Çipevayanlar

Çipevayanlar (kri dilində "dəriləri iti uclu olanlar"; özlərini d e n e – "insanlar" adlandırırlar) – Kanadada şimali atapasklar qrupundan olan ən çoxsaylı hindi xalqı (şm.-q. əraziləri, Manitoba, Saskaçevan və Alberta əyalətləri). Bir sıra rayonlarda krilərlə birlikdə yaşayırlar. Sayları 11 min nəfərdir. Çipevayan dilində (şivələri vardır) danışırlar. Həmçinin kri və ingilis dilləri yayılmışdır. Dindarları xristiandır. Ənənəvi animistik inanclar da saxlanılmışdır.

Ənənəvi mədəniyyətləri

Subarktika hindiləri üçün səciyyəvidir. Əsasən, meşətundra zonasında, Telon, Dubont və Kazan çaylarının yuxarı axarlarında (Hudzon körfəzi, Böyük Kölə gölü, Sil çayı, Atabaska və Vullaston gölləri arasında) yaşayırdılar. Məşğuliyyətləri əsasən, şimal maralı – karibu ovu olmuşdur. Balıqçılıq ikinci dərəcəli məşğuliyyət idi. Karibu sürülərinin ardınca tundradan tayqaya və əksinə mövsümi yerdəyişmə ilə əlaqədar olaraq Ç. regional qruplarda (200–400 nəfər) birləşirdilər, yaxud lokal qruplara (30–100 nəfərdən çox) bölünürdülər. Qışda xizəkdən, qarda yerimək üçün lövhələrdən, yayda isə çayları keçmək üçün tozağacından düzəldilmiş kanoedən istifadə edirdilər. Tipilərdə yaşayırlar. 20 əsrin əvvəllərindən taxta və tir- lərdən evlər tikirlər. Geyimləri karibu dərisindəndir.

Ənənəvi lokal qrupları bir neçə qohum ailədən təşkil olunmuş peşə qruplarından ibarət idi. Qohumluq əlaqələri iki xətt üzrə hesablanır. Məskunlaşma uk- sorilokaldır, uşaq olduqdan sonra, adətən, virilokaldır. Beşikkərtmə, poliginiya (həmçinin sororal poliginiya) mövcud idi; təkbətək yarışların qaliblərinə mükafat kimi arvadlar verilə bilərdi.

Tarixi

Avropalılarla daimi münasibətləri 1715-ci ildən başlayır. Buna qədər sayları 4 –5 min nəfər idi. Xəzlik dəri ticarətinə cəlb edilsələr də, maddi təminatda kari- bunun xüsusi rolu, xəzlik heyvanların azlığı və Avropa mallarına tələbatın məhdud olması səbəbindən bu ticarətin əhəmiyyəti böyük deyildi. Vasitəçi ticarət üstünlük təşkil etmişdir. 18 əsrin sonları – 19 əsrin əvvəllərində Ç.-ın bir hissəsi trapperliyə (xəzlik heyvanların ovu) keçdi və c.-a, tayqanın içərilərinə miqrasiya etdi, Atabaska və Biver çayları, həmçinin Çerçill çayının yuxarı axarları və Maral gölünədək olan əraziləri tutdu. Əvvəlki ərazidə qalmış və "karibu yeyənlər" adandırılan Ç. XIX əsrin ortalarından miqrasiya yollarına və maralların qış örüşü ərazilərinə müvafiq olaraq 5 regional qrup təşkil etdilər. Onlar tədricən c.-a, meşə zonasına, ticarət məntəqələrinə və missiyalarına doğru irəlilədilər. Balıqçılığın əhəmiyyəti artdı: balıq itlərin (20 əsrdə it qoşqusu yayılmışdı) əsas yemi, yayda isə həm də insanların əsas qidası (karibuların yay otlaqları uzaqda olduğu üçün) oldu. 1950-ci illərin sonu – 1960-cı illərdə Kanada hökuməti Ç.-ın oturaq həyata keçidini sürətləndirdi. Yeni məskənlərində Ç. sosial yardım ilə təmin olundular, balıq kooperativləri yaradıldı, kommersiya balıqçılığı yayıldı, lakin Ç.-ın xeyli hissəsi ənənəvi karibu ovuna qayıtdı.

