Koreya tarixi
Koreya tarixi — Koreya yarımadası və Mancuriya bölgəsində yaşayan Koreya xalqı ilə bağlı baş verən hadisələri əhatə edir.
Qədim dövr
[redaktə | mənbəni redaktə et]Əfsanəyə görə, hələ ilk Koreya dövləti eramızdan əvvəl 1300-cü ildə Tanqun tərəfindən qurulmuşdur. Tarixçilər Koreya tarixinin ən erkən mərhələsini Qədim Çoson dövləti (Ko Çoson) dövrü adlandırırlar. Qədim Çoson ərazisi Koreya yarımadasının və Lyaodun yarımadasının şimalında yerləşirdi. Müasir tarixçilərin bir çoxu onun tarixinin miladdan əvvəl 2333-cü ilə aid olduğunu qəbul edirlər. Lakin bu, çox mübahisəlidir, çünki ayrı-ayrı orta əsr Koreya salnamələri (Samquk Yusa və bənzəri) istisna olmaqla bu fakt, heç bir tarixi sənədlə təsdiqlənmir. Qədim Çoson haqqında ilk məlumatlar eramızdan əvvəl 4–3 əsrlərə aiddir. İnkişafının başlanğıcında Qədim Çoson ayrıca nəzarətdə olan şəhər dövlətlərindən ibarət qəbilə birliyi olduğu və e.ə. IV əsrdə mərkəzləşmiş bir dövlət halına gəldiyi güman edilir. Eyni zamanda, yarımadanın cənubunda Çin proto-dövləti, həmçinin Tri-Xan (Samxan) proto-dövlətləri meydana gəldi. E.ə. 108-ci ildə Qədim Çoson Çinin Xan imperiyası tərəfindən fəth edildi.
Çosonun süqutundan sonra yarımadada ümumi adı Samhan olan üç tayfa ittifaqı meydana gəldi: Mahan, Çinhan və Pönhan. Samhanın şimalında Puyö (Fuyuy) dövləti inkişaf etdi. Keçmiş Koçoson ərazisində Okço və Tonye (şərq Ye) də daxil olmaqla bir neçə kiçik dövlət meydana gəldi.
Üç krallıq
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bizim eranın əvvəllərində, Koçosonun dağılmasından sonra qalan tayfa birliklərindən üç erkən feodal dövləti — Koquryo, Silla və Pekçe meydana gəldi. "Samquk Saqi" salnaməsinə görə üç dövlət dövrü eramızdan əvvəl 57-ci ildə əfsanəvi Silla dövlətinin qurulması ilə başlayır. Hazırkı ÇXR və KXDR-i ayıran Amnokkan çayının şimalında və cənubunda yerləşən Koquryo dövləti, eramızdan əvvəl 37-ci ildə Çindən müstəqillik əldə etdi. e.ə. 18-ci ildə Koquryo hökmdarının iki oğlu miras uğrunda mübarizə aparmaq istəməyərək ölkədən qaçdılar və yarımadanın cənub-qərbində Pekçe dövlətini qurdular.
"Samquk Saqi" və "Samquk Yusa" klassik mətnlərdə istifadə olunan Koreya adlarında "Üç dövlət" mənasını verən "Samquk" sözü istifadə edilmişdir. Bu, Çində Üç Çarlığın təqlididir.
Koquryonun tarixən təsdiqlənmiş ilk hökmdarı Kral Yuri olmuşdur. Lakin, onun yalnız ölüm tarixi (18-ci il) dəqiq şəkildə məlumdur. İmperiyadan əvvəlki III əsrə qədər Koquryo inkişaf etdi. Onun iki paytaxtı olmuşdur: 427-ci ilə qədər Kunne şəhəri (dəqiq yeri məlum deyil və Çin millətçi mənbələri onu Çində yerləşdiyini iddia edir) və 427-ci ildən sonra Pxenyan şəhəri.
Təqribən 234-cü ildə Maxan tayfa birliyi Pekçe dövlətinə çevrildi. Dövlətin paytaxtı yeri dəqiq müəyyənləşdirilməmiş Vireson şəhəri idi. Lakin, görünür,şəhər Asan ərazisində yerləşirdi. Cənubi Koreyanın ultramillətçi tarixşünaslığı onu müasir Seulda yerləşdiyini iddia etsə də, bunun heç bir əsası yoxdur.
