Ərzurum ili

Ərzurum ili — Türkiyənin Qara dəniz və Şərqi Anadolu regionlarında yerləşən il. İlin şimalında Rizə və Artvin, şimal-şərqində Ərdahan, qərbində Bayburt və Ərzincan, şərqində Qars və Ağrı, cənubunda Bingöl və Muş şəhərləri var.

Ərzurum ili
Erzurum ili
40°03′47″ şm. e. 41°34′01″ ş. u.
Ölkə	Türkiyə
İnzibati mərkəz	Ərzurum
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi	25.355 km²
Əhalisi
Əhalisi	683.823 nəf. (2021)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	TR-25
Telefon kodu	442
Poçt indeksi	25000–25999
Avtomobil nömrəsi	25
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əhalisi

Cəmi	kişi	qadın
780.847	393.081	387.766

Əhalisinin 65%`i şəhərlərdə, 35%`i kəndlərdə yaşayır. Erzurum nüfusu 2020 məlumatlarına görə 762.062 nəfərdir. Türkiyə'de nüfus yoğunluğu baxımından 29. böyük əyalətimizdir. Vaxt içində kənddən kəntə köç yaşanması nəticəsində, nüfusun böyük bir hissəsi şəhər mərkəzində yaşayır. Erzurumun böyük ilçələri Oltu, Xorasan, Pasinlerdir. İl nüfusunun böyük bir hissəsi Palandöken dağının şimal yamacına toplanmışdır. Taşra nüfusunun böyük bir hissəsi kənd təsərrüfatı, heyvancılıq və ormancılıqla məşğul olur.

Rayonları

Erzurum Aşkale Çat Xınıs Horasan İspir Karaçoban Karayazı Köprüköy Narman

Oltu Olur Pasinler Pazaryolu Şenkaya Tekman Tortum Uzundere

Coğrafi Mövqeyi

Erzurum, 39 şimali enlemi – 41 şarqi boylamı arasında yer alır. Şimalında Şərqi Qaradeniz bölməsi, cənubunda Binqöl və Muş, qərbində Şərqi Can, Qars və Ərər xəttində sınırı var. Sınır illəri Ərər, Ərdağan, Artvin, Bayburd, Binqöl, Ərəncan, Qars, Muş və Rizə'dir. Erzurum, 25.066 km² sahəyə sahibdir. Türkiyənin ən geniş sahəyə sahib dördüncü ərazisidir. İlçələri; Aziziyyə, Palandöken və Yakutiyə mərkəz ilçə olmaq üzrə, Əşqalə, Çat, Hınıs, Xorasan, İspir, Qaraçoban, Qarayazı, Köprüköy, Nərman, Olur, Oltu, Pasinlər, Pazaryolu, Şənkaya, Təkman, Tortum, Uzundere'dir. Əhalisinin ən çox olduğu ilçə mərkəz Yakutiyə İlçəsidir. Ən az olan ilçə isə Pazaryolu'dur. Yüksəltisinin ən çox olduğu ilçə Qarayazı (2350 m.), ən aşağı olan ilçə isə Uzundere (1000 m.)-dir. Ən geniş sahəyə İspir İlçəsinə məxsusdur. İran Azərbaycan və Ermənistan ilə transit ticarət həcminə sahib, təhsil və sağlamlıq alt yapısı, milli və mənəvi missiyonu ilə doğunun tarixi və coğrafi hinterlandı ən geniş və vacib illərindən biridir.[1]

Yer şəkilləri

Erzurum ümumilikdə yüksək və platoda xüsusiyyət göstərir. Cənubunda Palandöken, şimalında Kargapazarı dağları ilə çevrili olan bir əyalətimizdir. İləmizdəki yer alan digər dağlar isə, Dumlu Dağları, Güvercin Dağları və Məscit Dağlarıdır. Erzurum, Türkiyənin ən yüksək rakıma sahib olan (1900 m.) illərindən biridir. Türkiyedeki Böyük Şəhərlər arasında ən yüksək yerləşmə sahəsinə sahibdir. Dünyada isə, Orta Qüşakta yer alan və bu yüksəklikdə yaşanılan nadir illərdən biridir.

Önəmli axarsuları

Qarasu (Fırat), Çoruh və Aras'dır. Bu axarsulardan Çoruh Qaradenizə, Qarasu (Fırat) Basra Körfəzi'ne, Aras isə Xəzər Dənizinə tökülür.

