Condáu de Ribagorza

← Marca Hispánica Condáu de Ribagorza (de sieglu IX a 1598) ⊟ ⊟
estáu desapaecíu
Alministración
Capital	Benabarre (es)
Xeografía
Coordenaes	42°07′01″N 0°29′00″E

El condáu de Ribagorza foi unu de los esistentes nel territoriu que, mientres la primer metá del sieglu IX, dellos cronistes de la corte carolinxa denominaron Marca Hispánica. Entendía les cuenques de los ríos Ésera y Isábena, amás d'una bona parte de la cuenca del Noguera Ribagorzana. Aproximao correspuéndese cola actual contorna aragonesa llamada Ribagorza.

Xunto colos condaos d'Aragón y Sobrarbe formó darréu'l Reinu d'Aragón.

Historia

Oríxenes del condáu

Dientro de la conquista franca al sur del Pirinéu dirixida por Carlomagno, Guillermu I de Tolosa llevó a cabu personalmente la ocupación del Pallars y la Ribagorza, ya incorporar como pagi al so condáu, a pesar de la oposición de les élites locales. Nel añu 833 Aznar Galindo, conde de Urgel y Cerdaña, apoderar d'estos pagi, sustrayéndolos asina del dominiu tolosano. Gracies al sentimientu indixenista, Aznar Galindo consiguió aguantar nel Pallars y Ribagorza hasta 844 a pesar de perder el condáu de Urgel y el condáu de Cerdaña (concedíos l'añu 834 a Sunifredo de Urgel-Cerdaña por Luis el Piadosu). Foi espulsáu en 844 pol conde Frédol de Tolosa.

El sentimientu indixenista siguió con too y con eso. En 872 el condáu de Tolosa sufrió una crisis de poder a raigañu del asesinatu del conde Bernardo II de Tolosa por fieles de Bernardo Plantapilosa, reconocíu dempués como conde por Carlos el Calvo. Entós, un señor local, Ramón, aprovechó pa independizar los territorios al sur de los Pirineos de los condaos y crear una dinastía condal propia.

Dinastía condal propia

Ramón I de Pallars-Ribagorza (872–920) yera fíu del conde Lope de Bigorra y biznietu de Lope Centulo, nomáu en 818 como duque de los vasconos, pueblu predominante nes zones interiores del Pirinéu. Pa consolidar la so independencia, Ramón I procuró constituyir un obispáu propiu nel Pallars, consiguíu gracies a les intrigues d'Esclua, y atopar aliaos contra los condes de Tolosa, qu'aspiraben a recuperar el dominiu sobre los sos territorios del sur del Pirinéu. Con éses el conde de Pallars-Ribagorza buscó influyir nos estaos vecinos: en Navarra, intervieno en 905 nel golpe d'estáu que entronizó al so sobrín Sancho Garcés I; y en Zaragoza estrechó venceyos colos Banu Qasi. Coles mesmes, en 904, el miembru de los Banu Qasi Lope ibn Muhamad, rompió cola orientación siguida pol so padre, dirixendo un ataque contra los condaos de Pallars y Ribagorza. Darréu una nueva espedición empobinada en 907 por al-Tawil d'Huesca apoderar en Ribagorza de Roda de Isábena y Montpedrós, polo que'l conde tuvo qu'abandonar la política d'entendimientu colos musulmanes.

A la muerte de Ramón I nel 920, los sos dominios partir ente los sos fíos: Miró de Ribagorza y Bernardo rixeron Ribagorza, y Isarn y Lope cogobernaron el condáu de Pallars.

La dinastía de Ribagorza

Bernardo Unifredo pudo recuperar los territorios ocupaos polos musulmanes en 907 ya incorporó el Sobrarbe como dote pol matrimoniu con Toa Galíndez, fía de Galindo II Aznárez. Como Miró finó ensin descendencia, Ramón II, fíu de Bernardo Unifredo y Tota, foi l'únicu herederu de Ribagorza. A la muerte de Ramón II en 970, en Ribagorza asocediéronse los sos fíos Unifredo (970–979), Arnaldo (979–990) y Isarno (990–1003). Cuando morrió esti postreru, la so hermana Toa, casada con Suñer de Pallars, rixó'l condáu, y en 1011 al quedase viuda acomuñó al condáu al so sobrín Guillermo, fíu illexítimu de Isarno, quien cola ayuda del so primu, el conde de Castiella Sancho García, aguantó los ataques de los musulmanes. A la muerte de Guillermo en 1017, Ribagorza foi anexonada al reinu de Navarra, que tamién incluyía l'antiguu condáu d'Aragón.

