Astronomiya
Astronómiya — hərfi mənada göy cisimləri, ulduzlar, geniş mənada isə Kainat obyektləri və bütövlükdə Kainat haqqında elmdir.[1]
| Astronomiya | |||
| Elm sahəsi → öyrənir | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Yarımbölmə → öyrənir | |||
Yer, Ay, başqa böyük planetlər və onların peykləri, kometlər, kiçik planetlər, meteorlar və meteroitlər, planetlərarası kosmik fəza, Günəş, ulduzlar və onların sistemləri, qalaktikalar, ulduzlararası və qalaktikalararası mühit, müxtəlif relyativist obyektlər "Kainat obyektləri" adlanır. Bu obyektlərin bütöv çoxluğu isə Kainatdır.[1]
Başqa sözlə desək Astronomiya- Səma cisimlərini (Qalaktikalar, ulduzlar, planetlər, kometlər), onların sistemlərinin hərəkəti, quruluşu, mənşəyi və inkişafını öyrənən elmdir.[2]
Astronomiya qədim tarixə malikdir. Astronomiyaya aid ilk elementar məlumatlar, minlərcə il bundan əvvəl Babildə, Misir və Çində məlum idi.[3]
Qədim zamanlarda astronomiya bir sıra elmlərin məcmusuna deyilirdi. Bunların içində naviqasiya, meteorologiya və hətta astrologiya da vardı. Müasir elmdə astronomiya dedikdə əsas olaraq astrofizika başa düşülür. Astronomiya iki yerə bölünür; nəzəri və vizual astronomiya.
Astronomiya elminin tədqiqat obyekti Kainat və onun elementlərinin mənşəyi, tərkibi, xassəsi, təkamülü və inkişaf qanunauyğunluqlarıdır. Əlaqəli təbii sistemlərdən dördü — Günəş sistemi, ulduzlar, qalaktikalar, Kainat astonomiyanın tədqiqat obyektidir. Bu obyektləri öyrənmək üçün o fizika elminin müasir tədqiqat metod və vasitələrindən istifadə edir. Başqa sözlə, astronomiya, əslində fizika kursunda öyrənilən sistemləri Meqaaləm miqyasında tədqiq edir.
Etimologiya
redaktə"Astronomiya" sözü qədim yunan mənşəlidir, "astron" (ἄστρον) — "göy cismi" və "nomos" (νόμος) — "qanun" sözlərindən yaranmışdır.[4] XX əsrin əvvəllərinə aid Azərbaycandilli mənbələrdə elmi-əflak (علمی-افلاک) adlandırılmışdır.[5] "Əflak" sözü ərəbcə "göy" mənasını verən "fələk" (فلك) sözünün cəmidir.[6]
Tarixi inkişaf
redaktəAntik dövr
redaktə
Astronomiya müasir təbiət elmlərinin ən qədimidir. Ehtimal ki, təqvimə olan ehtiyacla birlikdə ortaya çıxmışdır. Qədim zamanların astronomları rahiblər, şamanlar, druidlər və kahinlər idi. O zaman astronomiya astrologiya ilə bir hesab olunurdu. Bəzi yerlərdə, erkən mədəniyyətlər bəzi astronomik məqsədlər üçün böyük məkanlar yaratmışdılar. Bu ilkin rəsədxanalar mərasimlərin keçirilməsindən əlavə, ilin uzunluğunun təyini, bitkilərin nə vaxt inkişaf edəcəyini bilməkdə önəmli faktor olan fəsillərin təyini üçün də istifadə olunurdu.[7]
Erkən dövrlərdə astronomiya sadəcə adi gözlə görünə bilən obyektlərin hərəkətlərinin izlənməsindən və proqnozlarından ibarət idi.
Bəzi fərziyyələrə görə Stonheng, Mesopotamiyadakı Ziqquratlar, Máyyaların və Çinlilərin pilləli piramidaları ən qədim rəsədxanalardır. Máya təqvimləri bu gün belə, çox dəqiq hesab olunur. Eynilə Çin ulduz kataloqları da qədim astronomik hadisələri öyrənmək üçün qiymətli mənbədir.
Yunan alimləri astronomiyanın inkişafına xüsusi töhfələr vermişlər. Aristotel, Ptolomey, Hipparx, Fales, Aratos digər elmi kəşflərlə yanaşı astronomiya ilə də məşğul olurdular. Ptolomey planetlərin ilgək şəkilli hərəkətlərini izah edə bilmək üçün Geosentrik Nəzəriyyəni işləyib hazırlamışdı.
Geosentrik nəzəriyyə
redaktəƏsas məqalə :Geosentrik sistem
Roma İmperiyasının süqutundan sonra Avropada elmi inkişaf müvəqqəti olaraq dayandı. Klassik dövr astronomik məlumatları unuduldu və xristianlığın dəstəklədiyi qeyri – elmi nəzəriyyələr yayılmağa başladı. Lakin bu dövrdə müsəlman və hind alimləri astronomik müşahidələr aparır və Antik Yunan müəlliflərinin elmi əsərlərini ərəbcəyə çevirirdilər. Xaç yürüşləri zamanı müsəlman alimlərinin əsərləri də Avropada tanınmağa başlandı. Kilsə bu yeni bilgilərlə barışmaq istəmirdi. Geosentrik sistemi qəbul etməyən alimlər təqib olunurdu.