Qar və yağış suları bir çox axarsuları meydana gətirir. Axarsular həm qar ərimələri, həm də yağmurlar sayəsində ilkbahar və yaz başlarında çox qabarır. Bəzi axarsular Erzurum sərhədlərini aşaraq başqa bölgələrə kimi uzanır.

Qarasu(Fırat): Dumlu Dağı'ndan mənbəyini çıxarır. Çoruh İrmağı: Erzurum Məscit Dağları'ndan çıxaraq Artvinə çatır. Aras İrmağı: Binqöl Dağları'ndan çıxar. Oltu Çayı: Kargapazarı Dağları'ndan çıxar. Tortum Çayı: Məscit Dağları'ndan çıxar.

Məqsədi

Erzurumun ən önəmli məqsədi Tortum (Heyelan Set) məqsədidir. Tortum məqsədi ağzı hissəsində 48m. hündürlüyə sahib Tortum Şəlaləsi yer alır. Tortum şəlaləsi heyelan set qrupunda ən böyük şəlalədir. Türkiyənin ən önəmli kayak mərkəzlərindən olan Palandöken Kayak mərkəzi bu əyalətimizdə yer alır. Dağların yüksək qismində sirk (Buzul Gölü) tapılır. Erzurum doğal göl baxımından zəngin deyil. İlin ən önəmli gölü, Tortum Çayı üzərində oluşmuş, eyni zamanda Türkiyənin ən böyük heyelan-set gölü olan, Tortum Gölü'dür. Tortum Çayı'nın yatağını tıxaması yolu ilə oluşmuş və önündə hündürlüyü 48 metrə çatan məşhur doğa əsəri Tortum (Uzundere) Çağlayanı oluşmuşdur.

Ərzurum düzənliyi

Erzurumun ən önəmli ovaları Erzurum Ovası, Pasinler Ovası, Güzelova (Daphan)'dır. Bölgənin Şimalinə doğru arazi enqebəsi artır. Cənubunda isə yer şəkilləri daha sadədir. Erzurumun yer yapısından dolayı deprem riski çoxdur. İkinci dərəcəli deprem risk zonasında yer alır. Bundan dolayı termal potensialı da yüksəkdir. Həsənkələ (Pasinlər) Kaplıcaları, Ilıca kaplıcaları, Köprüköy, Xorasan, Olur və Çat İlçələrində termal alt yapısı var.

İqlimi

Yüksəltisinə görə, Türkiyənin ən nadir iqlimlərindən olan sərt karasal iqlim görülür. Sıcaklıq fərqi dolayısı ilə fiziki (mexanik) çözülmə çoxdur. Erzurumun ən yağışlı müvsimii ilkbahar sonu yaz başıdır. Bu yağışların çoğu konveksiyonel və ya kirk-indi yağışları şəklində görülür. Ən kurak müvsimi isə kişidir. İlin müvəqqəti 150 günü qar görülür. Yağış rejimi düzənsizdir. Bitki örtüsü də ümumilikdə dağ çayırları və iynə yapraklı ormanlardan ibarətdir. Orman və fundalıqlar ərazinin % 9'unu, çayır və meralar isə % 68'ini təşkil edir. Erzurumun yaz ayları ortalama sıcaklığı 18.4 °C-dır. Yaz ortalama sıcaklığı ən düşük illərimizdəndir. Yanvar ayı ortalama sıcaklığı isə -7 °C ilə yine ən soğuk illərimizdəndir. İllik sıcaklık ortalaması 5 °C civarındadır. Erzurumun illik yağış miqdarı ortalama 480 mm-dir. Günlük yağış süresi 1700 saatin üzərindədir. Bu illik ortalaması, 71 gündən çox və günlük 8 saata denk gəlir. Beləcə, Erzurum gələcəkdə potensial bir güneş enerjisi santrali olmağa adaydır. Erzurumda yaz yağışlarından dolayı bitki örtüsü Alpin Çayırları və yüksək kesimlərində Tayqa Ormanları görülür. Şimalında isə yer şəkillərindən dolayı mikro iqlim sahələri var. (Tortum, Uzundere, Oltu, İspir, Pazaryolu). Əyni zamanda Erzurumda 34 Familiya və 107 cinsə aid 255 endemik bitki topluluğu tapılır.