Sancho III el Mayor de Pamplona

Arriendes de un enfrentamientu contra los homes del Valle d'Arán, contrarios al so dominiu, en 1017 morrió'l conde Guillermo de Ribagorza, ensin descendencia y ensin haber dexáu socesor. Esti fechu provocó una situación de crisis que los árabes aprovecharon p'atacar el centru y el sur del condáu, colo que s'apoderaron de les contornes de Roda y de Santaliestra.

En 1018, yá fora por iniciativa propia o bien llamáu por dellos nobles del condáu, el rei Sancho III de Pamplona, casáu con Muniadona de Castiella (una biznieta del conde Ramón II de Ribagorza), ocupó'l territoriu correspondiente a Guillermo de Ribagorza, esto ye, la parte central de la Ribagorza, asitiada al norte del castiellu de Laguarres, nes cuenques medies del Ésera y del Isábena y hostigó a los sarracenos. D'esta miente, la parte septentrional del condáu (el Valle de Sos, les cuenques altes del Ésera y del Isábena, al norte de la sierra de Ballabriga y del Turbón) juntamente con tola cuenca del Noguera Ribagorzana quedaron en poder del conde Ramón III de Pallars Jussà, casáu con Mayor García, fía de García Fernández, conde de Castiella y de Ava de Ribagorza, y nieta de Ramón II de Ribagorza.

Nel añu 1020 Ramón III de Pallars Jussà refugó a la so muyer, que abellugóse na rexón septentrional del condáu de Ribagorza, d'onde'l condáu de Pallars Jussá intentó espulsala pa quitar el condáu. Finalmente, dempués d'una revuelta socedida en 1025, Mayor foi privada del condáu, que pasó a manes de Sancho III de Pamplona. Entós, Mayor retirar a Castiella, onde acabaría siendo abadesa del monesteriu de San Miguel de Pedroso; del so antiguu dominiu en Ribagorza, Ramón III de Pallars Jussá namái caltuvo la cuenca del Noguera Ribagorzana, ente que'l restu del condáu tener Sancho III el Mayor.

El reinu d'Aragón

A la so muerte en 1035, Sancho III de Navarra estremó l'heriedu ente los sos fíos: Fernandu I de Castiella, García III de Navarra, Gonzalo I de Ribagorza y Ramiro I d'Aragón; cada unu d'estos herederos nos sos dominios un estáu hereditariu.

Gonzalo I morrió en 1043 y los sos dominios (Sobrarbe y Ribagorza) fueron anexonaos al reinu de Ramiro I, qu'entendía namái l'antiguu condáu d'Aragón, esto ye, la rexón pirenaica de Jaca.

Tres l'anexón de Navarra a Aragón pol rei Sancho Ramírez (1076) y de la crisis provocada nel mundu musulmán pola muerte del rei Al-Muqtadir de Zaragoza en 1081, empezó la espansión aragonesa. Pedro, fíu del rei Sancho Ramírez, en vida del so padre, tomó Estada (1087) y Monzón (1089). Darréu aportó rei (1096–1104) y apoderóse de Huesca (1096) y Barbastro (1100). Alfonso'l Batallador (1104–1134), hermanu y socesor de Pedro, siguió la espansión con tomar de Zaragoza (1118) y, pocu dempués, de Tudela y Tarazona. De siguío, intentó apoderase de Lleida y Tortosa, que nun consiguió tomar por causa de la alianza del emir de Lleida con Ramón Berenguer III. Alfonso'l Batallador morrió en 1134 nel sitiu de Fraga, mientres el reináu del cual restableciérense les sedes episcopales d'Huesca, Tarazona y Zaragoza.

Dempués de la muerte ensin descendencia d'Alfonso'l Batallador, acabó siendo proclamáu rei'l so hermanu Ramiro II el Monxu (1134–1147). En 1137, Ramiro II alcordó'l matrimoniu de la so fía Petronila col conde de Barcelona Ramón Berenguer IV, lo que dio orixe a la Corona d'Aragón.

