Azərbaycan sufizmi: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1: Sətir 1:
{{iş gedir}}
{{iş gedir}}
'''Azərbaycanda sufizm''' – Azərbaycan mühitində sufi ideyalar və icmaları əhatə edir.
'''Azərbaycanda sufizm''' – Azərbaycan mühitində sufi ideyalar və icmaları əhatə edir.
== Tarixi ==
[[Fayl:Portrait of Nasimi.jpg|200px|thumb|right|XIV—XV əsr Azərbaycan şairi [[İmadəddin Nəsimi]]]]
Azərbaycan poeziyası kənar bölgələrə təkcə dil xüsusiyyətlərini deyil, həm də [[hürufilik]], işrakiyyə, [[şiə]]-[[ələvilik]] anlayışları və məsihçilik ideyaları vasitəsilə özünəməxsus poetik ənənələr və mistik-ideoloji anlayışlar təqdim etmişdir.<ref>Gasimova, A. (2015). Qurʾānic Symbolism of the Eyes in Classical Azeri Turkic Poetry, Oriens, 43(1–2), 101–153. doi: https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1163/18778372-04301005 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230629164212/https://wikipedialibrary.wmflabs.org/?next_url=/ezproxy/r/ezp.2aHR0cHM6Ly9kb2kub3JnLzEwLjExNjMvMTg3NzgzNzItMDQzMDEwMDU- |date=2023-06-29 }} (page 105)</ref>

Elxanilər dövründə hökmdarların sufizmə marağı olmuşdur. Bundan başqa Azərbaycan türk sufiləri [[Konya]]dakı [[Rum sultanlığı|Səlcuqlar]]ın qəlbini də qazanmağa müvəffəq olmuşdur. [[İbn Bətutə]]nin qeyd etdiyi kimi, Krım ətrafında zaviyələr qurub yerləşən və müharibə məhsulları ilə dolanan Azərbaycan, Anadolu və Xorasan türkü qazilərinin Qızıl Orda ordu generalı Noğay xanın yürüşlərində iştirak etdiyi ehtimal edilir.{{sfn|Togan|1981|p=267-268}}

[[İmadəddin Nəsimi]]nin əsərləri və onun Anadoluda çoxlu müridinin olması bu regionda hürufiliyinin geniş yayılmasına gətirib çıxartmışdır.<ref>Said Öztürk. "Ottoman History: Misperceptions and Truths". — IUR Press, 2011 — p. 136 — ISBN 9090261087</ref> [[Şah İsmayıl Xətai]]nin şiə fanatizmi mövzusu ilə dolub-daşan şeirləri gəzəyən aşıq və dərvişlər vasitəsilə hər yerə yayılmışdır. Uzun müddət onun şeirləri ələvi və bektaşilər arasında, həmçinin İraqın [[şəbəklər|şəbək]] sektasında oxunmuşdur, şeirlərin bəziləri onların müqəddəs kitablarına daxil edilmişdir.<ref>Roger M. Savory, Ahmet T. Karamustafa. Esmail I Ṣafawi (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1998. — Vol. VIII. — P. 628–636.</ref> Ankara, Tokat və Qarahisar ətrafındakı düzlüklərdə yaşayan qızılbaş türklərinin azərbaycanlılarla tarixi bağlılığı vardır.{{sfn|Hostler|1993|pp=14}}

Marağa və Təbrizdə [[əliallahlıq]] (yarsanizm) dininə bağlı olan qruplar bir çox dini mətnləri üçün türk dilindən istifadə edir. Yarsanizm ənənəsinə görə erkən icmalar [[Gorani]] dilini istifadə edib, ancaq vaxt keçdikcə bəzi qruplar dini məqsədlər daxil olmaqla bütün məqsədlər üçün Azərbaycan dilinə yaxın türk dilini mənimsəməyə məcbur ediliblər.<ref>{{Cite book |last=Kreyenbroek |first=Philip G. |url=https://books.google.com/books?id=3dp4zQEACAAJ |title="God first and last" : religious traditions and music of the Yaresan of Guran |year=2020 |isbn=978-3-447-11424-0 |pages=32–33 |oclc=1228902659 |access-date=2023-03-21 |archive-date=2023-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230629164155/https://books.google.com/books?id=3dp4zQEACAAJ |url-status=live }}</ref> Cənubi Kürdüstan və Luristanda sufilər üçün əhl-i həqqin kəlam dili olaraq Azərbaycan dili də istifadə edilir.<ref name="eran">Lawergren, B., Farhat, H., & Blum, S. Iran. Grove Music Online. Retrieved 21 Mar. 2023.</ref> Əliallahıların Azərbaycan türkcəsində heca vəzni və xalq nəzm formaları ilə yazılmış xüsusi zümrə ədəbiyyatları movcud olmuşdur.{{sfn|Köprülü|2000|p=28}}

== Mənbələr ==
== Mənbələr ==
* M. Tərbiyət-Daneşməndani – Azərbaycan, Bakı, 1995
* M. Tərbiyət-Daneşməndani – Azərbaycan, Bakı, 1995

07:27, 3 fevral 2024 tarixinə olan versiya

Azərbaycanda sufizm – Azərbaycan mühitində sufi ideyalar və icmaları əhatə edir.