356-cı ildə Çinxan tayfa birliyi Silla dövlətinə çevrildi. Sillanın paytaxtı Sorabol, müasir Köncü olmuşdur. 356-cı ildə Buddist təbliğçilər Sillaya gəldi, burada Buddizm dövlət dininə çevrildi. 372-ci ildə Buddist təbliğçilər də inanclarını qismən şamanizmə söykənən sinkret kultlarına daxil olsalar da, Koquryoya gəldilər və orada səmimi qarşılandılar. 384-cü ildə buddizmin dövlət dininə çevrildiyi Pekçeyə də gəldilər.
Üç Koreya dövlətinin ərazisinin genişlənməsi ilə Çin feodal hakimlərinin öz məqsədləri üçün istifadə etmək istədikləri Koreya yarımadasında hökmranlıq uğrunda bir-birləri arasında mübarizəsi başlandı. 612-ci ildə imperator Yan-di böyük bir ordu təşkil etdi və Koquryonu fəth etmək üçün kampaniyaya başlasa da, məğlub oldu.
644-cü ildən olan Çinin Tan sülaləsi Koquryoya qarşı bir sıra uğursuz kampaniyalar apardı. Yalnız Silla ilə ittifaq 660-cı ildə Tan sülaləsinə Pekçe ordusunu, 668-ci ildə isə Koquryonu məğlub etməyə imkan yaratdı. Tan sülaləsi Koquryo və Pekçenin bütün torpaqlarını birləşdirməyə ümid edirdi. Lakin 668-ci ildə Pekçe ərazisi özünü Çin vassalı kimi qəbul edən Silla dövləti tərəfindən, oradakı Çin maraqlarını qorumaq adı altında ilhaq edildi. 676-cı ildə Silla-Tan müharibələri başladı, bu müddət ərzində Silla sərhədləri Tedon çayına qədər irəlilədi. Bundan sonrakı dövr Cənubi Koreya tarixşünaslığında "Birləşmiş Silla" adlanır, baxmayaraq ki, texniki baxımdan Koreya yarımadası bu dövrdə tamamilə birləşdirilməmişdir və Hamqön və Tedon çayının şimalındakı ərazilər Tunqus-Mancur Boxay dövləti tərəfindən idarə olunurdu.
676-cı ildən 935-ci ilə qədər olan dövr Koreya tarixində "Birləşmiş Silla" dövrüadlanır.
Koryo (935–1392)
[redaktə | mənbəni redaktə et]Koryö 935-ci ildə Birləmiş Silla dövlətinin süqutundan sonra meydana çıxmış və 1392-ci ildə Çoson sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsinə qədər mövcud olmuşdur[1]. "Koryo" adı, 668-ci ildə Silla tərəfindən birləşdirilən Koreyanın üç erkən feodal dövlətlərindən biri olan Koquryonun qısaldılmış adıdır. Müasir "Koreya" sözü də Koryo sözündən irəli gəlir[2].
1231-ci ildə Monqol İmperiyası Koryoya da basqınlar etdi və 25 il davam edən mübarizədən sonra Koryo hökmdarı monqollara xərac verməyə məcbur oldu. Koreya, növbəti 80 ilini monqol boyunduruğu altında keçirdi. Monqollara ilk xərac təqdimatı 1241-ci ilə təsadüf edir; Koreya hakimləri daim Monqol imperatorlarının sarayında meydana çıxdılar; taxtın varisləri də orada yaşamış, yalnız atalarının ölümündən sonra taxtı ələ keçirmək üçün (Monqol imperatorunun icazəsi ilə) vətənlərinə qayıtmışlar; müəyyən hallarda həm Koreyalı suveren, həm də ətrafındakılar monqol kostyumu geyirdilər.
