Müqayisəli dilçilik
.png)
Müqayisəli dilçilik — müxtəlif dillərin struktur, mənşə və təkamül proseslərini araşdıran dilçilik sahəsi. Bu sahə dil ailələrinin və onların tarixi inkişafının müəyyən edilməsində mühüm rol oynayır. Müqayisəli dilçilikdə dillər arasındakı səs, qrammatik və lüğət oxşarlıqları araşdırılır, bu oxşarlıqlar vasitəsilə dillərin qohumluğu, ortaq mənbələrdən gəlib-gəlməməsi müəyyən edilir.[1] Müqayisəli dilçilər iki əsas məqsədlə işləyirlər: 1. Genetik əlaqələrin müəyyən edilməsi – Eyni mənşədən gələn dillərin müəyyən edilməsi və qohum dillərin dil ailələri şəklində təsnif edilməsi. 2. Proto-dillərin rekonstruksiyası – Bir-biri ilə əlaqəli dillərin tədqiqatı vasitəsilə onların ilkin formaları, yəni proto-dillər haqqında məlumat əldə etmək. Bu sahənin metodları sayəsində tarixən itmiş dillərin müəyyən hissələri bərpa edilə bilir, həmçinin dillərin təkamül prosesi, coğrafi yayılması və xalqların tarixi barədə dərin biliklər əldə edilir.
Metodları
[redaktə | mənbəni redaktə et]Müqayisəli dilçilikdə müxtəlif dillərin qohumluğunu və mənşəyini müəyyən etmək üçün istifadə edilən əsas metodlar bunlardır: 1. Müqayisəli metod – Müqayisəli metod dilçilər arasında ən geniş istifadə edilən üsuldur və qohum dillərin bənzərliklərini sistematik şəkildə müqayisə edir. Bu metodla dillərdə ortaq olan səslər, sözlər və qrammatik formalar müəyyən edilir. Bu oxşarlıqlar əsasında proto-dil, yəni bu dillərin ortaq kökü bərpa edilir.[2] 2. Daxili rekonstruksiya – Daxili rekonstruksiya bir dildə zamanla baş verən dəyişiklikləri araşdırır. Dilin daxilindəki müxtəlif formalardan və keçmiş dövrlərə aid olan dil qaydalarından istifadə edərək ilkin formalar bərpa edilir. Bu metod, xüsusilə qədim yazılı mətnlərin olmadığı hallarda faydalıdır. 3. Filial metod (şaxələnmə metodu) – Bu metod, dillərin tək bir proto-dildən necə şaxələndiyini öyrənir. Burada dilin ayrı-ayrı filialları arasındakı qrammatik və leksik fərqlər təhlil edilir və tək bir kök dilin müxtəlif zaman və coğrafi şəraitdə necə yeni dillərə bölündüyü tədqiq edilir. 4. Areal dilçilik – Bu metod coğrafi cəhətdən yaxın olan, amma bir-birinə qohum olmayan dillər arasındakı təsirləri araşdırır. Areal dilçilik müəyyən bir bölgədəki dillərin bir-birinə təsir etməsi nəticəsində ortaq xüsusiyyətlər qazanmasını öyrənir.[3] 5. Statistik metodlar – Statistik metodlar leksik və fonetik məlumatlar üzərində statistik analizlər aparmaqla dillərin əlaqələrini və qohumluq səviyyəsini müəyyən etməyə çalışır. Leksikostatistika və glottokronologiya kimi metodlar burada istifadə olunur. Leksikostatistika dillər arasındakı söz oxşarlıqlarını hesablayır, glottokronologiya isə dillərin ayrılma tarixini təyin etməyə çalışır. 6. Semantik rekonstruksiya – Semantik rekonstruksiya dillərdə söz mənalarının zamanla necə dəyişdiyini tədqiq edir. Bu metod vasitəsilə dilin semantik inkişafı izah edilir və sözlərin ilkin mənalarına dair nəticələr əldə edilir.[4] Bu metodlar bir-biri ilə əlaqəli şəkildə işlədilərək, dillərin tarixi və mənşəyi haqqında daha dəqiq nəticələr əldə olunur.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Müqayisəli dilçiliyin tarixi, dillərin mənşəyini və inkişafını anlamaq üçün sistemli araşdırmalara XIX əsrdə başlamışdır. Bu sahənin tarixi əsas mərhələlərlə izlənilir.