Ç.-ın yellounayf (ing. "sarı bıçaq", ərazilərində mis yataqları olduğuna görə özlərini taldzaxotine – "mis insanları" adlandırırlar) subetnik qrupu Böyük Kölə gölündən şm.-da, Koppermayn çayının aşağı və Bek çayının yuxarı axarlarına qədərki ərazilərdə məskunlaşmışdı. Qonşu xalqlarla müharibə aparmış, 1823 ildə doqrib atabaskları tərəfindən darmadağın edilmiş, 19 əsrin ortalarında Böyük Ayı gölündən ş.-ə doğru çəkilmişlər. 20 əsrin ortalarında məğlubiyyətlərdən və epidemiyalardan zəifləyərək doqriblərlə və əsl Ç.-la qaynayıb qarışmışlar.

Ədəbiyyat

• Athabasca Chipewyan First Nation. Footprints on the Land: Tracing the Path of the Athabasca Chipewyan First Nation. Fort Chipewyan, Alta: Athabasca Chipewyan First Nation, 2003. ISBN 0-9733293-0-0
• Birket-Smith, Kaj. Contributions to Chipewyan Ethnology. Copenhagen: Gyldendal, 1930.
• Bone, Robert M., Earl N. Shannon, and Stewart Raby. The Chipewyan of the Stony Rapids Region; A Study of Their Changing World with Special Attention Focused Upon Caribou. Mawdsley memoir, 1. Saskatoon: Institute for Northern Studies, University of Saskatchewan, 1973. ISBN 0-88880-003-7
• Bussidor, Ila, Usten Bilgen-Reinart. "Night Spirits: The Story of the Relocation of the Sayisi Dene." University of Manitoba Press, March 16, 2000. (Memoir of a Dene Woman’s experiences in Churchill, Manitoba.)
• Clayton-Gouthro, Cecile M. Patterns in Transition: Moccasin Production and Ornamentation of the Janvier Band Chipewyan. Mercury series. Hull, Quebec: Canadian Museum of Civilization, 1994. ISBN 0-660-14023-3
• Cook, Eung-Do. 2006. The Patterns of Consonantal Acquisition and Change in Chipewyan (Dene Suline). International Journal of American Linguistics. 72, no. 2: 236.
• Dramer, Kim, and Frank W. Porter. The Chipewyan. New York: Chelsea House, 1996. ISBN 1-55546-139-5
• Elford, Leon W., and Marjorie Elford. English-Chipewyan Dictionary. Prince Albert, Sask: Northern Canada Evangelical Mission, 1981.
• Goddard, Pliny Earle. Texts and Analysis of Cold Lake Dialect, Chipewyan. Anthropological papers of the American Museum of Natural History, v. 10, pt. 1–2. New York: Published by order of the Trustees [of the American Museum of Natural History], 1912.
• Grant, J. C. Boileau. Anthropometry of the Chipewyan and Cree Indians of the Neighbourhood of Lake Athabaska. Ottawa: F. A. Acland, printer, 1930.
• Human Relations Area Files, inc. Chipewyan ND07. EHRAF collection of ethnography. New Haven, Conn: Human Relations Area Files, 2001.
• Irimoto, Takashi. Chipewyan Ecology: Group Structure and Caribou Hunting System. Senri ethnological studies, no. 8. Suita, Osaka, Japan: National Museum of Ethnology, 1981.
• Li, Fang-kuei, and Ronald Scollon. Chipewyan Texts. Nankang, Taipei: Institute of History and Philology, Academia Sinica, 1976.
• Lowie, Robert Harry. Chipewyan Tales. New York: The Trustees, 1912.
• Paul, Simon. Introductory Chipewyan: Basic Vocabulary. Saskatoon: Indian and Northern Education, University of Saskatchewan, 1972.
• Scollon, Ronald, and Suzanne B. K. Scollon. Linguistic Convergence: An Ethnography of Speaking at Fort Chipewyan, Alberta. New York: Academic Press, 1979. ISBN 0-12-633380-7
• Shapiro, Harry L. The Alaskan Eskimo; A Study of the Relationship between the Eskimo and the Chipewyan Indians of Central Canada. New York: American Museum of Natural History, 1931.
• Sharp, Henry S. Chipewyan Marriage. Mercury series. Ottawa: National Museum of Canada, 1979.
• Sharp, Henry S. The Transformation of Bigfoot: Maleness, Power, and Belief Among the Chipewyan. Smithsonian series in ethnographic inquiry. Washington, D. C.: Smithsonian Institution Press, 1988. ISBN 0-87474-848-8
• VanStone, James W. The Changing Culture of the Snowdrift Chipewyan. Ottawa: [Queen’s Printer], 1965.
• Wilhelm, Andrea. Telicity and Durativity: A Study of Aspect in Dëne Sųłiné (Chipewyan) and German. New York: Routledge, 2007. ISBN 0-415-97645-6