El xardín de les delicies

El xardín de les delicies
(De tuin der lusten)

The Garden of Earthly Delights
Tipos	pintura y trípticu
Artista	Hieronymus Bosch
Añu	1490 (Gregorianu) ↔ 1500 (Gregorianu)
Xéneru	arte sacro
Estilu	Primitivo flamenco (es)
Material	pintura al oleu y tabla (es)
Dimensiones	205,5 () × 384,9 () cm
Propietariu	Henry III of Nassau-Breda (es) René de Châlon (es) Guillermu d'Orange Fernando Álvarez de Toledo y Pimentel Felipe II d'España Monesteriu d'El Escorial
Coleición	Muséu del Prado (Madrid)
Història
Data	Fet destacat
1568	seizure (en) , Bruxeles
Catalogación
Códigu muséu	P002823
Catálogu	Early Netherlandish paintings, Vol. V Geertgen tot Sint Jans en Jerome Bosch (en) :(110)

El xardín de les delicies ye una de les obres más conocíes del pintor holandés Jheronimus Bosch (el Bosco). Trátase d'un trípticu pintáu al oleu sobre tabla de 220 × 389 cm, compuestu d'una tabla central de 220 × 195 cm y dos llaterales de 220 × 97 cm caúna (pintaes nos sos dos llaos) que pueden cerrase sobre aquella.

Obra de conteníu simbólicu, sobre'l que s'ufiertaron variaes interpretaciones, como El carru de segáu o la Mesa de los pecaos capitales, obres toes elles adquiríes pol rei Felipe II d'España, gran almirador del pintor, y guardaes mientres dalgún tiempu nel Monesteriu d'El Escorial, obedez a una intención moralizante y satírica que diba faer fortuna yá na so dómina, como demuestra la temprana apaición de copistas y asonsañadores.

Considerada como una de les obres más fascinantes, misterioses y atrayentes de la historia del arte, el cuadru forma parte de los fondos d'esposición permanente del Muséu del Prado de Madrid, onde ingresó como depósitu del Patrimoniu Nacional en 1939.

Historia

Como'l restu de les obres del Bosco, escarez de datación unánime ente los especialistes, siendo una d'aquelles nes que más engarraes tán les posiciones, pos mientres unos considerar xuvenil, otros dicen que ye obra de maduror. Baldass y otros asítiase na dómina xuvenil del Bosco (1485). Cinotti asítiase en redol al añu 1503. Otres fontes falen d'escontra 1510. Tolnay y Larsen asitiar a la fin de l'actividá del Bosco (1514-1515). Los analises dendrocronológicos del carbayu de les tables datar ente 1460 y 1466, dando asina un terminus post quem pa la realización de la obra. Nel catálogu de la esposición sobre l'artista celebrada en Rotterdam nel añu 2001 señálase la fecha ente 1480 y 1490. Na guía de visita editada pol Muséu del Prado señálense les feches 1500-1505.

A partir de Gibson y hasta l'actualidá (Hans Belting, 2002) conxeturóse que se realizó para Enrique III de Nassau. Los primeros posesores de la obra fueron, pos, los miembros de la casa de Nassau, en que'l so palaciu de Bruxeles pudo ver el cuadru'l primer biógrafu del Bosco, Antonio de Beatis, personaxe que viaxaba nel séquitu del cardenal Luis d'Aragón, nel añu 1517. La so descripción nun dexa llugar a duldes de que s'atopa frente al famosu trípticu: «Dempués hai delles tables con diverses bizarrías, onde s'asonsañen mares, cielos, montes y campos y munches otres coses, unos que salen d'una concha marina, otros que defecan grullas, homes y muyeres, blancos y negros n'actos y maneres distintes, páxaros, animales de toes clases y realizaos con muncho naturalismu, coses tan placenteras y fantástiques que de nenguna manera se podríen describir a aquellos que nun les vieron».^{[ensin referencies]}

Foi heredáu pol so fíu René de Châlon y dempués pol sobrín d'Enrique, Guillermo d'Orange, líder de la rebelión holandesa contra la corona de los Habsburgu. Foi confiscado mientres la guerra de Flandes pol duque d'Alba, incluyéndose nel inventariu redactáu con tal motivu'l 20 de xineru de 1568. El duque dexó los cuadros a don Fernando, el so fíu natural y prior de la orde de San Xuan.