Böyük Çoson dövləti (1392–1897)
[redaktə | mənbəni redaktə et]
1392-ci ildə Koreyada Çoson sülaləsi hakimiyyətə gəldi. Bu dövrdə paytaxt müasir Seul olan Xanson şəhərinə köçürüldü və 1394-cü ildə konfutsiçilik rəsmi din olaraq qəbul edildi. XV əsrdə Koreyanın Hanqıl əlifbası inkişaf etdirildi.
Çoson 1592–1598-ci illər arasında yaponlar tərəfindən edilən basqılardan əziyyət çəkdi ("Yeddi illik müharibə"). Lakin Koreya donanmasının komandiri Li Sunsin, bütün cənub sahilindəki dəniz qüvvələrini birləşdirərək, Yapon donanmasına nisbətən üstün olan bir sıra sarsıdıcı məğlubiyyətlər verdi.
Çosonun daxili siyasəti tamamilə Konfutsi bürokratiyası tərəfindən idarə olunurdu. Qərb nailiyyətlərini uyğunlaşdırmaq cəhdlərinə baxmayaraq, Koreya qapalı ölkə olaraq qaldı.
Koreyada xristianlığın ilk dəfə görünməsi 1784-cü ilə təsadüf edir, gənc koreyalı Li Sın Hunruen Pekində vəftiz olundu və vətəninə qayıtdıqdan sonra orada katolikliyi təbliğ etməyə başladı. Ayin olduqca uğurla getdi; Xristianlığı öyrənən koreyalıların çoxu qəbul etdilər. Ancaq əcdadların etiqadından imtina etmək tələbi, bir çoxunun xristianlığı tərk etməsinə səbəb oldu və hökumətin qeyrətli xristianlarına qarşı təqiblərə səbəb oldu. Əvvəlcə xristianlar xüsusilə təqib olunmadılar, amma 1801-ci ildən etibarən dəhşətli dövri təqiblər başladı.
Koreya imperiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]Həyat yoldaşı Kraliça Minə olunan sui-qəsd səbəbi ilə King Qojonq və vəliəhd şahzadə (sonradan İmperator Sunjong oldu) 1896-cı ildə Rusiya səfirliyinə qaçdılar. Kraliça Minin ölümündən padşahın Rusiya müdafiəsindən qayıtmasına qədər olan müddətdə Koreyada həm daxildə, həm də xaricdə daha böyük dəyişiklik baş verdi. 1894-cü ilə, kral kabinetində mütərəqqi və islahatçılar tərəfindən qəbul edilən yeni qanunlar, Koreyanın antik cəmiyyətinin canlandırılmasına yönəlmiş çoxdan gözlənilən islahatlara məcbur edildi. Bu qanunlar başladığı il (1894) -ə istinadən Kabo İslahatı adlandırıldı[3].
1897-ci ildə həm xaricdəki artan təzyiqlərə, həm də İstiqlal Birliyi rəhbərliyindəki ictimai rəyin tələblərinə cavab verən King Qojonq, Gyongungunga (müasir dövrün Deoksugung) qayıtdı. Orada "Böyük Koreya İmperiyası" nın quruluşunu elan etdi, rəsmi olaraq milli adını yenidən təyin etdi və yeni dövrün adını Qvanqmu (Hanqıl: 광무, Hanja: 光武) (işığın döyüşçüsü deməkdir) elan etdi, Koreyanın Çinin Tzin sülaləsinin bir qolu olaraq səmərəli şəkildə tarixi əlaqələrini kəsdi(Koreya 1636-cı ildə əvvəlcədən olan Mançuriya istilasından bəri asılı olan). Gojong Koreya imperiyasının ilk imperial dövlət başçısı və irsi suveren Qvanqmu imperatoru oldu. Bu, Uzaq Şərqdəki köhnə dünya nizamının və ənənəvi xərac sisteminin tamamilə sona çatması ilə nəticələndi. Koreyanın bir imperiya statusu alması yəni 1895-ci il Şimonoseki Müqaviləsinə görə Koreyanın Tzinin xaricdən təsirlənməməsi və müqaviləyə görə "tam və tam" müstəqillik həyata keçirməsi "Tzin sülaləsinin təsir dairəsindən tamamilə müstəqilliyi" demək idi.
