Salmas

Salmas (fars. سلماس‎, az.-əski. سلماس، دیلمقان‎), Səlmas^{[mənbə göstərin]} və ya digər tarixi adı Dilməqan — İranda şəhər və Qərbi Azərbaycan ostanında yerləşən Salmas şəhristanının Mərkəzi.

Salmas
سلماس
38°12′ şm. e. 44°46′ ş. u.
Ölkə	İran
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi	9,26 mil²
Mərkəzin hündürlüyü	1.396 m
Əhalisi
Əhalisi	127.864 nəf. (2019)
Rəsmi dili	fars dili
Digər
salmas.ir
Salmas
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Etimologiyası

İstəxrinin çəkdiyi Məsalik ul-Məlik kitabındakı Azərbaycan xəritəsindəki Salmasın adı

E'timad-ü səltənə bu şəhərin adının Assuriya hökümdarı Salmanasardan iqtibas olduğunu iləri sürmüşdür.

Övliya Çələbi Salmas haqqında yazır:

Salmas qalasının, yəni "Delmas" şəhərinin banisi Buzər Cümehridir. O, bu adı şəhərə onun bərəkətli və heyvandarlığın bol olduğuna görə vermişdir.

Tohid Məlikzadə Salmas adının iki bəxşdən təşkil tapdığını irəli sürür, bunlar Salma və as sözləridir. Salma salmaq feilindən törəmişdir, As isə Kültigin kitabələrində adı qeyd olunan As ve ya Az mədəniyyətindən alınmışdır. As/Az sözü məntəqədəki adlarda dəfələrcə qeyd ounub; Azərbaycan (Az ərbaycan), Sivas (Siva as), Astara (As tara), Minas (Min as) və s.

Nəticədə Salmas sözünün mənası; "As elinin yurdu" şəklində özünü əks edir.

Tarixi

Qədim dövr

Əhrivan Təpəsi

9 min illik Kültəpə (Əhrivan təpəsi)
Yaxın şərqin ən qədimi yaşayış məskənlərindən biri olan Əhrivan təpə, Salmas şəhərinin şimal Qərb bölgəsində yer almışdır. Kültəpənin qazıntılarında tapılmış arxeoloji materiallar, salmasın qədim yaşayış mərkəzi olduğunu sübut edir. Bu təpənin böyük bir ərazidə yer aldığı, o çağlarda şəhər əhalisinin çox olduğundan xəbər verir.

Aratta Dövləti

Arattanın təxmini yeri

Aratta Şəhər-Dövlətinin dəqiq sərhədləri bəlli olmasa da, bəzi tədqiqatçıların dediyinə görə Urmu gölü ətrafında yerləşirdi. Bu barədə Şumer lövlərində belə yazılır; "Aratta dağ ucalığında inşa edilmişdir. Yeraltı sular Arattanın suya olan tələbatını təmin edir. Aratta yolu üzərində, Hurum dağında Lugalbanda xəstələnər".

Qarnıyarıq dağı

Antik Təpələr

Girdəsərə Təpəsi

Salmasda kəşf olan Qutti hökümdarının heykəli

Salmasda kəşf olan Qutti hökümdarının heykəli

Salmasda Antik Təpələrinin Arxeologiya araşdırmaları bu şəhərin müxtəlif dövrələrdə yaşayış mərkəzi olduğundan xəbər verir. Müxtəlif dövrələrə aid olan Antik Təpələr ve onlardan əldə edilən tarixi əşyalar, o cümlədən; saxsı qablar, küzə, gil küpələr, boyalı qablar, kasa, çölmək və s. bu bölgənin Sumerlər zamanından mədəniyyətin icad olduğu və sonralar Qutti, Hurri, Manna və Urartunun bu torpaqlarda iz buraxdığını göstərməkdədir.

Salmas ərazisində qeydə alınmış antik təpələr:

1 — Əhrivan Təpəsi (Kül Təpə)
2 — Girdəsərə (Muğancıq Təpəsi)
3 — Həftivan Təpəsi
4 — Həmzəkəndi Təpəsi
5 — Şorik Təpəsi
6 — Hödər Təpəsi
7 — Qabaq Təpə
8 — Diriş Təpəsi
9 — Pəyəcük Təpəsi
10 — Gavır Qala
və s.