La nueva dinastía de Ribagorza

Capítulu de les Constituciones de Cataluña, dedicáu a la Paz y Tregua.

La unión d'Aragón con Cataluña plantegó'l problema de la delimitación d'estos territorios, que nun taba consolidada del tou en tiempos de Ramón Berenguer IV, magar nos sieglos XI y XII les places del condáu de Ribagorza rixéronse siempres pol sistema alministrativu de la tenencia aragonesa y non de la veguería catalana. Ente les tenencies aragoneses qu'apaecen persistentemente na documentación ente 1000 y 1200 cúntense Benabarre, Benasque, Cajigar, Calvera, Cornudella, Estada, Estadilla, Falces, Fantova, Fraga, Laguarres, Lascuarre, Luzás, Mequinenza, Monclús, Monesma, Monzón, Perarrúa, Ponte de Montañana, San Esteban de Litera, San Esteban de Mall, Tamarite de Litera, Troncedo y Viacamp.

En xineru de 1244, Xaime I afitó la frontera ente Aragón y Cataluña nel ríu Cinca, dende'l valle de Bielsa hasta'l Ebro, incluyendo parte del condáu de Sobrarbe en Cataluña a pesar de les protestes de los aragoneses. Agora bien, en 1300 les Cortes d'Aragón axuntaes en Zaragoza por Xaime II el Xustu votaron un capítulu, que'l rei ratificó, incluyendo'l condáu de Ribagorza, Sobrarbe y la contorna de la Litera (incluyendo Almacellas) dientro del reinu d'Aragón. En protesta, les Cortes de Cataluña axuntaes en Barcelona en 1305 aprobaron un capítulu contrariu al resolución de Zaragoza, declarando que Cataluña s'estendía dende Salses hasta'l Cinca, pero Xaime II nun aprobó esti capítulu polo que quedó definitivamente definíu como aragonés.

En 1322, quiciabes queriendo desaniciar los resultaos de la decisión de 1305, Xaime II decidió conceder el condáu de Ribagorza, escluyendo la baronía de Castro, la baronía de Monclús, La Fueva, el valle de Gistaín y el de Bielsa y la ciudá de Monzón, al so fíu, l'infante Pedro. El conde de Ribagorza sería vasallu del rei, teniendo qu'asistir a les Cortes d'Aragón.

Alfonso IV y Alfonso V fueron tamién duques de Gandía. Cuidao qu'Alfonso V morrió ensin herederos, el condáu pasó al rei Alfonso'l Magnánimo, quien lo concedió al so hermanu Juan, que al aportar a rei (1458–1479) conceder al so fíu Fernando'l Católicu, hasta qu'en 1469, otorgar al so fíu legitimado Alfonso d'Aragón y Escobar, duque de Villahermosa, como Alfonso VI de Ribagorza (1469–1485).

El gobiernu del condáu

Los ribagorzanos nun yeren vasallos del conde, sinón feudatarios. En cuestiones patrimoniales rexir por costumes locales, bien paecíes a les del condáu de Pallars, o pol Fueru d'Aragón; qu'usaben como llingua vulgar el aragonés ribagorzanu inclusive en zones onde güei día se fala castellanu, ya invocaben siempres el derechu aragonés nes escritures públiques.

El condáu gobernar pol Conseyu Xeneral de Ribagorza, formáu por procuradores de tolos llugares y ciudaes, que s'axuntaba'l día de San Vicente mártir (22 de xineru) en Benabarre.

Hasta 1149 el condáu de Ribagorza dependía de tres territorios eclesiásticos: la sede episcopal de Roda y les xurisdicciones exentes de los reales monesterios d'Alaón y San Victorián. Hasta mediaos del sieglu XII, Roda protexida ya incorporaba la xurisdicción de Lleida. En 1096, ente que la sede siguía en Roda, treslladóse l'obispáu a Barbastro. En 1149 suprimióse la sede de Roda, devolviendo la xurisdicción al obispáu de Lleida y partiéndose los territorios rotenses ente les xurisdicciones de Barbastro y Lleida. Agora bien, en 1571, llugares ribagorzanos que tuvieren so xurisdicción lleidatana (el valle del Ésera, una bona parte del valle del Isábena y les tierres del Cinca al norte de Monzón) pasaron a integrase nel obispáu de Barbastro.