Hərfi mənada "Böyük Han İmperiyası" mənasını verən Samhan,[4][5] xüsusən Koreyanın Üç Krallığından (Cənubi Koreya yarımadasındakı qədim konfederasiyalardan deyil), yeni dövlətlərin tarixi dövlətlərdən sonra adlandırılması ənənəsində (Gubon Sinçam, Hanja:)舊 本 新 參, Hanqıl: 구본신 참). Bir İmperatorluğun elanının əhəmiyyəti, vəziyyəti anlayan Koreyanın Koreyanın Tzin sülaləsi ilə xaqan əlaqəsi olduğunu elan etməsi idi. Adətən İmperator yalnız Çin imperatoru, Cənnət Oğlu üçün qorunurdu. Koreya sülalələri Çin sülalələrinə xərac vermişdilər.Yaponiya Meydzi islahatı ilə qarşılaşdıqda, Yaponiya imperatoru Yaponiya hökumətində suverenliyin mənbəyi elan edildi. Meydzi islahatının Yaponiyada bərpası xəbərini aldıqdan sonra, Koreya hökuməti dəyişikliyi etiraf etməkdən imtina etdi. Bu, yalnız Tzin Çin imperatorunun Koreyanın simvolik suzerainaları kimi üstünlüyünə etiraz etmədi, lakin Yaponiyanın ünvanı Koreyaya Tzin sülaləsinin bir qolu kimi deyil, bir imperiya olaraq müraciət etdi. Koreyanın imperiya adının dəyişdirilməsi yalnız Çin-Yaponiya müharibəsindən sonra mümkün oldu[6].
Koreya Yaponiyanın hakimiyyəti altında
[redaktə | mənbəni redaktə et]1910–1945-ci illərdə Koreya Yaponiya İmperiyasının müstəmləkəsi olmuşdur. O zaman suverenliyə sahib deyildi, yarımadadakı hakimiyyət yapon general-qubernatoruna məxsus idi. Müstəmləkə dövrü yüksək iqtisadi artım templəri, müasir Koreya mədəniyyətinin yaranması, müasir Koreya sənayesinin təməllərinin formalaşması, orta ömür uzunluğunun demək olar ki, iki dəfə artması (23.5 ildən 43 ilədək) və müasir ibtidai təhsilin geniş yayılması ilə yadda qaldı. Eyni zamanda, bu dövrün ilk və son onilliklərində müstəmləkə hakimiyyəti əhali ilə bağlı sərt avtoritar siyasət yürütdü və bu müddət ərzində koreyalılara qarşı ayrı-seçkilik edildi.
Yaponiyanın hakimiyyəti altında olan Koreyanın tarixini üç mərhələyə ayırılır:
- Birinci mərhələ (1910–1919)
- İkinci mərhələ (1919–1930)
- Üçüncü mərhələ (1930–1945)
1910-cu ildə Yaponiya marşalı Terauti Masatake Koreyanın ilk general-qubernatoru təyin edildi. O, yarımadanın modernləşdirilməsi üçün qətiyyətli siyasət yürütməyə başladı. Beləliklə, onun əmri ilə Koreyada bir neçə min məktəb açıldı, burada, xüsusən də yapon dili və yapon ədəbiyyatı öyrənildi. Terauti Koreyada torpaq islahatı həyata keçirdi: Torpaq kadastrı yaradıldı, lakin o, yazılı sənədlər əsasında tərtib edildi, Koreyada torpaq münasibətləri çox vaxt adi qanunlar ilə tənzimləndi. Koreya mənbələrinə görə, bu Koreya kəndlilərinin əhəmiyyətli bir hissəsi tərəfindən torpaq itkisinə səbəb oldu. 1939-cu ildə yapon general-qubernatoru "Adların dəyişdirilməsi haqqında qanun" verdi. Fərmandan sonra ilk altı ayda Koreyalı ailələrin 80,5%-nin adlarını dəyişdirdi. 1945-ci ildə Yaponiyanın danışıqsız təslim olmasından sonra Koreyada yapon ağalığı başa çatdı.
