Azərbaycan tarixşünaslığı: Redaktələr arasındakı fərq
| Sətir 33: | Sətir 33: | ||
== Ədəbiyyat == |
== Ədəbiyyat == |
||
* {{AME|xüsusi|}} |
* {{AME|xüsusi|}} |
||
* {{Cite journal |last=Ağayeva |first=Sevinc |date=August 2021 |title=Traces of Folk Literature in the "Maqtal" of Yusuf Maddah in the 14th Century |url=http://dspace.khazar.org/bitstream/20.500.12323/5096/1/Traces of Folk Literature in the “Maqtal” of Yusuf Maddah in the 14th Century.pdf |journal=Söylem Filoloji Dergisi |volume=6 |issue=2 |pages=476–481 |doi=10.29110/soylemdergi.935736 |s2cid=238833119 |issn=2548-0502}} |
|||
* {{cite book |last=Kayaokay |first=İlyas |title=14. Asrın Yeni Keşfedilen İki Eseri: Hikâyet-i Yemâme / Sehâvet-i Imâm 'Ali |publisher=DBY Yayınları |year=2022 |isbn=978-625-7471-65-7 |language=tr |trans-title=Two Newly Discovered Works of the 14th Century: Hikâyet-i Yemâme / Sehâvet-i Imâm 'Ali |url=https://books.google.com/books?id=AZVkEAAAQBAJ}} |
|||
* {{cite book |last=Meddāḥ |first=Yūsuf-i |title=Varqa Ve Gülşāh: A Fourteenth Century Anatolian Turkish Mes̲nevī |publisher=[[Brill Publishers|E. J. Brill]] |year=1976 |isbn=978-90-04-04742-6 |editor-last=Smith |editor-first=Grace Martin |url=https://books.google.com/books?id=EcUUAAAAIAAJ |ref={{harvid|Smith|1976}}}} |
|||
[[Kateqoriya:Azərbaycanda elm və texnologiya]] |
[[Kateqoriya:Azərbaycanda elm və texnologiya]] |
||
06:54, 20 mart 2024 tarixinə olan versiya
Azərbaycan tarixşünaslığı — yerli və xarici mənbələr vasitəsilə Azərbaycanın və ya azərbaycanlıların tarixinin qeydə alınması, həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi əsərlərin yazılması və Azərbaycan milli tarixşünaslığının inkişafı.
Tarixi arxa plan
Tarixən Azərbaycanda tarixi əsərlərin yazılması üçün ərəb-fars dillərinə əsaslanan, Azərbaycan dili elementləri ilə zəngin ədəbi dil istifadə edilirdi.[1] İlya Petruşevskiyə görə isə, Azərbaycan tarixşünaslıq ədəbiyyatı XIX əsrə qədər məlum deyildi.[2]
Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi əsərlərin yazılması və tərcüməsi
XIV əsr Yusif Məddahın yazdığı "Qazavatnamə" əsəri İmam Əli ilə bağlı hekayələrdən ibarətdir.[3] Əvvəl Mustafa Zərirə aid edilən, daha sonra Yusif Məddahın əsəri hesab edilən Qissa-i Yusif məsnəvisi Yusifin həyatını və Züleyxa ilə hekayəsi haqqındadır.[4] XIV əsr Əməvi tarixçi Əbu Mihnəfin əsərinin tərcüməsi olan Məqtal-i Hüseyn Kərbəla döyüşü ilə bağlıdır və Yusif Mddaha və ya Şadi Məddaha aid edilir.[5][6]
XVI əsrdə Səfəvi hökmdarı I İsmayıl və oğlu I Təhmasibin hakimiyyət dövrləri Azərbaycan dili və ədəbiyyatının ən parlaq dövrü hesab edilir.[7] I Təhmasibin əmri ilə "Şühədanamə" və "Səfvət əs-səfa" fars dilindən azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Məhəmməd ibn Hüseyn Katib Nişati "Səfvət əs-səfa"nı şərti olaraq "Şeyx Səfi təzkirəsi" adlandırmışdır.[8] Bundan başqa tarixçi Şükri Bitlisi tərəfindən azərbaycan dilində yazılmış, I Səlimin hakimiyyət dövrü ilə bağlı "Səlimnamə" xüsusilə qeyd edilməlidir.[9]
XVIII əsrdə meydan çıxan tarixi əsərlər "Xudabəndi oğlu Şah Abbasın dövrünün tarixi", "Səfəviyyə padşahları", Ağa Məsih Şirvaninin "Müxəmməs"i, Şakir Şirvaninin "Şirvan hadisələri" əsəri, Molla Vəli Vidadinin "Müsibətnamə"sidir.[10] 1815–1816-cı illərdə Dağıstan və Şirvan tarixi haqqında "Dərbəndnamə" əsəri azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.[11]
