Lituénigo

Lituénigo
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	provincia de Zaragoza
Tipu d'entidá	conceyu d'Aragón
Alcalde de Lituénigo (es)	Alberto Negredo Hernández
Nome oficial	Lituénigo (es)
Códigu postal	50581
Xeografía
Coordenaes	41°50′09″N 1°45′39″W / 41.8358°N 1.7608°O
	Lituénigo Lituénigo (España)
Superficie	11.380423 km²
Altitú	756 m
Llenda con	San Martín de la Virxe de Moncayo, Tarazona, Trasmoz, Grisel (es) y Litago (es)
Demografía
Población	123 hab. (2023); - 62 homes (2019); - 58 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.01% de provincia de Zaragoza
Densidá	10,81 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC 01:00

Lituénigo ye un conceyu d'España, na provincia de Zaragoza, Comunidá Autónoma d'Aragón. Asitiáu na contorna de Tarazona y el Moncayo y perteneciente al Partíu Xudicial de Tarazona. El so términu municipal tien una área de 11,38 km² con una población Padrón municipal d'habitantes empadronada de 118 habitantes (INE 2016) y una densidá de 10,37 hab./km².^[3]

Etimoloxía

La Etimoloxía de Lituénigo, tien dos posibles variante, l'usu del sufixu -igo en dómina medieval, anque dellos espertos dicen qu'esti sufixu podría venir d'orixe romanu, y tener un valor posesivu d'un fundus perteneciente a familia Littus que s'usaría como prefixu y el sufixu -igo pa definir la posesión, yá que Litago podría venir d'esa mesma etimoloxía.

El primer archivu datáu de Lituénigo foi nel 1124 col nome de leitunego y dempués tuvo otros dos variantes una nel 1284 col nome de leytunego y la otra en 1382 que'l so nome yera leytuennygo.^[4]

Xeografía

Situación

Lituenigo asítiase nes faldes del Moncayo, a una altitú de 756 msnm y al oeste de la provincia de Zaragoza, y a una distancia de 13 quilómetros de Tarazona, la capital de la contorna de Tarazona y el Moncayo, de la qu'esti pueblu forma parte. y a 91 quilómetros de Zaragoza.^[5]^[6]

Parte del so términu municipal, unes 18 Hai. ta ocupáu pol Parque Natural de la Devesa del Moncayo, y llenda colos términos municipales de Grisel, Litago, Trasmoz, San Martín de la Virxe de Moncayo y Tarazona na parte del parque natural.

Orografía ya Hidrografía

Les altitúes del términu municipal ente los 690 msnm y 1100 msnm.

Los sos dos ribayos principales son el ríu Pedrogal y el ribayu del Pradillo, que se xunen nel términu municipal na paraxa de La Zarzosa, y sigue denominándose del Pradillo.

El ríu Pedrogal recueye les agües de la fonte de los flaires y de San Gaudioso, allugaes en Moncayo. Esti ríu, abastez a los dos banzaos, utilizaos pa reserves de regadío, un pocu más arriba de los banzaos esta'l Rincón de Layla, onde anguaño ye'l suministru d'agua del pueblu. Hai de solliñar que queda'l dique d'un antiguu banzáu denomináu El Sotu, de dómina árabe, allugáu cerca de la vieya pista polideportiva.^[4]

Historia

Prehistoria y Edá Antigua

En Lituénigo topáronse dellos afayos de la dómina del Eneolíticu, na zona del Ribayu de pradillo pela zona qu'escurre'l ríu Pedregal, anque nun esisten restos d'estructures, podría pensar nuna población agrícola y ganadero trashumante.

Na edá antigua nun s'atopó restos o muertes de qu'hubiera una población Celtibera o Romana, anque dellos etimólogos, dicen que'l nome del pueblu podría venir d'esta última dómina.^[4]

Edá Media

El primer escritu que tenemos sobre Lituénigo remontar al 31 de xunetu de 1106 pa una regulación de riegos,^[7]que treslladáu al calendariu gregorianu, foi'l 31 de xunetu de 1124, cuando'l rei Alfonsu I d'Aragón donó a Garçia Ennecones el territoriu qu'hasta entós perteneciera a un musulmán llamáu ibn Ferruc.

Dómina Musulmana

Lituénigo puede concluyise, que foi d'orixe musulmán, yá que nel testu de la regulación mentar a Ibn Ferruc.y esto fai que se determine qu'esistiera'l nucleu antes de Reconquístalo de 1119 y el nucleu árabe escurría poles actuales cais aledañas al castiellu hasta la cai Alta.

