Ríu Irtish

Ríu Irtish
Situación
País	Rusia
Óblasts	Tiumén (es)
Distritos autónomos	Distritu autónomu de Janti-Mansi
Tipu	ríu internacional
Coordenaes	47°24′52″N 90°12′56″E / 47.414528°N 90.215544°E
	Ríu Irtish Ríu Irtish (República Popular China)
Datos
Conca hidrográfica	Irtysh basin (en)
Superficie de la conca	1 643 000 km²
Llonxitú	4248 km
Caudal	3000 m³/s
Nacimientu	Mongolian Altai (en)
Desembocadura	Ríu Obi (Janti-Mansisk)
Afluentes	ver Ríu Ishim, Ríu Vagay, Ríu Tobol, Ríu Konda, Ríu Osha, Ríu Ulba, Ríu Uba, Ríu Bukhtarma, Ríu Tara, Ríu Uy, Ríu Om, Ríu Turtas, Ríu Demyanka, Ríu Shish, Ríu Tuy, Ríu Narym, Ríu Qalzhyr, Ríu Kurchum, Burqin He (en) , Qaba river (en) , Bashkurka (en) , Koksha (en) , Ríu Imsysa, Ríu Inzhura, Ríu Takmys, Ríu Sogom, Q756422 , Polovinka (en) , Karakunduska (en) , Ríu Syrtsa, Ríu Churbash, Bartak (en) , Ríu Kaysy, Bolshoy Ingair (en) , Kunduska (en) , Ríu Sargis, Ríu Tentis, Ríu Bolshaya Supra, Ríu Bicha, Kilik (en) , Q756937 , Q757092 , Katanguyka (en) , Ríu Byzovka, Ríu Aremzyanka, Ríu Ananyevka, Pelina (en) , Q757283 , Ríu Stepanovka, Ríu Yarka, Ríu Ibeyka, Ríu Zamarayka, Ríu Sargatka, Bugumbas (en) , Ríu Bolshaya Taychinka, Ríu Chagan, Ríu Noska, Q4055098 , Avlukha (en) , Angaiska (en) , Arkarka (en) , Artynka (en) , Q4091821 , Bolshoy Kilik (en) , Imis (en) , Q4211955 , Kip (en) , Q4222624 , Kunduk (en) , Q4299699 , Nekhlyudikha (en) , Nyukhalovka (en) , Q4331913 , Q4365397 , Podchugasnaya (en) , Staraya Syrtsa (en) , Tayma (en) , Taltymka (en) , Tozepka (en) , Tugochayka (en) , Tugutka (en) , Ubaergan (en) , Urash (en) , Usolka (en) , Q4506681 , Chandysheva (en) , Shar River (en) , Q4518284 , Zayka (en) , Rogalikha (en) , Kamyshlovka (en) , Ava (en) , Ava (en) , Bolshaya (en) , Tevriz (en) , Tevriz (en) , Usa (en) y Startisa (en) ;

El ríu Irtish (rusu: Иртыш; kazaquistanín: Ертіс, Ertis; chinu simplificáu: 额尔齐斯河, pinyin: Erqisi) ye un llargu ríu d'Asia Central que flúi en direiciones NO y N al traviés de China, Kazakstán y Rusia hasta desaguar nel ríu Obi, del que ye'l so mayor afluente. Tien un llargor de 4248 km pero si considérase'l sistema Obi-Irtish, algama los 5410 km, que lo asitien como'l séptimu ríu más llargu del mundu, por detrás del Amazones, Nilu, Yangtsé, el Mississippi-Missouri, el Yeniséi-Angará y el ríu Mariellu.

Drena una vasta cuenca de 1 673 470 km², la 16ª mayor del mundu. Alministrativamente, el ríu naz en China (na Rexón Autónoma Uigur de Sinkiang), crucia Kazakstán (provincies de Kazakstán Oriental y Pavlodar) y acaba desaguando en Rusia (óblast de Tiumén y el distritu autónomu de Janti-Mansi - Yugra).

Los sos principales afluentes son los ríos Ishim (2450 km), Tobol (1591 km), Demianka (1160 km), Konda (1097 km) y Om (1090 km). Hai munches ciudaes nes sos veres, como les cazaques Öskemen, Semey y Pavlodar, y les ruses Omsk, Tara, Tobolsk y Janti-Mansisk.