Koreyanın bölünməsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Koreya yarımadasının Şimal və Cənuba bölünməsi ilə iki ölkənin meydana gəlməsi 1945-ci ildə o zamana kimi tərkibində olduğu Yaponiyanın İkinci Dünya müharibəsində məğlubiyyəti nəticəsində baş verir. İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ və SSRİ ölkənin birgə idarə edilməsi haqqında müqavilə imzaladılar. Hər iki ölkənin sərhəddi 38-ci şimal paralelindən keçməli idi. 1945–1948-ci illərdə Koreya yarımadasının şimalı sovet zonası, cənubu isə amerikan zonası olur.
1948-ci ilin avqustun 15-də Koreya yarımadasının cənubunda, amerikan zonasında müstəqil Koreya Respublikasının əsası qoyulur. Hələ 1919-cu ildə Şanxayda yaradılmış Koreya müvəqqəti hökumətinin banisi və rəhbəri Li Sın Man Koreya Respublikasının ilk prezidenti seçilir.
1948-ci ilin sentyabrın 9-da isə Koreya yarımadasının şimalında, sovet zonasında müstəqil KXDR elan olunur. Kim İr Sen KXDR-nın rəhbəri olur.
1950-ci ilin 25 iyununda 3 il davam edən Koreya müharibəsi başlayır. Müharibəyə səbəb Kim İr Senin bütün Koreyanı öz hakimiyyəti altında birləşdirməyə cəhd etməsi olmuşdur. Bu müharibə eyni zamanda SSRİ və ABŞ arasında gedən Soyuq müharibənin tərkib hissəsi hesab olunur. Bəzən bu konfliktə Soyuq müharibə dövründə ABŞ və onun müttəfiqləri ilə ÇXR və SSRİ qüvvələri arasında baş vermiş gizli müharibə kimi baxılır. Müharibə 1953-cü ilin 27 iyulunda sülh müqaviləsi ilə başa çatdı.
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Корея // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
- [ölü keçid] Записки Приамурскаго Отдела Императорскаго Русскаго Географическаго Общества "Хамкенская и Пхіенанская провинціи Кореи" А. Г. Лубенцова, правителя делъ Приамурскаго Отдела И. Р. Г. О., т. II, вып. IV, г. Хабаровскъ, 1897 (rus.)
- C. О. Курбанов "Курс лекций по истории Кореи с древности до конца XX века". СПб., 2002
- С. О. Курбанов "История Кореи с древности до начала XXI века". СПб., 2009
- Ким Чжон Хон. Японо-китайская война 1894–1895 гг. и судьба Кореи. — Вопросы истории. — 2005. — № 5. — C. 106–113 Arxivləşdirilib 2020-06-25 at the Wayback Machine
- Kim, Jinwung, A History of Korea: From "Land of the Morning Calm" to States in Conflict (ingilis), Indiana University Press, 2012, ISBN 9780253000248, İstifadə tarixi: 8 February 2019
- Lee, Ki-Baik, A New History of Korea (ingilis), Harvard University Press, 1984, ISBN 9780674615762, İstifadə tarixi: 8 February 2019
- Rossabi, Morris, China Among Equals: The Middle Kingdom and Its Neighbors, 10th-14th Centuries (ingilis), University of California Press, 1983, ISBN 9780520045620, İstifadə tarixi: 8 February 2019
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "Koryŏ dynasty | Korean history". Encyclopedia Britannica (ingilis). Encyclopædia Britannica, Inc. 2019-02-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-08.
- ↑ "고려". 문화콘텐츠닷컴 (koreya). Korea Creative Contents Agency. 2018-11-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-02.
- ↑ Pratt, Keith. Korea: A Historical and Cultural Dictionary. 1999. səh. 194.
- ↑ 이기환. "[이기환의 흔적의 역사]국호논쟁의 전말…대한민국이냐 고려공화국이냐". 경향신문 (koreya). The Kyunghyang Shinmun. 30 August 2017. 12 August 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 July 2018.
- ↑ 이덕일. "[이덕일 사랑] 대~한민국". 조선닷컴 (koreya). Chosun Ilbo. 18 February 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 July 2018.
- ↑ Seth, Michael J. A History of Korea: From Antiquity to the Present. Rowman & Littlefield Publishers. 2010. səh. 225. ISBN 978-0742567160. 2018-10-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-06.