Dómina Cristiana

en 1119, tres Reconquistar creóse'l barriu de San Miguel nos extramuros del nucleu, que ye, l'actual cai del mesmu nome. Esti barriu, foi repobláu por xente proveniente del Pirinéu, esti fechu posiblemente traxera'l ritu de la pesadura, documentáu en 1295.^[4]^[8]

A finales del sieglu XIV la villa pertenecía al señorío de la reina María de Lluna pero'l so nietu Fadrique d'Aragón, perder y pasó a pertenecer a la Corona de Castiella en 1430 hasta l'añu 1436, que foi recuperáu por Reinu de Aragon.^[7]^[9] En 1437 Alfonsu V fizo que Lituénigo y Trasmoz sometieren autoridá a don Lope Ximénez de Urrea (I conde de Aranda), anque al añu siguiente vendiera Lituénigo y San Martín a Garci lópez de la ponte y posiblemente acabara teniendo la xurisdicción Tarazona.^[4]^[5]

Edá Contemporánea

Hasta'l S. XIX Lituénigo Tuvo dos barrios San Martín y San Prudencio que s'unificaron, formando l'actual términu municipal de San Martín de la Virxe de Moncayo, qu'hasta mediaos del S.XX compartía ilesia con Lituénigo, hasta la construcción de la Ilesia de San Martín.^[10]^[11]^[12]

Sobre la década de 1840, tenía 60 cases incluyida la casa consistorial y la cárcel, el castiellu, y una escuela con 28 alumnos, pol clima, nesa dómina la enfermedá más común yera'l dolor de banda.^[12]

En 1913, en Lituénigo creóse'l Sindicatu Agrariu Católicu. Tamién en 1928 el pueblu interesar nel proyeutu d'allargar el ferrocarril del Tarazonica escontra'l Moncayo, pero al proclamase la IIª república, esti proyeutu foi refugáu.^[4]

Demografía

Evolución demográfica de Lituénigo
1991	1996	2000	2002	2005	2007	2011	2014	2016
125	122	118	113	124	130	122	126	118
(Fonte: INE^[3])

Política llocal

Alcaldes de Lituénigo

Periodu	Alcalde	Partíu
1931-1933	Victorino Jiménez^[4]	CR
1933-1936		PRR^[4]
1936	Juan Lapuente Jiménez^[4]	FP
1936-1979		MN(FE)
1979-1983	Miguel Ángel Gil Uruñuela^[13]	UCD
1983-1987	José Luis García Jiménez	AP
1987-1991	Juan José Gracía Chueca	AP
1991-1995		PP
1995-1999
1999-2003	Julián Martínez Muñoz
2003-2007
2007-2011
2011-2015	Alberto Negredo Hernández^[14]
2015-2019	Alberto Negredo Hernández^[14]

Resultaos eleutorales

Eleiciones municipales^[15]^[16]
Partíu	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015
PP		5	5	5	5	5	5	5
PSOE	-	1	-	-	-	-	-	-
IX						-		-
CHA						-	-
CC-IX							-
PAR			bgcolor="#FFCC66" align="right"

AP	5
UCD/CDS	-
Total	5	6	5	5	5	5	5	5

Economía

La economía de Lituénigo basar na agricultura, ganadería, apicultura, recursos forestales, negocios, y dende la creación del parque natural hai delles empreses d'hostelería.

Nel S.XIX, la economía en Lituénigo basar na agricultura, onde los terrenes yeren calidable regular, si trabayábase bien, podíen sacase bones colleches de ceberes, llegumes, frutes, cáñamu y llinu. Tamién dependía de la caza y de la ganadería ovina y cabria.^[12]

Llugares d'interés

Lituenigo Tien estos llugares d'Interés:^[5]^[6]

Ilesia de la Purificación (S.XVII). Llevantada sobre l'antigua del S.XIII de los qu'inda queden restos na base de la torre.
Muséu del Llabrador (Antigües escueles).
Castiellu (S.XIV, anguaño cases particulares).
Ermita de la Virxe del Ríu (S.XVIII).
Ermita de San Miguel (S.XIII, anguaño remocicada pa la casa consistorial).
Fonte de los Acebillos o Ancebillos (Parque)
Banzaos de Lituénigo
Senderos (El de los Oficios, y el de los Banzaos)
Parque natural del Moncayo

Fiestes

Fiesta Mayor

Les fiestes patronales celébrense l'últimu fin de selmana del mes de setiembre n'honor de San Miguel. El domingu de fiesta realiza'l tradicional "Pesaje de los Niños", fiesta declarada d'interés turísticu d'Aragón en 1998.^[8]^[17]^[18] Amás el primer fin de selmana de mayu celebra la festividá de S. Miguel de mayu na cual ponse'l Mayu.^[5]

El Pesaje

Esti ritu ta documentáu en 1295, y pue que viniera de la zona del pirineo, tres la repoblación en Reconquistar, y podría tar venceyada al pagu del diezmu.^[8]^[4] Y esti ritu tien una lleenda:

La Lleenda, que se remonta al sieglu XVII. Diz, qu'un matrimoniu de Lituénigo, que nun podía tener descendencia baxu a Tarazona a ver a un flaire (Fray Matías de Lituénigo) Primu d'esti matrimoniu, el flaire díxo-yos que nun s'esmolecieren que tendríen un fíu sano y fuerte. La muyer encamentar a la virxe y prometió que si tenía un fíu ufiertaría tantes talegues(Sacos de trigu) como kilogramos pesara'l neñu al nacer.^[18]^[5]

L'actu tien tres puntos:

Llegar, Na que los mayordomos de la fiesta del próximu añu van recoyendo'l trigu
El Pesaje, onde se pesen los neños nacíos nel añu.
La puya na que se puya'l trigu en tantos y el que consigue coyer la llave ensin qu'haya otra puya gana la puya

Fiestes menores y Feria

Primer fin de selmana de febreru, celébrense les fiestes menores n'honor de San Blas.
El fin de selmana d'Antroxu celébrase fiestes n'honor a la Virxe del Ríu, na que na so procesión los cazadores tiren albes al pasar la virxe.
Primer fin de selmana de mayu celébrase San Miguel de mayu .
El primer sábadu de xunetu celebra la “Feria d'Oficios Perdíos”, recreación d'oficios artesanos del sieglu pasáu.
Dacuando celébrense conciertos nel salón^[5]

Feria d'oficios perdíos

Esta feria celebra'l primer sábadu de xunetu nel que'l pueblu ver con ropa tradicional d'entamos de principios del S.XX y nelles puédense ver oficios yá sumíos como:

La siega
La carbonera
Les filanderes.
Los colchoneros.
L'esquilador.
El ferreru.
El canteru.
L'apicultor
El toneleru
Les llavanderes
Les mondongueras
L'estañador
L'afilador
La serrería

Tamién garrasti una representación de dómina de los bomberos de la diputación con un carru antiguu de bomberos.

Ecoloxía

Figures de Proteición

Lituénigo, tien delles figures de proteición como la LIC Sierra del Moncayo y tamién la ZEPA Sierra del Moncayo-Los Fayos-Sierra d'Armes nes zones del parque natural y tien tamién una figura de proteición, en tol términu municipal que ye Plan d'Ordenación de los Recursos Naturales del Gobiernu d'Aragón.^[4]

Flora y fauna

Flora

La diferencia ente'l puntu más baxu d'altitú y el más altu al ser aproximao unos 500 msnm, fai qu'haya distintu tipos de vexetación.

pueden estremase dos tipos de montes:

hasta los 900 m. tópense encinares.
de 900 hasta los 1100 tópense carbayeres y pinares.^[19]^[4]

Fauna

En Lituénigo, podemos atopar de forma selvaxe a:

Mamíferos como corzos, xabalinos, foínos, foines, tejones, martalenes, etc...
Aves como'l Carboneru común, perdiz, tórtola europea, Collalba rubia, Martín pescador, curuxa común, Uxu chicu, Uxu Real, etc...
Reptiles como Llagartos ocelados, culiebra bastarda, Llagartesa ibérica, víbores, Escolanciu, etc...
Anfibios como xaronques comúnes, sapos, Tritón xaspiáu, Tritón palmotiáu, etc...
Peces como la bermejuela, llobu de ríu, barbu colirrojo, trucha común, etc...^[19]^[4]