Xeografía

Cursu chinu

El ríu Irtish naz en China, na Rexón Autónoma Uigur de Sinkiang, na aguada suroccidental del macizu d'Altái mongol, el cordal de 300 km de llargor, que dixebra China de Mongolia. Nesti tramu'l ríu lleva'l nome de Ertix He (o Erqisi) y dacuando ye conocíu como Kara-Irtish (o Irtish negru). El Irtish naz nuna zona bien montascosa y escurre en direición sur ente valles estrechos y encajonados. Al salir del macizu montascosu entra na parte norte de Zungaria (China occidental), una rexón con un clima bien secu y continental, razón pola cual prodúcense grandes amplitúes térmiques tanto estacionales como mientres los ciclos diurnos y nocherniegos (dende -40 °C en xineru a 45 °C). El so relieve ye'l d'una gran cuenca endorreica, casi un desiertu fríu con presencia de zones esteparias y arrodiada por altes y serrapatosos montes con visos nevaos y fasteres cubiertes por abetos.

En llegando a la pequeña llocalidá de Koktokay (o Fuyong), el ríu vira escontra l'oeste, llixeramente norte, siguiendo'l so valle la carretera G216. Pasa bien próximu a les llocalidaes de Sarbulak y Beitun y a menos de 3 km del llagu Ulungur (1.035 km²), unu de los diez llagos d'agua duce mayores de China. En 1969 construyóse una canal ente l'Irtish y el llagu, que dexa derivar agües escontra'l llagu pa caltener el so nivel.

Al poco el ríu llega a Burgin (68 112 hab. en 1999), la principal ciudá china na so escurrir y depués, en percorriendo 525 km per territoriu chinu, crucia la frontera y enfusar en Kazakstán.

Curso cazacu

El Irtish enfusar en Kazakstán, na so parte centroriental, pola provincia de Kazakstán Oriental. Aína llega al gran llagu Zaysan, alcontráu a unos 60 km de la frontera. Asitiáu orixinalmente a 386 m d'altitú y con una superficie de 1.860 km², el llagu tien unos 140 km de llargu y unos 30 km d'anchu. El llagu aumentó de forma considerable pola construcción, agües embaxo nel Irtish, de la gran presa de la central hidroeléctrica Bujtarminskaya (1953-66), que creó'l banzáu de Bujtarma (con 220 km de llargor y que con 5.490 km², ye'l 5º mayor del mundu per superficie y el 21º por volume), del que'l llagu Zaysan ye agora la cola. Nes riberes del llagu hai bastantes pequeñes llocalidaes, como Nam-Bay, Bakhor, Aksuat o Topolev Mys. Nesta zona del llagu'l ríu recibe a los sos primeros afluentes d'importancia, dambos pela esquierda, los ríos Kandisu (180 km) y Kokpekty (150 km). El Irtish, dexa'l llagu pela parte noroeste, entrando nuna zona montascosa nel llargu tramu del yá citáu banzáu de Bujtarma. Nesti tramu embalsado recibe pela derecha al ríu Narym (~100 km) y al ríu Bukhtarma (336 km) y, dempués de percorrer más de 230 km d'agües remansadas, llega a la gran presa de Bujtarminskaya, alcontrada a 5 km agües de la ciudá de Serebryansk (9.568 hab. en 2010).

Pasada la presa, el ríu vira escontra'l noroeste, algamando les pequeñes llocalidaes de Ognevika, Ermakovka y Novotroitskoe, na cola d'un nuevu banzáu, el de la central de Ust-Kamenogorsk (1939-53), con una superficie de 37 km², un llargor de 85 km y una potencia instalada máxima de 315 MW. Pasada la presa, el Irtish dexa los montes y llega al poco a Öskemen (288.660 hab. en 2010), la capital de la provincia, alcontrada nel puntu onde'l Irtish recibe pela esquierda al ríu Ulba (278 km).