-
Şükri Bitlisinin "Səlimnamə"si -
"Səfvət əs-səfa" tərcüməsi -
"Şühədanamə" tərcüməsi
XIX əsr
Azərbaycan və ləzgi dillərində yazan Həsən Əlkədərinin 1892-ci ildə azərbaycanca yazdığı "Əsəri-Dağıstan" kitabı onun öz şərhləri, müşahidələri və şeir əlavələri ilə Dağıstan tarixi ilə bağlı Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edirdi.[12]
Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsası Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə qoyulmuşdur.[13] XIX əsr Azərbaycan tarixşünaslığının digər nümunələri "Qarabağnamələr" (Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə", Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin "Qarabağ tarixi", Əhməd bəy Cavanşirin "1747–1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair", Mirzə Yusif Qarabağinin "Tarixi-safi", Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ", Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun "Pənah xan və İbrahimxəlil xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri", Mirzə Rəhim Fənanın "Tarixi-cədidi-Qarabağ", Məhəmmədəli bəy Məxfinin "Əhvalati-Qarabağ", Həsən İxfa Əlizadənin "Şuşa şəhərinin tarixi", Həsənəli xan Qaradağinin "Qarabağ vilayətinin qədim cədid keyfiyyət və övzaları" əsərləri), İsgəndər bəy Hacınskinin "Qubalı Fətəli xanın həyatı", Hacı Seyid Əbdülhəmidin "Şəki xanları və onların nəsilləri", Kərim ağa Fatehin "Şəki xanlarının müxtəsər tarixi", Səidəli Kazım bəy oğlunun "Cəvahirnameyi-Lənkəran", Seyid Əzim Şirvaninin "Şirvan xanlığının tarixi" və "Şirvan diyarının qədim abidələri" əsərləridir.[14][15]
Müasir dövr
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə açılan Bakı Dövlət Universitetinin ilk dörd fakültəsindən biri tarix idi.[16] 1919-cu ildə İstiqlal Muzeyi yaradıldı, Cavad bəy Rəfibəyov, Rəşid bəy Əfəndiyev, Yevgeni Paxomovu və başqaları tərəfindən "Şərq arxeologiyası və tarixini sevərlər dərnəyi" (sonrakı adı "Müsəlman Şərqini Öyrənən Cəmiyyət") təşkil edildi. 1936-cı ildə AMEA Tarix İnstitutu fəaliyyət göstərməyə başladı. Sovet dövrü tarixşünaslığına Rəşid bəy İsmayılovun "Azərbaycan tarixi", Yevgeni Paxomovun "Azərbaycan tarixinin qısa kursu", V. Sısoyevin "Azərbaycan (Şimali) tarixinin qısa oçerki", Vasili Bartoldun "Azərbaycan tarixinin qısa xülasəsi" əsərlərini misal çəkmək olar. Sovet dövründə Azərbaycanın qədim dövr tarixinin öyrənilməsi üçün İshaq Cəfərzadə və İqrar Əliyevin "Azərbaycanın qədim tarixi üzrə oçerklər", Əbdülkərim Əlizadənin "13–14 əsrlərdə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi və siyasi tarixi", XIX–XX əsr Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün isə Əlisöhbət Sumbatzadənin "Azərbaycanın Rusiya ilə birləşdirilməsi və onun mütərəqqi iqtisadi və mədəni nəticələri" və "XIX əsrdə Azərbaycan Sənayesi" əsərləri diqqətəlayiqdir. 50-ci illərin sonu—60-cı illərin əvvəllərində nəşr olunan 3 cildlik "Azərbaycan tarixi" (dörd kitabda) əsəri isə Azərbaycan tarixinin bütün mərhələlərini əhatə edirdi. Qafqaz Albaniyası tarixinin öyrənilməsində Fəridə Məmmədova və Ziya Bünyadov, Şirvanşahlar dövləti və Bakı şəhərinin tarixinin öyrənilməsində isə Sara Aşurbəyli xüsusilə qeyd edilməlidir.[17]
İstinadlar
- ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 26.
- ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 25.
- ↑ Smith, 1976. səh. 5
- ↑ Kayaokay, 2022. səh. 27–28
- ↑ Ağayeva, 2021. səh. 481
- ↑ Smith, 1976. səh. 6
- ↑ H. Javadi and K. Burrill. "AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature". iranicaonline.org. December 15, 1988. 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-10.
- ↑ Şeyx Səfi təzkirəsi ("Səfvətüs-səfa"nın XVI əsr türk tərcüməsi). Nəşrə hazırlayan: M. Nağısoylu, S. Cabbarlı, R. Şeyxzamanlı. Kitabın redaktoru, izahların və lüğətin müəllifi: Möhsün Nağısoylu. Bakı: Nurlan, 2006, 932 səhifə (Təkrar nəşri: 2010).
- ↑ ŞüKRİ-I BİTLİsİ VE SELİMNAMESI. Doç. Dr. Ahmet UGUR: Arxivləşdirilib 2018-07-19 at the Wayback Machine Orijinal mətn tərcümədə ing. — "{{{1}}}"
Eseri olan SELIM-NAME nin bir adı da FVTVHATV'S-SELIMIYYEdir. Çokuzun bir şekilde mesnevi terzinde Azeri lehçesiyle yazılmıştır. Şehsüvar.oğlu Ali Bey'in isteği üzerine Ahmedi'nin ıskender-namesi şeklinde yazılmıştır. Fakat daha sonra'HaliI-oğlu Koçi Bey, eserde birçok yalnışlar olduğunu söylemişve bunun üzerine yazar, eseritekrar, Koçi Bey'in verdiği bilgiler üzerine, yazmıştır. Eser bir geniş girişten sonra, Selim'in Trabzon da valiliği ile başlar ve KanUni'nin tahta çıkması ile son bulur.
- ↑ Сумбатзаде А. Азербайджанская историография XIX–XX вв.. — Б., 1987. — С. 18–20:.
- ↑ Оразаев Г-М. Р. Дербенд-наме // Дагестанские исторические сочинения. — М.: Наука, 1993. — С. 11.
- ↑ Большая советская энциклопедия. Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine — 1952. — С. 287. Orijinal mətn (rus.)
Связи с Азербайджаном способствовали возникновению в конце 19 в. у лезгин и светской письменной литературы. Виднейшим её представителем был Гасан-Алкадари (1834—1910) — автор широко распространённой книги „Асари-Дагестан“, написанной в 1892 на азербайджанском языке и представляющей собой свод восточных письменных сведений по истории Д. с многочисленными комментариями, замечаниями и стихотворными вставками самого Алкадарп.
- ↑ "БАКИХА́НОВ". Краткая литературная энциклопедия. 2012-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-25.
- ↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 547
- ↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 649-650
- ↑ Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты. (Сборник документов). — Баку, 1998
- ↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 650-652
Ədəbiyyat
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). "Azərbaycan" cildi (50 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. Məsul katib: akademik T. M. Nağıyev. 2007. 884 səh. ISBN 978-9952-441-01-7.50 000 nüs.&rft.pub="Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi&rft.date=2007&rft.isbn=978-9952-441-01-7&rfr_id=info:sid/az.wikipedia.org:Azərbaycan tarixşünaslığı" class="Z3988">
- Ağayeva, Sevinc. "Traces of Folk Literature in the "Maqtal" of Yusuf Maddah in the 14th Century" (PDF). Söylem Filoloji Dergisi. 6 (2). August 2021: 476–481. doi:10.29110/soylemdergi.935736. ISSN 2548-0502.
- Kayaokay, İlyas. 14. Asrın Yeni Keşfedilen İki Eseri: Hikâyet-i Yemâme / Sehâvet-i Imâm 'Ali [Two Newly Discovered Works of the 14th Century: Hikâyet-i Yemâme / Sehâvet-i Imâm 'Ali] (türk). DBY Yayınları. 2022. ISBN 978-625-7471-65-7.
- Meddāḥ, Yūsuf-i. Smith, Grace Martin (redaktor). Varqa Ve Gülşāh: A Fourteenth Century Anatolian Turkish Mes̲nevī. E. J. Brill. 1976. ISBN 978-90-04-04742-6.