Felipe II adquirió'l trípticu na almoneda de los bienes de don Fernando y unvióse al monesteriu d'El Escorial el 8 de xunetu de 1593. Ye la pintura más famosa de la coleición del Bosco que Felipe II axuntó n'El Escorial.

Como asocede con toles pintures antigües, el títulu col que la conoz ye modernu. L'inventariu de la entrega a El Escorial de 1593 describióla como «Una pintura en tabla al olio, con dos puertes, de la bariedad [sic] del mundu, cifrada con diversos disparates de Hierónimo Bosco, que llamen Del Yérbadu». Frai José de Sigüenza, na so historia de la Fundación del Monesteriu d'El Escorial, ufiertó una amplia descripción ya interpretación de «La otra tabla de la gloria baldío y curtio gustu de la fresa o yérbadu, y el so olorcillo, qu'apenes se siente, cuando yá ye pasáu, ye la cosa más atélite y de mayor artificiu que pueda imaxinase». Darréu cítase nel inventariu de 1700 como una pintura «de la creación del mundu». Vicente Poleró, qu'en 1857 publicó un Catálogu de los cuadros del Real Monesteriu de San Llorienzo llamáu del Escorial, llamar De los prestos carnales. D'ende arrinca la so actual denominación como Xardín de les delicies o De les delicies terrenales. Foi treslladáu al Muséu del Prado en 1939 pa la so restauración, pos yá Antonio Ponz dicía en 1777 que s'atopaba abondo maltratada, y dende entós nun volvió al monesteriu.

Descripción de la obra

Trípticu zarráu

El trípticu zarráu: La Creación del mundu, oleu sobre tabla, 220 × 195 cm.

El cuadro zarráu na so parte esterior alude al tercer día de la creación del mundu. Represéntase un globu terráqueo, cola Tierra dientro d'una esfera tresparente, símbolu, según Tolnay, de la fraxilidá del universu. Solo hai formes vexetales y minerales, nun hai animales nin persones. Ta pintáu en tonos grises, blancu y negru, lo que se correspuende a un mundu ensin el Sol nin la Lluna anque tamién ye una forma de consiguir un dramáticu contraste col coloríu interior, ente un mundu antes del home y otru pobláu por infinidá de seres (Belting).

Tradicionalmente, la imaxe qu'amuesa'l trípticu zarráu interpretóse como'l tercer día de la creación. El númberu trés yera consideráu un númberu completu, perfectu, yá qu'en sí mesmu zarra'l principiu y el fin. Y equí al cerrase, tresfórmase, nel númberu unu, nel círculu: de nuevu déxanos acolumbrar la perfeición absoluta y, quiciabes, a la trinidá divina. Na esquina cimera esquierda, apaez una pequeña imaxe de Dios, con una tiara y la Biblia sobre les rodíes. Na parte cimera puede lleese la frase, estrayida del salmu 33, IPSE DIXIT ET FACTA S(O)NT / IPSE MAN(N)DAVIT ET CREATA S(O)NT, que significa «Él dicir, y tou foi fechu. Él mandar, y tou foi creáu». Otros interpreten que pudiera representar la Tierra tres el Diluviu Universal.