Referencies

↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
↑ Afirmao en: Gran Enciclopedia Aragonesa. ID Gran Enciclopedia Aragonesa: 8060. Data de consulta: 16 ochobre 2016. Llingua de la obra o nome: castellanu. Data d'espublización: 1977.
↑ ^3,0 ^3,1 INE Gráficu de población de Lituénigo, Consultáu'l 12 de mayu de 2015
↑ ^4,00 ^4,01 ^4,02 ^4,03 ^4,04 ^4,05 ^4,06 ^4,07 ^4,08 ^4,09 ^4,10 ^4,11 ^4,12 Tarazona y el Moncayo Pueblu a Pueblu 1 Lituénigo ISBN desconocíu Depósitu llegal Z-121-2007. Centru del Llibru de Aragon, Tarazona y el Moncayo Pueblu a Pueblu, Lituénigo, Cons. 16/12/16
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 |Contorna Tarazona y el Moncayo Lituénigo, Consultáu'l 18/12/16
↑ ^6,0 ^6,1 Turismu de Zaragoza Lituenigo, Cons. el 18/01/2017
↑ ^7,0 ^7,1 Castiellu de Lituenigo Historia SIPCA
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 Fiestes al redol del Moncayo Paginas 234, 235, 236 El pesaje de lituenigo
↑ Lituenigo Gran Enciclopedia Aragonesa, Lituénigo, Cons. el 17/01/2017
↑ |Contorna Tarazona y el Moncayo San Martín, Consultáu'l 13/5/15
↑ Turismu de Zaragoza, San Martín de la virxe del Moncayo, Cons. el 18/01/2017
↑ ^12,0 ^12,1 ^12,2 Diccionariu Madoz Lituenigo, Consultáu'l 18/01/2017
↑ Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques (Gobiernu d'España). «Treinta aniversario de las primeras elecciones municipales de la democracia». Archiváu dende l'orixinal, el 6 de marzu de 2014. Consultáu'l 6 de marzu de 2014.
↑ «Alcaldes de tolos conceyos de la provincia de Zaragoza». Heraldo.es. 14 de xunu de 2015. https://www.heraldo.es/noticias/aragon/zaragoza_provincia/2015/06/14/todos_los_alcaldes_provincia_zaragoza_366885_1101025.html.
↑ Gobierno d'Aragón. «Archivo Eleutoral d'Aragón». Consultáu'l 18 d'ochobre de 2012.
↑ «| Eleiciones la información datos dende 1987 a 2011». Archiváu dende l'orixinal, el 2015-05-18.
↑ | Heraldu Cifra récor de neños nel tradicional pesaje de Lituénigo
↑ ^18,0 ^18,1 | Hestoria y Orixe del Pesaje de los Neños de Lituénigo
↑ ^19,0 ^19,1 spainviajes.com Lituénigo Cons. el 20 d'avientu de 2016

Bibliografía

Contorna Tarazona y el Moncayo w
Pueblos d'España Archiváu 2016-03-04 en Wayback Machine

Ver tamién

Llista de conceyos de la provincia de Zaragoza

[4aa567f4760d292d0ff63887ec8a7625a1eb7407-1] Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.

[50a4cdddab43791c1d67db328dd81cea1695861b-2] Afirmao en: Gran Enciclopedia Aragonesa. ID Gran Enciclopedia Aragonesa: 8060. Data de consulta: 16 ochobre 2016. Llingua de la obra o nome: castellanu. Data d'espublización: 1977.

[ine-3] 3,0 ^3,1 INE Gráficu de población de Lituénigo, Consultáu'l 12 de mayu de 2015

[ldl-4] 4,00 ^4,01 ^4,02 ^4,03 ^4,04 ^4,05 ^4,06 ^4,07 ^4,08 ^4,09 ^4,10 ^4,11 ^4,12 Tarazona y el Moncayo Pueblu a Pueblu 1 Lituénigo ISBN desconocíu Depósitu llegal Z-121-2007. Centru del Llibru de Aragon, Tarazona y el Moncayo Pueblu a Pueblu, Lituénigo, Cons. 16/12/16

[tym2-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 ^5,4 ^5,5 |Contorna Tarazona y el Moncayo Lituénigo, Consultáu'l 18/12/16

[TDZ-6] 6,0 ^6,1 Turismu de Zaragoza Lituenigo, Cons. el 18/01/2017

[sipca-7] 7,0 ^7,1 Castiellu de Lituenigo Historia SIPCA

[frm-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 Fiestes al redol del Moncayo Paginas 234, 235, 236 El pesaje de lituenigo

[9] Lituenigo Gran Enciclopedia Aragonesa, Lituénigo, Cons. el 17/01/2017

[tym-10] |Contorna Tarazona y el Moncayo San Martín, Consultáu'l 13/5/15

[TDZ1-11] Turismu de Zaragoza, San Martín de la virxe del Moncayo, Cons. el 18/01/2017

[DM-12] 12,0 ^12,1 ^12,2 Diccionariu Madoz Lituenigo, Consultáu'l 18/01/2017

[13] Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques (Gobiernu d'España). «Treinta aniversario de las primeras elecciones municipales de la democracia». Archiváu dende l'orixinal, el 6 de marzu de 2014. Consultáu'l 6 de marzu de 2014.

[14] «Alcaldes de tolos conceyos de la provincia de Zaragoza». Heraldo.es. 14 de xunu de 2015. https://www.heraldo.es/noticias/aragon/zaragoza_provincia/2015/06/14/todos_los_alcaldes_provincia_zaragoza_366885_1101025.html.

[15] Gobierno d'Aragón. «Archivo Eleutoral d'Aragón». Consultáu'l 18 d'ochobre de 2012.

[16] «| Eleiciones la información datos dende 1987 a 2011». Archiváu dende l'orixinal, el 2015-05-18.

[17] | Heraldu Cifra récor de neños nel tradicional pesaje de Lituénigo

[typ-18] 18,0 ^18,1 | Hestoria y Orixe del Pesaje de los Neños de Lituénigo

[sve-19] 19,0 ^19,1 spainviajes.com Lituénigo Cons. el 20 d'avientu de 2016

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]