İqtisadi Xüsusiyyətləri

a) Tərəfdaşlıq

Erzurumun iqlim şəraitindən dolayı tərəfdaşlıq verim düşükdür. Son illərdə müasir tərəfdaşlıq metodları inkişaf etmişdir. (Sulama, Gübrə istifadəsi, İlaçlama, Maşın istifadəsi kimi.) Buğday, Patates, Arpa, Şəkər Pancarı, Çavdar, Yulaf, Alma yetişdirilir. Əyni zamanda mikro iqlim sahələrində Üzüm, İncir, Fasulyə, Ceviz, Tut, Qayısı-da yetişdirilir. Erzurum və Pasinler Ovası'nda sulama təsisləri qurulmuşdur. Sulular tərəfdaşlıq ilə verim artmışdır.

b) Heyvancılıq

Heyvancılık Erzurum iqtisadiyyatının bel kəmidir. Erzurum ölkəmizdə böyükbaş heyvancılığın ən yaygın olduğu bölgələrdən biridir. İqlim və yer şəkillərindən dolayı, Erzurum-Kars platosunda böyükbaş heyvancılıq çoxluqda məra heyvancılığı şəklində aparılır. Şimalında isə yer şəkillərindən və iqlimdən dolayı kiçikbaş heyvancılıq aparılır. Son illərdə müasir heyvancılıq suni toxumlama metodu ilə inkişaf etmişdir. İlimizdə Arıcılık da çox inkişaf etmişdir. Kovan sayı 60 minə yaxındır.

c) Ormancılık

Erzurumun bəzi ilçələrində orman var, ancaq keçmişdə ormanların böyük bir hissəsi təhrif edilib. Şənkaya, Oltu, Olur, Uzundere, İspir, Pazaryolu ilçələrində orman varlığı mövcuddur. ç) Madenləri: Erzurumun ən önəmli madenləri Oltu daşı, Krom, Qaya tuzu, Bakır, Dəmir-dir. d) Sanayi: Yer şəkilləri və iqlim şəraitindən dolayı, sanayi çox inkişaf etməyib. Son illərdə edilən investisiyalarla Tekstil, Şəkər Fabrikası, Yem Fabrikası, Çimento Fabrikası, yerli Et və Süt sahələri inkişaf etmişdir.

e) Turizm

Türkiyənin ən önəmli təbiət Turizm əyalətlərindən biridir. Palandöken Kayak Mərkəzi ümumi pist uzunluğu 70 km ilə Türkiyənin ən uzun kayak pistinə sahib Qış Turizm mərkəzidir. Əyni zamanda təbiət yürüyüş idmanları, buz tırmanış parkurları, kayakla atlamalıq kulələri, buz hokeyi salonları və kaplıcaları ilə önəmli bir turizm mərkəzidir.

Nəqliyyat

Erzurum, qara, hava və dəmiryolu ilə yurdun hər tərəfinə bağlanmışdır. Hər cür uçuşun edilə biləcəyi müasir bir hava pisti və hava limanı təsisi var. Avtobus Terminali Türkiyənin ən müasir və böyük terminallarından biridir. Erzurumda nəqliyyatı aksatdığı ən önəmli problem iqlimdir. Qış mevsiminin uzun çəkməsi, don olayının çox olması nəqliyyatın aksamasına səbəb olan ən önəmli etkidir.

ən məşhur yemək

Erzurum Çağ Kabab: Türkiyənin Ləzzətli Yeməklərindən Biri Türk mətbəxi dünyanın ən füsunkar ləzzətlərindən birini təqdim edir. Çağ kababı da bu ləzzətlərdən biridir və çox qədim türk yeməyidir. Çağ kababı quzu əti, isti və ya ilıq ədviyyatlar, soğan, pomidor, bibər və sarımsaqla hazırlanan yeməkdir. Ətin çubuqşəkilli kömür odunda bişirildiyi zaman yaranan unikal dad yaradır. Çağ kababının çox qədim tarixə malik olduğu düşünülür və uzun müddət türk mətbəxinin bir parçası olmuşdur. Adı Ərzurumda bir çox yeməklərin hazırlandığı dövr kabab restoranından gəlir.