Trípticu abiertu

Al abrir, el trípticu presenta, nel panel esquierdu, una imaxe del paraísu onde se representa l'últimu día de la creación, con Eva y Adán, y nel panel central represéntase la llocura desamarrada: la lluxuria. Nesta tabla central apaez l'actu sexual y ye onde s'afayen tou tipu de placeres carnales, que son la prueba de que l'home perdiera la gracia. D'últimes tenemos la tabla de la derecha onde se representa la condena nel infiernu; nella'l pintor amuésanos un escenariu apocalíptico y cruel nel que'l ser humanu ye condergáu pol so pecáu.

La estructura de la obra, en sí, tamién cunta con un encuadre simbólicu: al abrir, realmente ciérrase simbólicamente, porque nel so conteníu ta'l principiu y el fin humanu. El principiu na primer tabla, que representa'l Xénesis y el Paraísu, y el fin na tercera, que representa'l Infiernu.

El xardín de les delicies

Panel esquierdu.

Panel central.

Panel derechu.

Panel esquierdu: El xardín del Edén

Detalle del Xardín del Edén, Dios y Eva.

El postigo de la izquierda representa'l Paraísu terrenal. Mide 220 centímetros d'altu por 97,5 cm d'anchu. Al fondu puede trate la Fonte de la Vida. En primer planu hai una escena del tou atípica yá que nun representa nin la creación d'Eva de la costiella d'Adán, tampoco la manera de portase nel xardín, nin la reconvención que sigue a la espulsión del paraísu, les úniques temes rellataes na Xénesis en rellación con esti episodiu. Nesta curiosa y orixinal escena apaecen Dios, Eva y Adán. Adán ta despiertu, lo que namái apaez en miniatures, y Dios ta presentándo-y a Eva, acabante crear. Dios ta representáu d'una manera anticuada pa los tiempos del Bosco: como Xesucristu. Eva atópase arrodillada nel suelu y Dios la suxeta pola muñeca. Adán, semitumbado, mira a la futura pecadora. Xunto al primer home y la primer muyer apaez el Árbol de la vida (un exóticu drago), y nun segundu planu, a la derecha, el Árbol del bien y del mal (una palmera, tamién llamáu l'árbol de la ciencia), yá que alredor d'él endólcase la culiebra tentadora. Puesto que nel siguiente panel represéntase un mundu luxuriosu, interpretóse esta tabla como'l preludiu de lo que dempués va soceder.

No qu'a la primer vista paez el típicu Edén, acomuñáu a la idea de paz y aselu, poco que reparemos, esi idílicu escenariu vese truncáu. Dellos signos de hostigamiento aprucen, los animales enfréntense unos a otros: un lleón balta a un venáu y dispónse a comelo, un estrañu bípedu ye escorríu por un xabalín. Nel estanque, les disputes ente los animales vuelven volver# a entamar: un lleopardu lleva na boca un mure, una ave taramia una xaronca. Son señales ayenes a la paz paradisiaca que suelen interpretase como avisu de pecáu.

• El pecáu femenín personificar nos bichejos que s'abasnar pela tierra (inseutos y reptiles) o naden pel agua (anfibios y peces), yá que, de los Cuatro elemento (tierra, agua, fueu y aire), la tierra y l'agua yeren consideraes esencies pasives llenes de fecundidá que, como la muyer, reciben la grana.
• El pecáu masculín representar poles alimañes que vuelen (inseutos voladores, aves, esperteyos…), una y bones el aire ye consideráu un elementu activu, acomuñáu al fueu y opuestu a la tierra, poro, masculín.

Roca antropomorfa.

• El demoniu ta escondíu nos estanques y les roques que son, pal Bosco, el xoril de los espíritus malinos. Por casu, na fonte de la vida vemos una estructura ente mineral y orgánica, con un furu pol qu'asoma una curuxa, un esplícitu símbolu de la malicia, que tamién apaez en El carru de segáu. Cabo la posibilidá de qu'esti elementu arquiteutónicu, similar a una flecha d'una catedral, nel centru del cuadru, seya un símbolu fálicu preconizador de los placeres de la carne de la tabla central. A la so derecha, «una roca que la so forma ye la cara oculta del Diablu», del que surde la culiebra que s'enrosca al Árbol de la fruta prohibida. Les estrañes contornes d'esos montes rocosos del fondu indiquen una posible perturbación de la pacífica convivencia.