Caltién el ríu la so direición, cada vez más este, hasta llegar a lo cabero d'otru gran banzáu, el de Shulbinsk (1976-87), con 702 MW y un llargor de más de 80 km. Nel tramu embalsado recibe pela derecha al ríu Uba (278 km) y en dexando tras la presa, pela marxe esquierda, al ríu Čar (250 km). Depués el Irtish llega a la ciudá de Semey (antigua Semipalatinsk, con 298.100 hab. en 2006), onde se construyó apocayá (1998-2002) una importante ponte colgante, la ponte Semipalatinsk (con un llargor de 1086 m). Prosigue'l ríu la so meyora escontra'l noroeste, recibiendo pela esquierda al ríu Chagan (295 km), poco primero de entrar na provincia de Pavlodar.

Algama depués la ciudá de Kurchatov, una antigua ciudá zarrada soviética onde taba'l polígonu nuclear o sitiu de pruebes de Semipalatinsk (zarráu en 1991), que pasó de los 20.000 habitantes nel so mayor apoxéu a apenes 11 065 hab. en 2010. El ríu vuélvese cada vez más escontra'l norte, llegando a les pequeñes ciudaes de Moldary, Maskoye, Karaterek, Sarykamys, Lebyazh'ye y Aksu (40 067 hab. en 2009). Poco primero de ésta ciudá construyóse la canal Irtish-Karaganda, una canal de 458 km que coneuta cola ciudá de Karaganda (446.200 hab. en 2006) y dexa llevar l'agua necesario pal riego de les tierres reseques de les estepes cazaques y a la so capital Astaná.

El Irtish llega depués aína a la capital provincial de Pavlodar (331.710 hab. en 2010) y depués algama les pequeñes llocalidaes de Zhidkovska, karaoba, Krasnokutski, Zhanabet y depués Irtish, la ciudá que da nome al ríu. Poco dempués, calteniendo'l so aldu al norte y en travesando la pequeña ciudá de Severnyy y de percorrer 1.700 km per territoriu cazacu, el ríu abandona Kazakstán y entra en Rusia.

Cursu rusu

El ríu Irtish al so pasu cerca de la ciudá rusa de Cherlak

Una ponte sobre'l Irtish na ciudá d'Omsk

Vista de Omsk dende una ponte sobre'l Irtish

El Irtish entra en Rusia pela parte meridional del óblast de Omsk, y en pasando por Bol'shoy Atmas llega a la pequeña ciudá de Cherlak. Vuelve virar escontra'l noroeste y en pasando por Solonovska (11.586 hab. en 2010^[1]) llega a la gran ciudá d'Omsk (1.154.000 hab.), la segunda ciudá más grande del Distritu Federal de Siberia y el puertu fluvial más grande nel oeste de Siberia, sede de la Compañía de navegación del ríu Irtish. En Omsk el ríu recibe, pela derecha, al ríu Om (1.090 km).

Sigue'l ríu la so meyora, pasando por Beregovoy, Krasny Yar, Krasnoyarka, Sargatskoye (8.895 hab. en 2010), Bolsherechye (11.783 hab.), Krasnoyarkiy, Yevgashchino y Ust'Tara, onde recibe pela esquierda al ríu Tara (806 km). Continua y en pasando por Yekateriniskoye, algama la ciudá de Tara (26.664 hab.), la capital del distritu de Tarsky. El ríu recibe pela derecha al ríu Uy (387 km) y dempués vuelve virar escontra'l noroeste, y en dexando tras la pequeña localida de Znamenskoya, recibe, pela esquierda, al ríu Osha (530 km) y en pasando por Lipovka, al poco y pola otra mano, al ríu Shish (o Chich) (378 km). Sigue dempués por Tashetkany y Ust'Tuy, onde recibe, pela derecha, al ríu Tuy (507 km). Sigue por Tevriz, Kipo-Kulary y algama Ust'-Ishim, onde recibe, pela esquierda, al más llargu de los sos afluentes, el ríu Ishim (2.450 km). Continua por Saugach y Mlaya Bicha, xustu antes d'abandonar el óblast de Omsk ya internase nel óblast de Tiumén, pela parte centroriental.

Llega depués el ríu a Begishevo y Vagay, onde recibe pela esquierda al ríu Vagay (555 km). Algama dempués Baksheyevo, Abalak y l'importante ciudá de Tobolsk (103.081 hab. ), onde recibe pela marxe esquierda al principal de los sos afluentes, el ríu Tobol (1.591 km).