Urartular dünyadaki süni suvarma sisteminin ilk yaradıcıları

E. ə. IX əsrdə Urmiya rayonunun qərbində mühüm bir siyasi qurum çar II Tukulti-Ninurtanın (e.ə.890–894) səlnamələrində adı ilk dəfə çəkilən Gilzan dövləti idi. Aşşurnasirapalın Zamuaya qarşı yürüş etdiyi zaman Gilzan Xubuşkiya və Hartiş ölkələri ilə birlikdə Assurlara fidyə verərək qarətlərin, dağıntının, kütləvi qırğının qarşısını almışlar. Assuriya hökmdarlarının Gilzan üzərinə çox tez-tez yürüş etmələri bu ölkənin Assurlar üçün necə böyük əhəmiyyətə malik olduğunu göstərir. Ölkəni çarlar idarə edirdilər. Burada e. ə. IX əsrin birinci yarısında və ortalarında Asu, sonra isə Upu hökmdar idi. Uzun müddət hökmranlıq etmiş Asu e. ə. 856-cı ildə III Salmanasarın (e.ə.859–824) pişvazına "öz qardaşları və oğulları ilə birlikdə" çıxır. Bu, sübut edir ki, Asu artıq tayfa başçısı deyil, suveren irsi hökmdardır. III Salmanasarın (e.ə.859–824) Gilzandakı məbədə zəfər sütunu stelasını qoymağına baxmayaraq Assurlar elə bu dəfənin özündə də ölkəni qarət etməmiş, fidyə olaraq davar, qara-mal, at, ikihürgüclü dəvələr, şərab və s. almaqla kifayətlənmişdilər. IX əsrin axırlarında güclənmiş Urartu dövləti Gilzanı işğal edib öz ərazisinə qatdı.

Arşakilər dövrü
Rəhim Rəisniya kitabinda, Vladimir Minorskidən istinad edərək Salması Arşakilər və Sasanilər dövründəki Persarmenia bölgəsinin bir qismi olaraq qeyd edir.

Orta əsrlər

İslamdan sonra

Azərbaycanın şimal vilayətlərində olduğu kimi, cənub vilayətlərində də bir sıra şəhərlər var idi. İbn Xordadbeh bunlardan Marağa, Miyanic, Ərdəbil, Varsan, Sisrə, Bərzə, Səburxast, Təbriz, Mərənd, Xoy, Gülsərə, Muğan, Bərzənd, Cənzə, Əbərviz, Cabrvan, Nəriz, Urmu (Zərdüşt şəhəri), Səlmas, Şiz (burada atəşkədə olmuşdur) şəhərlərini göstərir

Haqqında IX–X əsr müəlliflərinin məlumat verdikləri Səlmas Azərbaycanın qərbində, Anadolu torpaqları ilə sərhəd ərazidə yerləşir. Səlmas, Xoy ilə birlikdə, Azərbaycanda İslamın ilk qəbul edildiyi şəhərdir. 639-cu ildə Van gölü ətrafındakı Ərməniyyə torpaqlarının fəth edən İyaz ibn Ğənəm (ا) bir müddət sonra Xoy və Səlmas şəhərlərini də ələ keçirmişdi. əl-Vaqidi (747–823) yazır ki, az bir qismi istisna olmaqla Xoy və Səlmas əhalisi İslamı qəbul etmiş və bu dini öyrənmək üçün müsəlmanlardan müəllimlər istəmişlər

IX–X əsr coğrafiyaşünas və səyyahları Səlmas haqqında, ətraflı olmasa da, məlumat verirlər. Görünür bu dövrdə Səlmas elə də böyük olmayan, ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamayan şəhər idi. XIII əsr müəllifi Yaqut əl-Həməvi isə Səlmasın moğol işğalçıları tərəfindən demək olar ki, tamamilə dağıldıldığını bildirir