Tarixi

XIV—XV əsr Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimi

Azərbaycan poeziyası kənar bölgələrə təkcə dil xüsusiyyətlərini deyil, həm də hürufilik, işrakiyyə, şiə-ələvilik anlayışları və məsihçilik ideyaları vasitəsilə özünəməxsus poetik ənənələr və mistik-ideoloji anlayışlar təqdim etmişdir.[1]

Elxanilər dövründə hökmdarların sufizmə marağı olmuşdur. Bundan başqa Azərbaycan türk sufiləri Konyadakı Səlcuqların qəlbini də qazanmağa müvəffəq olmuşdur. İbn Bətutənin qeyd etdiyi kimi, Krım ətrafında zaviyələr qurub yerləşən və müharibə məhsulları ilə dolanan Azərbaycan, Anadolu və Xorasan türkü qazilərinin Qızıl Orda ordu generalı Noğay xanın yürüşlərində iştirak etdiyi ehtimal edilir.[2]

İmadəddin Nəsiminin əsərləri və onun Anadoluda çoxlu müridinin olması bu regionda hürufiliyinin geniş yayılmasına gətirib çıxartmışdır.[3] Şah İsmayıl Xətainin şiə fanatizmi mövzusu ilə dolub-daşan şeirləri gəzəyən aşıq və dərvişlər vasitəsilə hər yerə yayılmışdır. Uzun müddət onun şeirləri ələvi və bektaşilər arasında, həmçinin İraqın şəbək sektasında oxunmuşdur, şeirlərin bəziləri onların müqəddəs kitablarına daxil edilmişdir.[4] Ankara, Tokat və Qarahisar ətrafındakı düzlüklərdə yaşayan qızılbaş türklərinin azərbaycanlılarla tarixi bağlılığı vardır.[5]

Marağa və Təbrizdə əliallahlıq (yarsanizm) dininə bağlı olan qruplar bir çox dini mətnləri üçün türk dilindən istifadə edir. Yarsanizm ənənəsinə görə erkən icmalar Gorani dilini istifadə edib, ancaq vaxt keçdikcə bəzi qruplar dini məqsədlər daxil olmaqla bütün məqsədlər üçün Azərbaycan dilinə yaxın türk dilini mənimsəməyə məcbur ediliblər.[6] Cənubi Kürdüstan və Luristanda sufilər üçün əhl-i həqqin kəlam dili olaraq Azərbaycan dili də istifadə edilir.[7] Əliallahıların Azərbaycan türkcəsində heca vəzni və xalq nəzm formaları ilə yazılmış xüsusi zümrə ədəbiyyatları movcud olmuşdur.[8]

Mənbələr

  • M. Tərbiyət-Daneşməndani – Azərbaycan, Bakı, 1995
  • E. Mehrəliyev – Baba Kuhi Bakuvi və Pir Hüseyin Şirvani, Bakı, 2002
  • Z. Məmmədov – Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi, Bakı, 1994
  • Z. Məmmədov – Azərbaycanda XI – XII əsrlərdə fəlsəfi fikir, Bakı, 1978
  • F. Ş. Fərzəlibəyli – Azərbaycan və Osmanlı imperiyası, Bakı, 1995
  • M. Nemət – Azərbaycanda pirlər, Bakı, 1992
  • E. Bertles – Sufizm və sufi ədəbiyyatı, Moskva, 1965
  • A. Gölpınarlı – Hürufilik metinleri katalogu, İstanbul, 1989
  • F. Gülen – Kalbin zümrüt tepeleri, I – II cilt, İzmir, 2001
  • M. Kara – Din, hayat, sanat açısından tekyeler ve zaviyeler, İstanbul, 1977
  • M. Kara – Tasavvuf ve tarikatlar tarihi, İstanbul, 1985

Əlavə oxu

  • DBalkane Jong, F., “Demirdās̲h̲iyya”, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Consulted online on 10 December 2023. First published online: 2012. First print edition: ISBN: 9789004161214, 1960-2007
  • Massignon, Louis, “Ṭarīḳa”, in: Encyclopaedia of Islam, First Edition (1913-1936), Edited by M. Th. Houtsma, T.W. Arnold, R. Basset, R. Hartmann. Consulted online on 10 December 2023. First published online: 2012. First print edition: ISBN: 9789004082656, 1913-1936

Həmçinin bax

  1. ↑ Gasimova, A. (2015). Qurʾānic Symbolism of the Eyes in Classical Azeri Turkic Poetry, Oriens, 43(1–2), 101–153. doi: https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1163/18778372-04301005 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine (page 105)
  2. ↑ Togan, 1981. səh. 267-268
  3. ↑ Said Öztürk. "Ottoman History: Misperceptions and Truths". — IUR Press, 2011 — p. 136 — ISBN 9090261087
  4. ↑ Roger M. Savory, Ahmet T. Karamustafa. Esmail I Ṣafawi (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1998. — Vol. VIII. — P. 628–636.
  5. ↑ Hostler, 1993. səh. 14
  6. ↑ Kreyenbroek, Philip G. "God first and last" : religious traditions and music of the Yaresan of Guran. 2020. 32–33. ISBN 978-3-447-11424-0. OCLC 1228902659. 2023-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-21.
  7. ↑ Lawergren, B., Farhat, H., & Blum, S. Iran. Grove Music Online. Retrieved 21 Mar. 2023.
  8. ↑ Köprülü, 2000. səh. 28
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_sufizmi&oldid=7454266"