Heliosentrik nəzəriyyə
redaktəƏsas məqalə: Heliosentrik sistem
Nikolay Kopernik tərəfindən 1543-cü ildə nəşr olunan "De revolutionibus orbium coelestium" (" Göy cisimlərinin fırlanmasına dair") əsəri astronomiya tarixində inqilab sayılır. Kopernik sisteminə görə, yer öz oxu ətrafında və digər planetlərlə birlikdə günəş ətrafında fırlanırdı. Bu iddia kilsənin Yer kainatın mərkəzidir tezisinə qarşı olduğundan fəlsəfi və dini çevrələrdə böyük səs-küyə səbəb oldu. Kopernikin iddiası bu idi ki, onun sistemi hesablamaları asanlaşdırır. O həmçinin planetlərin siderik periodlarını (Günəş ətrafındakı tam dövr) və onların günəşə qədər olan məsafələrini astronomik vahid olaraq hesablamışdı.
Astronomiya haqqında qədim fikirlər Nəsrəddin Tusinin əsərlərində öz əksini tapmışdır.
Astronomiyanın elmi strukturu
redaktəMüasir Astronomiya biri digəri ilə sıx bağlı olan bir sıra bölmələrdən ibarətdir. Bu səbəblə bölünmə ancaq şərtidir.
Astrometriya — Müşahidə olunan göy cismlərinin yerlərini və hərəkətlərini öyrənir. Müasir Astrometriya Fundamental Astrometriya və Sferik Astrometriyaya bölünür.
Fundamental Astranomiyanın öhdəlikləri müşahidələr nəticəsində göy cismlərinin yerlərini müəyyən etmək, ulduz kataloqları tərtib etmək.
Sferik Astrometriya — müxtəlif koordinat sistemləri vasitəsilə görünən göy cismlərinin yerlərini və hərəkət istiqamətlərini müəyyən etmək üçün fərqli riyazi üsulların tərtib edilməsi ilə məşğuldur.
Nəzəri Astronomiya — səma cismlərinin orbitlərinin müəyyən edilməsi istiqamətindəki metodları öyrədir.
Səma mexanikası — Göy cismlərinin astrofizika qanunlarının təsiri nəticəsindəki hərəkətlərini, onların kütləsini, formasını və sistemlərinin dayanıqlığını öyrənir.
Növbəti 3 bölmə astronomiyanın ilkin missiyasını əks etdirir (Göy cisimlərinin hərəkətlərinin tədqiqi) və klassik astronomiya hesab olunur.
Astrofizika — Astronomiya və fizikanı birləşdirən, ulduzlar, qallaqtikalar və s. kimi astronomik obyektlərlə baş verən fiziki prosessləri öyrənən elmdir. Astrofizika, əslində müasir astronomiyanın ən böyük və sürətlə inkişaf edən bölmələrindən biri hesab edilir, və kosmokimya ilə birgə ulduzların, kometlərin, dumanlıqların və planetlərin fiziki və kimyəvi tərkiblərini də öyrənir.
Ulduz astronomiyası — ulduzların fiziki xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, onların fəzada hərəkətlərinin fizika qanunlarına uyğunluğunu, ulduz sistemlərini, ulduzlar arası materiyanın xüsusiyyətlərini öyrənir.
Kosmokimya — Səma cismlərinin kimyəvi tərkibini, kimyəvi elementlərinin kainatda yayılma qanununu, kosmik maddə əmələ gətirdiyi zaman atomların miqrasiya prosesini. Bəzən nüvə kosmokimyasını da ayırd edirlər.
Növbəti 2 bölmədə astronomiyanın ikinci missiyası əks olunur (səma cismlərinin quruluşunun öyrənilməsi)
Kosmoqoniya — Yer kürəsinin və digər səma cismlərinin əmələ gəlişini və təkamülünü öyrənir.
Kosmologiya — Kainatın quruluşunun və təkamülünün ümumi qanunlarını öyrənir.
20-ci əsrin ikinci hissəsində yaranmış arxeastronomiya bölməsi astronomiyanın ən gənc bölməsi hesab edilir və qədim insanların astronomik biliklərini, astronomiya tarixini araşdırır, öyrənir.
Astronomiyanın tədqiqat üsulları
redaktəAstronomiya müşahidə elmidir. Astronomiyada göy cisimləri haqqındakı bütün biliklər uzun astronomik müşahidələr nəticəsində əldə edilir. İlk əvvəllər astronomik müşahidələr adi gözlə aparılırdı. Teleskopun kəşfi ilə astronomik müşahidələr xeyli mükəmməlləşdi, bu da göy cisimləri haqqında bilgilərin qat-qat zənginləşməsinə səbəb oldu. 1957-ci ildə Yerin ilk süni peykinin buraxılması ilə astronomiyada yeni bir dövr başlandı. Daha sonra planetlərarası kosmik stansiyaların və orbital rəsədxanaların buraxılması və nəhayət Aya uçuşla astronomiya müşahidə elmi çərçivəsindən çıxdı və qismən eksperimental elmə çevrilməyə başladı.
Müşahidə olunan obyektlər dedikdə:
- adi gözlə asan görünən Günəş, Yerin təbii peyki olan Ay, Venera, Mars və Yupiter planetləri
- adi gözlə görünməyən digər qeyri-vizual müşahidə obyektləri nəzərdə tutulur.
Astronomiyanın predmetləri
redaktəHəmçinin bax
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 "R.Ə.Hüseynov Astronomiya "MAARİF" NƏŞRİYYATI, Bakı-1997". 2020-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-07-27.
- ↑ Unsöld, Albrecht; Baschek, Bodo (2001). Classical Astronomy and the Solar System – Introduction. p. 1.
- ↑ Unsöld, Albrecht; Baschek, Bodo (2001). Classical Astronomy and the Solar System. pp. 6–9.
- ↑ "ἀστρονομία", in Liddell & Scott (1940) , Oxford: Clarendon Press
- ↑ Султан-Меджид Ганиев, Русско-татарский словарь, Баку, 1909
- ↑ "əflak, Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Obastan - onlayn lüğətlər və ensiklopediyalar". 2023-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-14.
- ↑ Forbes, 1909