Apaecen na obra animales reales, pero desaxeradamente exóticos, na dómina del Bosco, como xirafes, elefantes, lleones, lleopardos, cuando África yera práuticamente desconocida n'Europa. L'autor namái pudo tener referencia d'eses besties al traviés de los bestiarios mitolóxicos medievales (qu'ensin dulda superó en demasía) y los dibuxos qu'empezaben a circular gracies a la imprenta, sobremanera los que teníen Exiptu como tema principal.

La obra presenta un intensu y variáu cromatismu. Predominen los verdes y l'azul intenso del fondu, qu'oldeen col mantu coloráu de Dios y la blancura de los cuerpos d'Adán y Eva.

Panel central: El xardín de les delicies

Detalle.

La tabla central ye'l Xardín de les delicies, puramente dichu; mide 220 cm d'altu por 195 d'anchu. Un falsu paraísu nel que la humanidá yá venció en plenu al pecáu, especialmente a la lluxuria, y diríxese a la so perdición. Decenes de símbolos distintos, que les sos claves solo pueden abarruntase, pueblen esti espaciu opresivo y angustiosu nel que la llocura apoderóse del mundu. Apaecen tanto homes como muyeres, blancos y negros, desnudos. Amuésense tou tipu de rellaciones sexuales y escenes erótiques, principalmente heterosexuales, pero tamién homosexuales y onanistes. Amás, apaecen tamién rellaciones erótiques o sexuales ente animales, ya inclusive ente plantes.

• La parte inferior de la tabla ta apoderada por numberosos desnudos, en grupos o en pareyes, xunto con estrañes plantes, minerales y conches o comiendo grandes frutos. Toles frutes (cereces, artimores, freses, uves, yérbadus, etc.), son una clara alusión a los placeres sexuales. Na Edá Media, la espresión «coyer fruta» equivalía a tener comerciu carnal. Pero, coles mesmes, les frutes simbolicen la fugacidad de dichu prestar, pos pasen nunos díes de la frescura a la podrizu.
• Sobremanera a la izquierda hai páxaros de grandes proporciones. Estes aves, como'l raitán son tamién símbolos eróticos, en concretu de la lascivia.