Equí'l ríu camuda de secute d'aldu y empónse decididamente escontra'l norte, pasando por Bronnikovo y Gornoslinkino, pa dempués recibir, pela derecha al ríu Turtas (241 km), poco primero de algamar Uvat. Continua por Demyanskoye, onde recibe pela derecha a la llongura ríu Demianka (1.160 km), y sigue por Chenyy Yar y Subbota, xustu antes d'entrar nel distritu autónomu de Janti-Mansi - Yugra).

Llega dempués a Gomopravdinsk, Tsingaly, Sotnik, Batovo y Repolovo, onde al poco recibe, pela esquierda, al postreru de los sos afluentes d'importancia, el llargu ríu Konda (1.097 km). Continua'l Irtish por Tyuli y llega aína a la capital Janti-Mansisk (79.516 hab.). Al poco xúnese al ríu Obi, pela marxe esquierda, tres un percorríu de 4.248 km.

Llugares d'interés

Nes riberes del ríu Irtish atópense un gran númberu de monumentos naturales, históricos y arquiteutónicos, según interesantes rutes de visita. El ríu Irtish ta rellacionáu con munchos nomes conocíos (ver Atraiciones río Irtish).

Historia

Dellos pueblos mongoles y turcos ocuparon les veres del ríu mientres munchos sieglos. Nos sieglos XV y XVI, los cursos medio y baxo del Irtish taben dientro del Kanato tártaru de Sibir, conquistáu polos rusos na década de 1580. Nel sieglu XVII, el kanato de Zungaria, formáu pol pueblu mongol de los oirat, convertir nel estáu vecín del sur de Rusia, y controló la parte alta del Irtish. Mentanto, fundáronse les ciudaes ruses d'Omsk (1716), Semipalatinsk (1718, güei Semey ), Ust-Kamenogorsk (1720, güei Öskemen) y Petropavlovsk (1752).

L'Imperiu chinu Qing conquistó l'estáu de Zungaria na década de 1750. La frontera ente l'Imperiu rusu y los Qing (l'actual frontera ente Rusia y Kazakstán, nel norte, y ente Mongolia y China nel sur) foi establecida nel sieglu XIX.

Usu económicu

El ríu ye navegable mientres gran parte del so cursu ente abril y ochobre, cuando nun ta conxeláu: ye percorríu por buques que tresporten mercancíes y pasaxeros, según por petroleros. Omsk ye'l puertu fluvial más grande nel oeste de Siberia, sede de la Compañía navegación del ríu Irtish.

Nel ríu construyéronse munches centrales hidroeléctriques, dalgunes d'elles bien grandes, como les realizaes en Ust-Kamenogorsk y Bakhtarminsk, cerca de la frontera con Kazakstán y China. La esclusa más fonda del mundu, con una cayida de 42 metros, dexa'l pasu del tráficu fluvial pola presa de Ust-Kemenogorsk.^[2]

Dalgunos de les propuestes pa la reversión de los ríos septentrionales, llargamente aldericaes nos años 1960 y 1970, consideraron invertir la direición del fluxu del Irtish pa suministrar agua al centru de Kazakstán y a Uzbequistán. Magar estos sistemes de xestión de l'agua d'escala xigantesca nun s'executaron, ente 1962 y 1974 realizóse una canal de riego, la canal Irtish-Karaganda (rusu: Канал Иртыш — Караганда) p'abastecer d'agua a les seques estepes de Kazakstán y unu de los principales centros industriales del país, Karaganda. En 2002, construyéronse nuevos conductos p'abastecer d'agua dende la canal el ríu Ishim y la capital de Kazakstán, Astaná.