Mientres el sieglu XVI el condáu de Ribagorza entendía'l territoriu que va dende Benasque a Monzón nel ríu Cinca y los escampleros de Ráfales al sur d'Altorricón y Binéfar, según consta nun documentu impresu en Zaragoza a finales del sieglu XVI, nel que se fai inventariu y descripción de cada unu de los pueblos que componen el condáu de Ribagorza y nél fai constar que'l conde tenía xurisdicción propia, ateniéndose a pleitos col Xusticia d'Aragón.

Coles mesmes, los poderes de cada xurisdicción civil n'ocasiones topetaben col obispu de Lleida, que tenía más de cien parroquies en territoriu aragonés, coincidiendo la llende cola marxe derecha del ríu Noguera Ribagorzana y les poblaciones d'Albelda, Altorricón y otres sumíes que formaben parte de dichu condáu según consta nel llibru de visites que s'empecipia dempués del Conceyu de Trento y detállense los tributos de cada parroquia aragonesa dependiente del obispu ilerdense.

Les revueltes y la intervención de Felipe II

Artículos principales: Alteraciones d'Aragón y Guerra de Ribagorza

Mientres el gobiernu del conde Martín de Gurrea y Aragón (1550–1578) produciéronse de cutio revueltes nel condáu porque munchos ribagorzanos queríen pasar a dominiu real. En 1554, los lletraos de la corte de Felipe II declararon la estinción del feudu, pero'l tribunal de la Xusticia Mayor d'Aragón defendió los derechos del conde. Arriendes de la revuelta de Benabarre (1578), ayudada secretamente pola corte real, Martín de Gurrea y Aragón arrenunció a favor del so fíu Fernandu II de Ribagorza, que ganó una nueva revuelta en Benabarre en 1587, pero los ribagorzanos siguieron la revuelta cola ayuda de bandoleros catalanes y col soporte del conde de Chinchón, tesoreru xeneral del Conseyu d'Aragón y enemigu de los Villahermosa.

Estes revueltes, que dieron llugar a una guerra civil nel condáu ente partidarios del conde y partidarios del rei, coincidieron coles alteraciones d'Aragón. Entós, en 1591 Felipe II, pa restablecer l'orde, obligó al conde Fernando a arrenunciar en cuenta de una compensación económica, y el condáu revirtió a la Corona.

El fin del condáu

En 1633 Felipe IV concedió a Graus un segundu xusticia de Ribagorza, con xurisdicción separada de Benabarre.

Mientres les revueltes aragoneses contra Felipe IV, tola Ribagorza xunir a la revuelta aragonesa hasta que l'exércitu aragonés foi definitivamente ganáu en Fraga poles tropes de Felipe IV, que ocuparon dempués la Ribagorza, la Litera y Lleida.

Al españar la Guerra de Socesión, en 1705 el condáu de Ribagorza, como otres partes d'Aragón, pronuncióse a favor del archiduque Carlos, ente que'l restu d'Aragón inda taba en poder de Felipe V. Colos Decretos de Nueva Planta Ribagorza ye correximientu d'Aragón, que más tarde se convertiría nel partíu xudicial de Benabarre en 1834 al establecese la nueva provincia d'Huesca.

Condes

Artículu principal: Condes de Ribagorza

Patrón del condáu

Como santu patrón del condáu de Ribagorza, nun grabáu del sieglu XVI impresu en Zaragoza figura San Medardo Obispu, nel que se reconoz el so valor como intercesor en tiempu de seca pa implorar les agües. San Medardo inda ye patrón de Benabarre y delantre del santu cántense y baillen les pastoraes de Benabarre que sopelexó mientres los años cuarenta y cincuenta del sieglu XX l'investigador granadín Ricardo del Arco, en que los sos llibros poder lleer les versiones recoyíes por esti investigador.

Ver tamién

• Dialeutu ribagorzanu

Bibliografía

• Iglesias Mariña, Manuel (2001). Institutu d'Estudios Altoaragoneses, Diputación d'Huesca: condáu_de_Ribagorza.pdf Historia del Condáu de Ribagorza. ISBN 84-8127-121-7. Consultáu'l 24 de xunetu de 2012.

• Datos: Q1297894