• Les estrañes estructures que prinden y primen a los personaxes, dacuando son como pómpares, otres como tieces, o conches. Dan a conocer indireutamente que'l pecáu apoderar del ser humanu, malvar y atrapa pa siempres. Munches d'estes estructures recuerden a alambiques o matraces, lo que fai que dellos historiadores consideren que bien probablemente, los significaos intrínsecos de la obra tópense venceyaos al mundu de l'alquimia.
• Los estanques nun son llimpios, sinón focos de concupiscencia, fonte y orixe de tolos males que reflexa la pintura; ello ye que naquella dómina, referise al baño podía aludir a Venus y, poro, al amor carnal. Nel centru de la tabla apaez un estanque, que la so forma circular queda sorrayada por un cortexu de caballeros, compuestu cuasi puramente por homes desnudos montaos n'animales variaos, reales o fantásticos, como lleopardos, panteres, lleones, osos, unicornios, venaos, pollíns, grifunes, tomaos de los bestiarios medievales. Interpretóse l'apaición d'esos animales como símbolos de la lluxuria. L'estanque podría representar la fonte de la eterna mocedá, un motivu bien estendíu na pintura del sieglu XVI, o quiciabes sían les agües nes que los homes bañen los sos pecaos. Tamién se-y consideró que podría ser l'estanque del adulteriu», nel que, mientres los homes acaballen en círculu alredor, les muyeres báñense, y lleven tocaos de cuervos (incredulidá) pavos (símbolu de vanidá), ibis y otros. Detrás hai un estanque nel que llexa un enorme globu gris azuláu, utilizáu pa realizar acrobacies lascivas per parte de los personaxes luxuriosos, y hai un ríu estremáu en cuatro ramales. Sería'l llaberintu de la voluptuosidad, col estanque nel que llexa l'enorme globu gris azuláu de la "fonte del adulteriu"»; a los sos cuatro llaos, unes estrañes llombes-torres, escéntriques construcciones vexetales y minerales. Los cuatro ramales nos que s'estrema la corriente seríen los cuatro ríos del Paraísu terrenal.
• Topeten sobremanera les estraordinaries dimensiones de los animales (peces y moxones incluyíos) y les plantes que llega inclusive a devasar la estatura de los homes. Ye la idea del mundu al aviesu bien presente nel llinguaxe iconográfico y lliterariu de la dómina (La nave de los necios de Sebastian Brandt o'l Aponderamientu de la llocura, d'Erasmu, que debió d'escribise en 1508 son muestres d'ello). Hai una obsesión por presentar animales y persones en posiciones invertíes: unu d'ellos apaez cola cabeza y el torso somorguiaos na agua ente qu'abre les piernes en forma de Y. Al pie de les construcciones fantástiques de la parte cimera de la tabla, unos homes lleven colgáu a un animal d'un palu pero esti, curiosamente, en cuenta de quedar suspendíu naturalmente apaez pámpana arriba desafiando les regles de la gravedá. Toes estes escenes amuesen qu'atopamos ante un falsu paraísu nel que tou lo que nél se representa nun ye lo que paez.
• Otru elementu clave de la tabla ye la indiferenciación sexual. Apenes estremamos a los homes de les muyeres. Los únicos signos de diferenciación ente los dos sexos son los pechos femeninos (nunca demasiáu voluptuosos) y los xenitales masculinos. Podría ser que'l Bosco buscara asina querer amosar que tola humanidá taba implicada nel pecáu.

Eva escondida nuna cueva y señalada por Xuan el Bautista como culpable.

• Na parte inferior de la tabla pueden apreciase otros dos elementos simbólicos. Alleguen dellos personaxes. Unu d'ellos, l'únicu, a éstes qu'apaez vistíu en tol cuadru, mira claramente escontra fuera estableciendo una complicidá col espectador. Señala a una muyer baltada qu'a les clares paez ser Eva. Detrás del home vistíu apruz un tercer personaxe. Alrodiu de quien ye l'home vistíu hai delles teoríes. Bax, por casu, identificar con Adán ente que l'home qu'apaez por detrás saliendo d'una cueva sería Noé anunciando una nueva era tres el diluviu. Mateo tien otra teoría. El varón pertrechado ye Juan Bautista, que siempres se representa con una piel esfelpeyada y señalando siempres daqué, el Corderu de normal. Equí, sicasí, el Bosco sorprenderíanos una vegada más. El Bautista nun apaez señalando al que quita los pecaos del mundu (el Corderu) sinón precisamente a la que los traxo, Eva. La cueva pola qu'apruz San Xuan sería'l símbolu d'entrada nel llimbu tal como se describe nel evanxeliu apócrifu según Nicodemo. San Xuan encarnaría d'esta forma la terliz ente'l mundu anterior al pecáu y el mundu terrenal. Per otru llau, hai otra obra interesante de San Agustín, Comentariu a la Xénesis contra los maniqueos, na que'l célebre autor señala que la muerte ta afitada na túnica de pieles: «Ellos habríense cubiertu de fueyes y Dios apurrió-yos túniques de pieles, cubrir cola mortalidá d'esta vida». Esti significáu ye'l que fai pensar a los estudiosos que debaxo d'esa túnica atopa la pareya orixinal. Dende la cueva convertir en testigos de lo que sobrevieno al mundu pola so culpa. Amás, na esquina inferior esquierda, hai un grupu d'homes que tán señalando escontra la tabla anterior, cuantimás a Eva, lo que s'interpretó como una clara acusación a la muyer como responsable de vencer a la tentación de la culiebra cometiendo'l pecáu pol que va pagar tola humanidá. La misoxinia na dómina na que'l Bosco pinta'l Xardín de les delicies ye de sobra conocida. Erasmu falaba de la necedad de la muyer señalando qu'ésta namái sirvía pa procurar prestar al home'l cual tamién raspiaba la necedad cuando les buscaba.