Na década de los años 2000, los proyeutos pa esviar una cantidá importante d'agua del Irtish en China, como la propuesta d'una canal Irtish Negru—Karamai, fueron denunciaos polos ecoloxistes rusos y cazacos.^[3]

Rede hidrográfica del Irtish

El ríu Irtish tien bien de afluentes, siendo los más importantes los que recueye la tabla siguiente:

El ríu Irtish y los sos afluentes
º
	Ramal		Nome río \| Nome (rusu)					Llargor (km)	Cuenca (km²)	Caudal (m³/s)	Kazakstán	Suxetu(s) federal(ye) rusu(s)
Cursu Cimeru ríu Ertis (Kazakstán)	-	D	Ríu Kaldzir					-	Irtych	120	3090	20,1	Kazakstán	-
	I	-	Ríu Kandisu -						Llagu Zaysan	180	3500	3,75	Kazakstán	-
	I	-	Ríu Kokpekty					-	Llagu Zaysan	150	4400	4,40	Kazakstán	-
	-	D	Ríu Kurčum					Курчум	Irtych	140	6140	58	Kazakstán	-
	-	D	Ríu Narym						Irtych	100			Kazakstán	-
	-	D	Ríu Buchtarma						Irtych	336	12 660	214	Kazakstán	-
	-	D	Ríu Ulba						Irtych	160	4990	99	Kazakstán	-
	-	D	Ríu Uba					Уба	Irtych	278	9850	178	Kazakstán	-
	I	-	Ríu Kyzylsu						Irtych				Kazakstán	-
	I	-	Ríu Čar					Чар	Irtych	250	14 000	4,82	Kazakstán	-
	I	-	Ríu Chagan					Шаган	Irtych	295	25 400	1,02	Kazakstán	-
Cursu Mediu	-	D	Ríu Om						Irtych	1091	52 400	50	-	Rusia Rusia
	-	-	-	Río Tartes					Ríu Om	566	16 200	21,2	-	Rusia
	-	-	-	Ríu Itcha				Ича	Ríu Om	240	3300	4,81	-	Rusia
	-	D	Río Tara						Irtych	806	18 300	40,8	-	Rusia Rusia
	-	D	Ríu Uy					Уй	Irtych	387	26 700	24	-	Rusia Rusia
	I	-	Ríu Osha (Ocha)					Оша	Irtych	530	21 300	4,95	-	Rusia
	-	D	Ríu Shish (o Chich)					Шиш	Irtych	378	5270	15,2	-	Rusia
	-	D	Ríu Tuy					Туй	Irtych	507	8490	31,3	-	Rusia
	I	-	Ríu Ishim						Irtych	2450	177 000	56,3	Kazakstán	Rusia Rusia
	-	-	-	Ríu Koluton					Ríu Ichim	200			Kazakstán	-
	-	-	-	Ríu Žabaj					Ríu Ichim	196			Kazakstán	-
	-	-	-	Ríu Terisakkan					Ríu Ichim	350			Kazakstán	-
	-	-	-	Ríu Akan-Burluk					Ríu Ichim	240			Kazakstán	-
	-	-	-	Ríu Iman-Burluk					Ríu Ichim	230			Kazakstán	-
	-	-	-	Ríu Bolchaya Tava				Большая Тава	Ríu Ichim	180	2740	6,23	-	Rusia Rusia
	I	-	Ríu Vagai						Irtych	555	23 200	35	-	Rusia
Cursu Inferior	I	-	Ríu Tobol						Irtych	1591	426 000	805	-	Rusia Rusia
	-	-	-	Ríu Tavda^[4]				Тавда	Ríu Tobol	719	88 100	440	-	Rusia Rusia
	-	-	-		Ríu Pelym			Пелым	Ríu Tavda	707	15 200	100	-	Rusia
	-	-	-		Ríu Lozva			Лозьва	Ríu Tavda	637	17 800	70	-	Rusia
	-	-	-		Ríu Sosva			Сосьва	Ríu Tavda	635	24 700	113	-	Rusia
	-	-	-			Ríu Lialia		Ляля	Ríu Sosva	320	7500		-	Rusia
	-	-	-				Ríu Lobva	Лобва	Ríu Lialia	260	3980	20,1	-	Rusia
	-	-	-	Ríu Tura				Тура́	Ríu Tobol	1030	80 400		-	Rusia Rusia
	-	-	-		Ríu Pychna			Пышма	Ríu Tura	603	19 700	34	-	Rusia Rusia
	-	-	-		Ríu Nitsa^[5]			Ница	Ríu Tura	262	22 600		-	Rusia
	-	-	-			Ríu Neiva		Нейва	Ríu Nitsa	294	5600	19	-	Rusia
	-	-	-			Ríu Rej		Реж	Ríu Nitsa	219	4400	11,9	-	Rusia
	-	-	-		Ríu Tagil			Тагил	Ríu Tura	414	10 100		-	Rusia
	-	-	-		Ríu Salda			Салда	Ríu Tura	182	3670	13,4	-	Rusia
	-	-	-	Ríu Iset				Исеть	Ríu Tobol	606	58 900	65,4	-	Rusia Rusia Rusia
	-	-	-		Ríu Miass			Миасс	Ríu Iset	658	21 800	17	-	Rusia Rusia Rusia
	-	-	-		Ríu Tetcha			Теча	Ríu Iset	240	715 000	6,63	-	Rusia Rusia Rusia
	-	-	-	Ríu Uy				Уй	Ríu Tobol	462	34 400	13,6	-	Rusia Rusia Rusia
	-	-	-		Ríu Uvelka			Увелька	Ríu Uy	260	4700	4,3	-	Rusia
	-	-	-		Ríu Toguzak			Тогузак	Ríu Uy	200	7970	2,9	Kazakstán	Rusia
	-	-	-	Ríu Ubagan				Убаган	Ríu Tobol	376	50 700		Kazakstán	Rusia
	I	-	-	Ríu Aïat				Аять	Ríu Tobol	225	11 000	4,88	Kazakstán	Rusia
	-	-	-		Ríu Kartaly-Aïat			Карталы-Аят	Ríu Aïat	160		0,54	-	Rusia
	-	-	-		Ríu Kamistiaïat			Карталы-Аят	Ríu Aïat	150	2950	2,18	Kazakstán	Rusia
	-	D	Ríu Turtas					Туртас	Irtych	241	12 100	39,9	-	Rusia Rusia
	I	-	Ríu Noska					Носка	Irtych	374	8500	16,5	-	Rusia
	-	D	Ríu Demianka						Irtych	1160	34 800		-	Rusia Rusia
	-	-	-	Ríu Keum					Ríu Demianka	354	3630		-	Rusia
	-	-	-	Río Urna					Ríu Demianka	336			-	Rusia Rusia
	-	-	-	Ríu Imgyt					Ríu Demianka	304	5980		-	Rusia
	I	-	Ríu Konda						Irtych	1097	72 800	230	-	Rusia
	-	-	-	Ríu Mulymya				Мулымья	Ríu Konda	608	7810	22,5	-	Rusia
	-	-	-	Ríu Bolshoy Tap				Большой Тап	Ríu Konda	504	6700		-	Rusia
	-	-	-	Ríu Kuma				Кума	Ríu Konda	530	7750	22,9	-	Rusia
	-	-	-	Ríu Yukonda					Ríu Konda	324	6870		-	Rusia

