şimal sərhəddinə Nigerə qədər, meşələrlə örtülüdür. Sahil bölgəsindəki ekvatorial meşələr, şimaldakı meşələrə nəzərən daha sıx və genişdir. Kamerun sərhəddinə doğru bu genişlik, 160 kilometrə qədər çatmaqdadır. Uzun otların və qarışıq cinsli ağacların mövcud olduğu savanna bölgəsindəki meşələr isə 550 km genişliyinə çatır. Bu meşələrdə ümumiyyətlə sərt və yumuşaq taxtalı ağac növləri vardır. Şərqi Nigeriyada isə, daha çox palma ağacları yer alır. Dünyanın ən uzun çaylarından biri olan Niger çayı boyunca və ən cənub nöqtədə yer alan delta bölgəsindəki meşələr daha çox boz rəngli palmalar, baobob, akasya və salxım ağacları ilə doludur.

Nigerdən başlayan Niger Çayı, 4180 km uzunluğunda olub, ölkənin həyat qaynağıdır. Lakoja bölgəsindəki ikinci böyük çay olan Benue ilə birləşər və cənubda delta bölgəsinə qədər 280 km yol qət edər. Delta bölgəsində isə yüzlərcə irili-kiçikli çaylar mövcuddur. Niger çayı üzərində olan Kainiji Su Anbarı ilə elektrik əldə edilir.

Yağışlar səbəbiylə torpaq qızılı rəng almışdır. Nəticə etibarilə, sərt örtük halındakı bu qızıl gilli torpaqlar əlverişsizdir. Çad Gölü ətrafında isə torpaq qara rəngli olub, əkinçilik üçün yararsızdır. Cənub meşələrindəki torpaqlarda humus azdır. Buna baxmayaraq cənubdakı bitki çeşidi və yoğunluğu şimaldan daha çoxdur.

Nigeriya meşələrində çox növdə yırtıcı heyvanlar vardır. Aslan, leopar əsasən ən çox olanlarındandır. Bundan başqa meymun, ceyran, şimala doğru fil, zürafə və gərgədan da sıx rast gəlinən heyvanlarıdandır.

Əhali və Sosial Həyat

Dünyanın nüfuz baxımından doqquzuncu ölkəsi olan Nigeriya Afrikanın ən izdihamlı ölkəsidir. Bu ölkə Pakistan və İndoneziyadan sonra dünyanın ən çox əhalili müsəlman ölkəsidir. Nüfuz artımının ən yüksək olduğu ölkələrdən biridir.

Xalqın böyük bir hissəsini yerli qəbilələr təşkil edir. Ayrıca olaraq Avropalı ağdərililər də mövcuddur. Nüfuz, bir-birindən bir çox baxımdan fərqli, yüzlərcə qruplardan ibarətdir. Bunların ən güclü və geniş olanı Housa-Fulani qəbilələridir. On dördüncü əsrdə Müsəlman olan bu insanlar idarəni əllərində tutmaqdadırlar. Ayrıca olaraq cənub-qərbdə Yoruba, cənub-şərqdə İbo qəbilələri də güclüdürlər. Bundan başqa Tıv, Iraw, İbibio, Efik veIfe qəbilələri, sayca çox olan digər qəbilələrdən biridir.

Şimalda mövcud olan və ölkə yönətimində başrolu oynayan Hausa-Fulani qəbilələri əsasən ticarət və əkinçiliklə məşğuldurlar. Ölkə idarəsində və həyat tərzlərində, İslam qaydalarına bağlıdırlar. Nigeriya nüfuzunun yarıdan çoxu Müsəlmandır. Ölkədə, ümumilikdə Avropalı olan bir miqdar Xristian vardır. Bəzi qəbilələr isə hələ də bütpərəsdir. Müsəlman Nigeriyalıların mədəniyyət səviyyələri olduqca yüksəkdir. Ölkə üzrə oxuma-yazma % 50’dir. Nigeriyada toplamda 13 universitet mövcuddur. Nigeriyada, yüzlərcə növdə qəbilə qruplarının, həmçinin yüzlərcə növ dili vardır. Bu gün üçün Afro-Asiyatiq və Niger-Kongo ailələrindən gəlmə 300dən çox yerli dil aşkar edilmişdir. Ölkə, uzun illər İngiltərə zülmü və sömürgəsi altında qaldığı üçün, rəsmi dairələr və məktəblərdə İngiliscə istifadə olunmuş və ölkənin rəsmi dili halına gəlmişdir. Bundan başqa Ərəbcə də danışılmaqdadır. Yerli dillərin ən yayqın və sosial həyatda təsirli olanları Hausa, Yoruba və İbo dilləridir. Qəbilələr arasında adət, ənənə, dil, din və yaşam baxımından bir çox fərqlilik varsa da, iqtisadi həyatda nüfuzun əksəriyyəti əkinçilik və ticarətdə birləşir. Bir çox kənd və klanların yönətim ünsürünün təməlini, böyük ölçüdə genişləmiş və poliqamiya növdə ailələr meydana gətirməkdədir. Bu ailələr siyasi, sosial və iqtisadi sistemlər etibari ilə, ailəyə xas bir təşkilat ilə, qida istehsalatında ən güclü olma niyyətindədirlər. Fəqət bu ailələr heç bir zaman Avropadakı imtiyazlı zümrələr halında deyildirlər və ailə rəisləri və ya klan başçıları bir Avropa diktatoru şəklində hərəkət etməzlər.