Esta ye la interpretación tradicional del panel central. Sicasí, hubo otres que s'estremen de la mesma, teniendo en cuenta que'l Bosco realmente nun conderga lo que se ta viendo nesti panel, al contrariu, paez un mundu positivu, altamente «deseable». Represéntase un universu de felicidá, ensin dolor, enfermedá nin muerte. Nun se representa'l pasu del tiempu (nun hai neños nin vieyos), tampoco se ve a naide trabayando pa ganase'l sustentu col sudu del so frente. Describir a una humanidá diversa que s'alimenta de los frutos de la tierra y entámase n'estructures naturales. Por ello, Wilhelm Fraenger creyó ver na obra una ilustración de les concepciones relixoses de la secta herética de los adamitas, tesis que güei nun gocia d'aceptación. Paul Vandenbroeck (2001) defendió qu'equí se representa'l Monte de Venus (el Grial), conocida a fines del periodu medieval como'l «falsu paraísu», magar como les tesis tradicionales entiende que ye «pecador y demoníaco». Juan Antonio Ramírez defende, sicasí, que lo que se ta representando realmente, yá que hai una continuidá del paisaxe en rellación cola tabla de la esquierda, ye una ilustración del Xénesis. Taría describiéndose el Paraísu terrenal, según la Xénesis:

Y había Jehová Dios fechu nacer de la tierra tou árbol deliciosu á la vista, y bonu pa comer: tamién l'árbol de vida en mediu del güertu, y l'árbol de ciencia del bien y del mal. / Y salía d'Edén un ríu pa regar el güertu, y dellí partíase en cuatro ramales. / El nome del unu yera Pisón: ésti ye'l que cerca tola tierra de Havilah, onde hai oru: / Y el oru d'aquella tierra ye bonu: hai ellí tamién bdelio y piedra cornerina. / El nome del segundu ríu ye Gihón: ésti ye'l qu'arrodia tola tierra d'Etiopía. / Y el nome del tercer ríu ye Hiddekel: ésti ye'l que va delantre d'Asiria. Y el cuartu ríu ye'l Éufrates.

Capítulu II de la Xénesis

Nel cuadru del Bosco pueden trate, n'efeutu, tou tipu de frutes y árboles, según, na parte cimera, los cuatro ríos del Paraísu, incluyíu Pisón, con una construcción con estrañes flores doraes y Geón con una colonia de monos, y los otros dos ríos aludiendo a los ríos de Mesopotamia. Taría representándose el paraísu tal como, según el cristianismu, crear Dios, pero non como'l llugar en que pecó Eva, sinón como'l paraísu ideal, el que debiera ser si Eva nun pecara sinón siguiera les órdenes de Dios: «Fructificad y multiplicái, y henchid la tierra, y sojuzgadla; vais comer toa yerba que da semienta y tou árbol en qu'hai frutu d'árbol que da semienta» (Xénesis, 1:28-29), por ello les persones qu'apaecen tán desnudes y nun sienten por ello arrebol dalgunu (cfr. Xénesis, 2:25).

La figura del personaxe que probablemente seya Xuan el Bautista señalaría admonitoriamente qu'esi ye'l mundu descritu por Dios, pobláu por un ensame de felices inocentes, que nun pudo llegar a esistir por cuenta de la cayida, y por ello asitia a la culpable, Eva, zarrada nuna cueva y con un escudu de cristal.

Panel derechu: L'infiernu

Infiernu musical.