İlk dövr – Klassik filologiya və fərziyyələr (XVII–XVIII əsrlər)
[redaktə | mənbəni redaktə et]Müqayisəli dilçiliyə ilkin maraq, Avropa alimlərinin qədim dillərlə tanış olması ilə başladı. İntibah dövründə latın, yunan və digər qədim dillər öyrənilməyə başlandı, daha sonra Şərq dillərinə də maraq artdı. 1786-cı ildə ingilis alim Uilliam Consun Hindistanda sanskrit dili ilə latın, yunan və digər Avropa dilləri arasındakı bənzərliklərə dair çıxışı, dilçilikdə yeni bir istiqamətin əsasını qoydu. Cons, dillər arasında struktur və lüğət oxşarlıqları olduğunu müşahidə edərək, onların ortaq kökdən gəldiyini irəli sürdü.[5]
XIX əsr – Müqayisəli dilçiliyin əsasının qoyulması
[redaktə | mənbəni redaktə et]Bu dövrdə müqayisəli metodun nəzəri və praktik əsasları inkişaf etdirildi. Alimlər sanskrit, latın, yunan, alman və slavyan dillərini araşdıraraq, bu dillərin ortaq bir proto-dildən gəldiyini iddia etdilər. Bu mərhələdə görkəmli dilçilərdən Franz Bopp, Rasmus Rask və Yakob Qrimm kimi şəxslər dilin səsləri, morfologiyası və sintaksisi üzərində sistemli müqayisələr apardılar. Qrimin səs qanunu alman dillərinin fonetik təkamülünü izah edirdi və bu qanun müqayisəli fonetikanın inkişafına əhəmiyyətli töhfə verdi.[6]
Proto-dil nəzəriyyəsinin formalaşması
[redaktə | mənbəni redaktə et]XIX əsrin ikinci yarısında müqayisəli dilçilikdə proto-dil nəzəriyyəsi formalaşdı. Avqust Şleyxer proto-dillərin təsviri üçün bir ağac modeli təklif etdi. O, dillərin ağacın budaqları kimi şaxələndiyini və hər bir dil ailəsinin proto-dil deyilən ortaq bir kökdən gəldiyini irəli sürdü. Şleyxerin bu yanaşması müasir müqayisəli dilçiliyin əsas prinsipini təşkil edir.
XIX əsrin sonu və XX əsr – Genişlənmə və yeni metodların inkişafı
[redaktə | mənbəni redaktə et]XX əsrdə müqayisəli dilçilikdə yeni metodlar və yanaşmalar inkişaf etdi. Leksikostatistika və qlottoxronologiya kimi metodlar dil tarixini müəyyən etmək və dillərin ayrılma müddətini təxmin etmək üçün statistik yanaşmalar təklif etdi. Bu dövrdə Ferdinand de Sossyurun strukturalist nəzəriyyəsi müqayisəli dilçiliyə yeni nəzəri çərçivə təqdim etdi və dilin strukturunu öyrənməyi önə çəkdi.[7]
Müasir dövr – İnterdisiplinar yanaşma və texnoloji dəstək
[redaktə | mənbəni redaktə et]Müasir müqayisəli dilçilik genetika, antropologiya və arxeologiya ilə əlaqəli şəkildə inkişaf edir. Genetik dilçilik vasitəsilə dil və insanın genetik tarixi arasında əlaqələr araşdırılır. Kompüter texnologiyaları isə geniş lüğət və mətn məlumatlarının analizində istifadə edilir, bu da dillərin daha dəqiq müqayisəsini və rekonstruksiyasını mümkün edir. Müasir metodlarla, dil ailələri və onların təkamülü daha detallı şəkildə müəyyən edilir. Beləliklə, müqayisəli dilçilik bu gün geniş tətbiq olunan bir sahədir və dil ailələrinin mənşəyini, inkişafını və dillərarası əlaqələri daha yaxşı anlamağa imkan verir.[8]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Ringe, D. A. ""Nostratik" və şans faktoru". Diaxronika. 12 (1). 1995: 55–74. doi:10.1075/dia.12.1.04rin.
- ↑ Kampbell, Layl (2004). Tarixi dilçilik: giriş (2-ci nəşr). Kembric: MIT Mətbuatı
- ↑ Greenberg, J. H. (2001). "Linqvistik genetik təsnifatın üsulları və məqsədləri". Dil və dilçilik 2: 111–135.
- ↑ Ring, Don. (1993). "Professor Qrinberqə cavab". Amerika Fəlsəfə Cəmiyyətinin əsərləri 137, 1:91–109. DOI:10.1007/s101209950033. JSTOR 986947
- ↑ məs. Greenhill, S. J., Q. D. Atkinson, A. Meade və R. D. Grey. (2010). "Dilin təkamülünün forması və tempi Arxiv surəti 28 yanvar 2018 tarixindən Wayback Machine saytında /http://simon.net.nz/files/2010/04/Greenhill_et_al2010-preprint.pdf Arxivləşdirilib 2018-01-28[Timestamp length] at the Wayback Machine". Royal Society B Proceedings of the Royal Society: Biology Sciences 277, №. 1693: 2443–50. DOI:10.1098/rspb.2010.0051. JSTOR 25706475.
- ↑ Məsələn, Qrey və Atkinsonun işinə edilən tənqidlərə baxın Poser, Bill. "Hind-Avropa ilə tanışlıq". Dil Qeydiyyatı. 10 Dekabr 2003. 19 İyun 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 İyun 2017.
- ↑ Greenhill, S. J. və R. D. Grey. 2009. "Avstroneziya dili filogeniyaları: Bayes hesablama metodları haqqında miflər və yanlış təsəvvürlər Arxiv surəti 28 yanvar 2018 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2018-01-28 at the Wayback Machine". In Austronesian historical linguistics and culture history: a festschrift for Robert Blust, ed. K. A. Adelaar and A. Pawley, 375–397. Canberra: Pacific Linguistics.
- ↑ Berthele, Rafael. "Dil öyrənmək üçün siyasət tövsiyələri: Elmi mübahisələr və yalançı elm arasında dilçilərin töhfələri". Euros Journal. Journal of the European Second Language Association 3.1. 2019. November 19, 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 22, 2024.