Həmidullah Qəzvininin verdiyi məlumatlardan Elxanilərin hakimilyəti illərində Səlmasın dirçələrək abadlaşdığını öyrənirik. Müəllif şəhərin dağılmış qala divarlarının Elxanilərin vəziri Tacəddin Əlişah Təbrizi tərəfindən bərpa edildiyini və Səlmasın qala duvarlarının uzunluğunun 8000 addım (6,43 km) olduğunu yazır. O, Səlmas əhalisinin qatı dindar sünni olduğunu yazır

Coğrafiya

Relyef və geologiya

Salmas şəhəri dəniz səviyəsindən 1396 metr yüksəklikdə yerləşir. Quzeydə Xoy şəhəri, güneydə Urmiya, şərqdə Şəbistər və qərbdə isə Türkiyə sınırı ilə sərhədlənibdir. Salmas şəhərinin ortasından Qurd dərəsi keçir və Şəhərin indiki əsas qismətləri qədim Dilman, Əhrivan kəndi, Təzəkənt təşkil edir. Şəhər, Şahmat xanələri şəklində düzəlib və özünə görə məxsus memarlığı vardır.

İqlim

Salmasın iqlimi
Göstərici	Yan	Fev	Mar	Apr	May	İyn	İyl	Avq	Sen	Okt	Noy	Dek	İl
Mütləq maksimum, °C	9	16	23	32	33	37	41	43	39	34	23	19	43
Maksimum orta, °C	3	4	8	15	22	28	31	32	28	21	12	4	17
Orta temperatur, °C	−0,9	3,3	7,6	14,5	20,8	25,3	28,4	27,9	22,9	16,1	8,1	1,5	14,6
Minimum orta, °C	−9	−8	−4	3	9	14	18	18	12	7	0	−6	5
Mütləq minimum, °C	−28	−29	−27	−22	−11	4	11	8	3	−7	−22	−27	−29
Yağıntı norması, mm	0,52	0,32	0,43	0,8	1,12	0,86	0,26	0,26	0,22	0,94	0,88	0,64	7,25
Mənbə: "Weather Trends 360". "Weather Underground". "World Weather Online".

Dağlar

Salmasın önəmli dağları;

• Ərəvil dağı
• Sarı çiçək dağı
• Qızıldağ
• Avqan dağı
• Qarnıyarıq dağı
• Palantökən dağı
• Qabaqtəpə
• Pirçavuş dağı

Çaylar

Zolaçay, Salmas və Xosrava yaxınlığında

Salmasın cənubundan keçən önəmli çayı Zolaçaydır, Türkiyə ilə sərhədindəki dağlarda yüksələn Salmas Düzü boyu cənub-qərbə doğru axır. Çay, 846 km²lik sahəyə malikdir. Çay suvarma məqsədilə bəndlənmişdir. Səddin hündürlüyü 83 m, eni 287 m olub mərkəzi gil nüvəsinə malik ərazi qaya bəndindən keçirilmişdir. Bənd 85 milyon m³ su tutur. Ondan sonra Derik çayı, Arzın çayı (indi quruyub) və Xorxora çayı (Zolaçaya qarışır) vardır. Bu çayların hamısı Urmiya Gölünə axır.

Görməli yerlər

Xan-Taxtı daş kitabəsi

Bu kitabə Salmasdan 15 kilometr cənubda, Urmiya yolunun üzərində və Pirçavuş dağının üstündə yerləşir. Kitabə Sasanilərin Azərbaycanı işğal etdiyi dönəmə aid olaraq, onların Roma imperiyasına qalib gəlmələrini təsvir edir.

Həftvan kilsəsi

Səfəvilər dönəminə aid olan bu kilsə Həftvan kəndində yer alır və kilsənin tikilişində qara maqmatik süxurlar dan geniş istifadə edilib. Kilsə 1930-cu ilin zəlzələsində xəsarətlər alsa da, sonradan bərpa olunub.