El postigo de la derecha representa l'Infiernu. Mide 220 cm d'altor por 97,5 d'anchor.

Tamién ye conocíu como L'infiernu musical, poles múltiples representaciones d'instrumentos musicales qu'apaecen. Ignorar por qué'l Bosco acomuña la música col pecáu. Pintó los tormentos del infiernu, a los que ta espuesta la Humanidá. Describe un mundu oníricu, demoníaco, opresivo, d'innumberables tormentos. Ye una tabla bien aveseda en rellación col coloríu de les otres dos: tonos llívíos del infiernu de xelu, vives llapaes del infiernu de fueu. La tabla puede estremase en trés niveles:

Nel nivel cimeru vese la típica imaxe del infiernu, con fueu y tortures. Les arquitectures tán sumíes n'estraños llumes fosforescentes. Esa quema, que realmente representa'l paisaxe nocherniego d'una ciudá en llapaes, rellacionóse con un trauma del pintor, que vio cuando yera neñu como la so llocalidá natal yera campera del fueu. Verdaderamente, estes representaciones de ciudaes en llapaes pueden vese n'otros cuadros del autor. L'atmósfera resulta totalmente demoníaca. La crítica paez coincidir en que'l cuchiellu xuníu a los dos oreyes ye un xenital masculín, ente que la gaita qu'una bisarma sostién sobre la cabeza podría ser un elementu homosexual o, seique, femenín.

Na parte central, apaez un mundu oníricu, con criatures fantástiques, y que la so figura central nun home-árbol», conocíu tamién por un dibuxu autógrafu del Muséu Albertina de Viena. Mira direutamente al espectador. Interpretóse en numberoses ocasiones como la cara del propiu artista y que con un cabileñu vendaje intenta despintar una llaga producida pola sífilis. Sobre la cabeza lleva un discu, nel que baillen pequeñes bisarmes xunto a una gran gaita con aspeutu d'alambique. Los sos brazos son como tueros d'árbol y tán folgando sobre barques. El so tórax ta abiertu y buecu como un pulgu de güevu, y nel so interior hai más seres. Debaxo d'él hai un llagu xeláu, sobre'l que patinan dellos condergaos, mientres el xelu sédase. Na Edá Media considerábase'l contraste ente'l fríu y el calor como una de les tortures del infiernu. Destaca un personaxe con cabeza d'ave rapazu sentáu nun retrete, y con una caldera na cabeza. Piénsase que podría ser Satanás taramiando a los condergaos y defecándolos nun pozu negru nel qu'otros personaxes devuelven morgazos o excrementan oru, esto postreru quiciabes como alusión a l'avaricia. Sol mantu de Satanás una muyer desnuda ye forzada a mirase nun espeyu convexu asitiáu nes nalgues d'un demoniu, aludiendo al pecáu de la soberbia.

Na parte inferior a la izquierda apaez un grupu de xugadores (hai daos, naipes, tableru de backgammon, una muyer desnuda portando una jarra) acoradaos y torturaos por demonios metanes un gran caos, tou lo cual alude a la galbana, la lluxuria, y la gula. A la derecha, ver a un home abrazáu por un gochu con velu de monxa, probablemente aludiendo a la lluxuria.

Estilu

Estos cuadros paecen una censura implacable, pero'l so inacabable fantasía, y l'encuadre poéticu facer, con too y con eso, risonderos y optimistes. La so ironía y burlla del mundu se contraponen al realismu hieráticu de Jan Van Eyck.

• L'oxetivu paez ser el de moralizar, a base d'acedes crítiques, que recuerden a la tradición medieval que se sirvía de la deformación y la caricatura pa revelar la malicia de los sos personaxes. Esta ye la opinión tradicional, como considera'l so primera analista, el padre José de Sigüenza (1605):

La diferencia ente les pintures del Bosco y les d'otros ye que los demás procuraron pintar al home cual paez por de fora; ésti namái s'atrevió a pinta-y cual ye per dientro (...) Los cuadros del Bosco nun son disparates, sinón unos llibros de gran prudencia y artificiu, y sí disparates son los nuesos, non los suyos, y, por dicilo d'una vegada, ye una sátira pintada de los pecaos y desvaríos de los homes.