Bu gün üçün Nigeriya, Afrika ölkələrinə nəzərən rifaq səviyyəsi yüksək olan bir ölkədir. Mövcud neft yataqlarından əldə edilən gəlirlər, ölkədəki iç qarışıqlıqları önlədiyi kimi ölkə insanlarına geniş iş imkanları da yaratmışdır. Nigeriyanın əsas şəhəri Abujadır. Önəmli ticari limanı Lagosdur. Olduqca müasir binalarla doludur. Millətlərarası bir hava limanına sahibdir. Ölkənin ən böyük və inkişaf etmiş şəhəri Ibadandır. Əsas sənaye mərkəzi olub, Afrikanın açıq bazar bölgəsidir. Digər əsas şəhərləri isə Sokoto çayının şərqindəki Sokoto şəhəri, Kaduna çayı üzərində Kaduna şəhəri, Kano, Zaria, Port Harcourt, Jos Benin Nsukka, Oyo Yolo və Mubidir.

Siyasi Həyat

Nigeriya federativ müstəqil bir respublikadır. Federaiv hökumət mərkəzindən başqa 19 əyalət bölgəsinə ayrılır. Dövlət başçısı seçimlə hakimiyyətə gəlir. Parlament iki məclisdən ibarətdir. Ayrıca hər əyalətin bir hökuməti və əyalət başçısı olur. Əyalət başçılarının ölke idarəsindəki önəmi çox böyükdür. Konstitusiyaya görə dövlət başçısı, əyalətlərin üçdə ikisinin dəstəyini almaq məcburiyyətindədir. Millət Məclisi 449 oturacaqdan meydana gəlməkdədir. Senator isə 95 üzvlükdür.

Nigeriya müstəqilliyindən bu yana hərbi çevilişlərin ən çox edildiyi ölkələrdən olub günümüzdə hərbi rejim tərəfindən idarə edilməkdədir. 1992-ci il seçimler keçirildi. Xalq hökumətinə keçid olaraq 27 avqust 1993-cü il tarixi müəyyən edildi.

İqtisadiyyat

Lagos Island as seen from the harbour near Victoria Island.

İqtisadiyyat daha çok əkinçiliyə əsaslanır. Yer fındığı, pambıq, palma ağacları, tərəvəz və meyvə , növləri kakao, kauçuk , taxıl məhsulları, xurma və fındıq yağı, taxta-şalban və kolacevizi bol miqdarda istehsal edilir. Kakao və kauçuk istehsalatında dünyanın altıncı ölkəsidir. Ölkə torpaqlarının % 25i əkinə yararlıdır.

1960-cı illərində kəşf edilən benzin, Nigeriya iqtisadiyyatını geniş şəkildə rahatlatdı. Afrikada demək olarki ən sabit iqtisadiyyata sahib ölkələrdən biri halına gəldi. Cənubda delta bölgəsi, benzin yataqları baxımından olduqca zəngindir. Dünyanın yeddinci böyük benzin istehsalatçısı olan Nigeriyanın ixracatının böyük bir hissəsini, benzin və yanacaq məhsulları təşkil etməkdədir. Ayrıca təbii qaz baxımından da olduqca zəngindir. 1980 ilində benzin-kimya və təbii qaz təsisləri tikilib qurtarmış və təmizləyici qurğu sayı artırılmışdır. Nigeriya xam benzindən başqa ayrıca kömür, qalay, əhəng, kolimbit və dəmir mədənləri də istehsal etməkdədir.

Mövcud çay sularından, su stansiyaları qurmaq surətiylə, elektrik energiyası istehsal edilməkdədir. Bunlardan ən böyüyü Kainiji su anbarıdır.

İxracatının % 95ini xam benzin təşkil edir. Müxtəlif qida maddələri və avtomobil parça hissələri, digər önəmli ixrac məhsullarıdır. Qida maddələri ixracatının böyük bir bölümünü kakao meydana gətirir. Ayrıca tütün, palma məhsulları, yer fındığı, pambıq və soya digər ixrac məhsullarını təşkil edir.

Nigeriya, taxta-şalban, kauçuk və heyvan dərilərindən də böyük gəlirlər əldə etməkdədir. İxracatını daha çox İngiltərə, Almaniya və Yaponiyaya edər. ABŞ, Almaniya ve Hollandiyadan isə müxtəlif avadanlıq, dərman və elektronik məhsullar, idxal etməkdədir.

Adam başına düşən milli gəlir 370 dollardır. İş gücünün % 60=ı əkinçilik, % 20-si ticarətlə əlaqədardır. Təbii qaz və neft-kimya sənayesi ilə yanaşı, meşəçilik, balıqçılıq, toxuculuq, sement ve siqaret sənayeləridə də mühüm yer tutur. OPEC üzvü olan Nigeriya, böyük bir dəmir-polad sənayesinə və geniş bir inşaat sahəsinə sahibdir.

Nəqliyyat

Nəqliyyatın inkişaf etdiyi ölkədə yollar əsasən şimal-cənub istiqaməti üzrədir. Uzunluğu təqribi 124.000 kilometrə çatan quruyolunun 50%-i asfalt örtülüdür. Dəmiryolu nəqliyyatı inkişaf etmiş olmaqla cəmi uzunluğu 3805 kilometrdir. Lagos və Kano hava limanları ən işlək millətlərarası hava limanlarıdır.

Xarici keçidlər

• Nigerian names
• Nigeria National Bureau of Statistics