Referencies

↑ Tolos habitantes de les ciudaes ruses que se citen d'equí p'arriba correspuenden colos datos provisionales del Censu de 2010, sacantes espresamente méntese otra cosa.
↑ «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2011-07-26.
↑ KAZAKHSTAN: ENVIRONMENTALISTS SAY CHINA MISUSING CROSS-BORDER RIVERS. By Gulnoza Saidazimova, 7/16/2006.
↑ El ríu Tavda (719 km) tien como una de les sos fontes al ríu Sosva (635 km), algamando'l sistema Tavda-Sosva los 1319 km.
↑ El ríu Nitsa (262 km) tien como una de les sos fontes el ríu Neiva (294 km), algamando'l sistema Nitsa-Neiva los 556 km.

Enllaces esternos

[1] Tolos habitantes de les ciudaes ruses que se citen d'equí p'arriba correspuenden colos datos provisionales del Censu de 2010, sacantes espresamente méntese otra cosa.

[2] «Archived copy». Archiváu dende l'orixinal, el 2011-07-26.

[3] KAZAKHSTAN: ENVIRONMENTALISTS SAY CHINA MISUSING CROSS-BORDER RIVERS. By Gulnoza Saidazimova, 7/16/2006.

[4] El ríu Tavda (719 km) tien como una de les sos fontes al ríu Sosva (635 km), algamando'l sistema Tavda-Sosva los 1319 km.

[5] El ríu Nitsa (262 km) tien como una de les sos fontes el ríu Neiva (294 km), algamando'l sistema Nitsa-Neiva los 556 km.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]