• Recursos pictóricos: Sicasí, el Bosco supera les sos fontes gracies al bagaxe heredáu de Dir Eyck y otros pintores flamencos, que-y apurrieron numberoses ferramientes pictóriques. A la crudeza medieval añader, agora, una visión poética gracies a los recursos nos que'l Bosco yera un maestru: foi un gran dibuxante, un maestru del color del clarescuru, el tratamientu de la lluz y la perspeutiva; el paisaxe (hai lluminosos o crepusculares), qu'a pesar de ser irreal ye siempres llíricu. El claru cromatismu de l'ala izquierda y de la tabla central comparóse con miniatures perses (L. v. Puyvelde), ente que la grandiosa representación nocherniega de la parte cimera del infiernu anuncia les escenes de nueche de los sieglos XVI y XVII.

• Composición: Ye aparentemente caótica, con ensame d'escenes asitiaes ensin obedecer a una ordenación espacial clara, anque en toles escenes paecen esistir grandes oxetos qu'actúen como exes organizadores (les fontes na primer tabla, los estanques na segunda, y l'home-árbol y la zanfonía na tercera). Asitia siempres la llinia del horizonte bien alta pa llograr fondura y poder poner socesivos planos que, a pesar de la so independencia, fúndense unos con otros. A pesar de tar compuestu por numberosos pequeñu detalles, el trípticu basar nuna composición bien cavilgada. El paraísu y la tierra tán xuníos pola mesma claridá y un mesmu horizonte, repitiéndose nelles la estructura circular y les llagunes. Sicasí, l'infiernu ye distintu, nocherniegu, desesperanzado.

L'autor

El Bosco (1450-1516). Llamábase Jheronimus van Aken, moteyáu Bosch (pol so llugar de nacencia, 's-Hertogenbosch, n'Holanda, coloquialmente llamáu Dean Bosch y en castellán Bolduque); tuvo una vida acomodada, yá que se casó con una muyer adinerada (Aleyt van Mervende). Home piadosu, miembru de la más prestixosa cofradería local dedicada al cultu de la Virxe María, compartía les esmoliciones en materia de relixón, pecáu y sexu manifestaes nel movimientu coetaneu de la devotio moderna, estendida polos Países Baxos.

Bibliografía

• Glum, Peter (2007). The key to Boschs "Garden of Earthly Delights" found in allegorical Bible interpretation. Tokyo: Chio-koron Bijutsu Shuppan. ISBN 978-4-8055-0545-8.
• Torres, Raúl. «Hieronymus Bosch (el Bosco)», Maestros del Muséu del Prado. Editorial Panorama, Madrid.
• Varios Autor (1997). Historia del Arte. El Góticu. Editorial Océanu-Institutu Gallach. Barcelona. ISBN 84-494-0315-4.
• Zorrilla, Juan-José (2000). El Bosco. Aldeasa, Madrid. ISBN 84-8003-989-2.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre El xardín de les delicies.
• delicies/02388242-6d6a-4y9y-a992-y1311eab3609?searchMeta=jardin delicies El xardín de les Delicies o La pintura del yérbadu na páxina web del Muséu del Prado
• Curtiu d'animación sobre'l Xardín de les delicies
• Afayen una partitura oculta na obra d'El Bosco El xardín de les delicies
• Solombres del xardín de les delicies Representación sonora sobre'l trípticu pol compositor Antonio García Ruiz.
• aves-de-el-jardin-de-les delicies/ Les Aves d'El Xardín de les delicies (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).

• Datos: Q321303
• Multimedia: The Garden of Earthly Delights