Şıx hamamı

Təsuci hamamı kimi də tanınan bu hamam Salmasın mərkəzi hissəsində yerləşərək 1930-cu il zəlzələsindən sonra tikilib. Hamamın üstü 7 qübbə ilə örtülmüşdür.

Çəhriq qalası

Qalanın tikintisində əsasən daşdan istifadə olunuraq, Salmasın qərbində və Zolaçayın yaxınlığındadır.

Əhrəncan təpəsi

Şəhərin içində yerləşən bu təpə 7000 il qidmətə malik olaraq, orta-şərq də insanların ilk yaşadığı yerlərdən biri kimi də adı çəkilir. Keçmişdə təpənin sahəsi çox olsa da, baxımsızlıq dan onun böyük bir hissəsi dağılıb.

İstisu müalicəvi bulağı

Bu bulaq Urmiya yolunun yaxınlığında, azərbaycan türklərinin qolu olan Kürəsünnülərin yaşadığı İstisu kəndində yerləşir.

Xorxora şəlaləsi

Şəlalə 80 metr dərinliyi olan çökəklikdə, Şorgöl kəndindən sonra və Salmasdan 22 kilometr cənub-qərb də yerləşir.

Əhalisi

Demoqrafiyası və etnik tərkibi

Rəzmaranın farsca Fərhəngi Coğrafiyayi kitabı əsasında Salmas 1959-cu ildə 11,000 nəfər əhalisi olaraq şiə inanclı türk (dürlər, ancaq buna baxmayaraq şəhərdə neçə xristian ailədə var ki, assur dilində danışırlar. İndiki əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarətdir və azərbaycan dilində danışırlar. Asorlar Xosrava kəndində ermənilərsə Pətəvir kəndində yaşamaqdadırlar.

Din

Salmas əhalisinin çoxluğunun dini İslam və məzhəbi baxımdan Şiədir. Bu şəhərdə yaşayan Azərbaycanlıların bir qolu olan Kürəsünnilər Sünnidirlər və yanlış olaraq bəzən Kürd adlanırlar. azlıq olaraqda Xristian vardır.

Dialekti

Salmas əhalisinin ləhcəsi Azərbaycan ədəbi dilinə çox yaxındır və kəlmələri düz tələffüz edirlər. Ancaq ətraf kəndlər fərqli ləhcələrdə danışırlar.

Bu ləhcələri üç yere ayırmaq olar

1. Salmas ləhcəsi
2. Ləkistan ləhcəsi
3. Köhnəşəhər və Kürəsinlilərin ləhcəsi

Misal üçün bəzi sözləri belə tələffüz edirlər:

Ədəbi	Salmas	Ləkistan	Köhnəşəhər	Kürəsinli
qullab	qullab	qullab	Kıllab	qullab
milçək	milçəh	milçəh	çibin	çibin (mırçəh)
gedirəm	gedirəm	gedirəm	gederəm	gederəm
gedirik	gedirix	gedirih	gederıx	gederıx
çıxacaq	çıxacax	çixəcəh	çıxəcax	çıxəcax
alıram	alıram	alıram	alerəm	alerəm
hara?	hara?	hara?	harə?	harə?
alır	alır	alur	aler	aler
dolanırıq	dolanırıx	dolanürüh	dolanerıx	dolanerıx
nərdivan	nərdivan	?	?	nəvdıran
nənə	nənə	nənə	nənə	ənnə (nənə)
silkələ	silkələ	silkələ	silkələ	sıt (silkələ)

Qalereya

• 
  Salmasda Dilgüşa qonaq evi
• 
  Salmas bulvarı
• 
  Millət parkında çaydan abidəsi
• 
  Qaim meydanı
• 
  Salmasda İmam xiyabanı
• 
• 
  Həftvan kəndində kilsə
• 
  Xan Taxtı kəndinə gedən yol
• 
  Şəhərin görünuşü

Ədəbiyyat

• Məlikzadə Dilməqani, Tohid. Salmasın on min illik tarixi (fars). Təbriz: Eldar. 2005. 706. ISBN 978-9649-069-91-3.

Xarici keçidlər

[1]