Ӱстӱги-Айты-Коол

Ӱстӱги-Айты-Коол
	Јурт
Ӱстӱги-Айты-Коол
	орустап Санаровка
	51°03′56″ с. ш. 84°23′28″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Кан-Оозы
Јурт јеезе	Айты-Коолдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	785 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC 7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘106 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 76%, ; алтайлар 24%
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	7 38841
Почтаныҥ индекси	649468
АТТК-ныҥ коды	84235860002
МТТК-ныҥ коды	84635460106
Номер в ГКГН	0154353
	Ӱстӱги-Айты-Коол Москва Ӱстӱги-Айты-Коол (Алтай Республика) Улалу Ӱстӱги-Айты-Коол

Ӱстӱги-Айты-Коол (орустап Санаровка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Айты-Коолдыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Ӱстӱги-Айты-Коол орустап .

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Чарас ичинде Волонковка ла Айты-Коолдыҥ сууларыныҥ бириккенинде турат. Чарас ичи ӧзӧк тыҥ ла јалбак эмес.

Чарас ичиниҥ кырлари кају, каскак, ӧзӧктӧ кееҥ јалаҥдар јок, јерлери кызык ла ичпек, арка јаны агаштарла буркелген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 785—903 метрге бийик^[1]^[4].

Климады

Климады орто-континентал. Узун ла соок кыш, кыска јай. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген чаган айда ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай кичӱ изӱ айдаҥ башталып, сыгын айдыҥ бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ 18.. 20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык тебӱзи 4,5 м/с.

Аҥ-куштары

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы^[5]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк ле сымда^[6]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.

Ӧзӱмдери

Алтай јӱзӱн-јӱӱр агаштарыла, ӧзӱмиле, ӧлӧҥ-чӧбиле байлык. Бийиктей мӧш лӧ тыт туштайт, јабыстай арка-јиктерде кайыҥ, тал, чиби ле башка-башка тайа-јыраалар ӧзӧт. Јиилектӱ аркаларда уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат туштап, ак-јалаҥдары чечектерле чоокырайат: ай-каајы орустап адонис, айу-сырга орустап водосбор, бастый орустап василек, буланат орустап кипрей, быркырууш орустап одуванчик ла оноҥ до ӧскӧ чечектер, ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер ол: кызыл тазыл, марал, алтын тазыл, арчын^[7].

Јери ле јолдоры

Јурттыҥ текши јери 45,35 га^[8]. Ӱстӱги-Айты-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 877 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 722 м^[9]. Јуртта 2 ором: Волонковский, Кырлу кош оромы^[10]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 4,61 км. Јуртта Айты-Коол сууны кечире узуны 36 метр кӱр бар^[8].

Јуртка ӱч јолло једер аргалу:

Улалу — Чаргы — Кӧкӧйӧниҥ боочызы — Чакырдыҥ боочызы — Кан-Оозы — Ӱстӱги-Айты-Коол;
Улалу — Себиниҥ боочызы, Нефтебаза — Јабаганныҥ боочызы — Јабаган — Кан-Оозы — Ӱстӱги-Айты-Коол;
Алтай кырайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Кан-Оозы — Ӱстӱги-Айты-Коол.

Бу јурт «Айты-Коол — Ӱстӱги-Айты-Коол» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификационный темдеги 84К-113^[11], узуны 8,7 км)^[12].

Ӱстӱги-Айты-Коол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Айты-Коол	7 км
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы	47 км
Республикан тӧс кала Улалу	250 км,320 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	310 км, 340 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ	170 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ	140 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[13]	2011^[14]	2012^[14]	2013^[14]	2014^[15]	2015^[16]	2016^[2]
118	→118	↘115	↘114	↘108	↗113	↘106

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 142 кижиниҥ 76 % орустар, 24 % алтайлар болгон^[3].

Инфраструктуразы

баштамы школ;
эмчилик;
јурттыҥ клубы;
магазин;
библиотека;

Экономиказы

Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азырайт. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

Археологиялык

Бойлулардыҥ кайазы, Тӱӱкилик јер (1354)^[17];
Мӧҥкӱсалгыш (1386)^[17].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[17].

Ар-бӱткендик

Байлу кыр;
Тоҥмок суу.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Sanarovka (англ.). GeoNames.
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Санаровка
↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ ^8,0 ^8,1 Генеральный план муниципального образования Талицкое сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1609643433. Архивировано 1610204036.
↑ Карта села Санаровка
↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
↑ Регионал трасса 84К-113
↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^14,0 ^14,1 ^14,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ ^17,0 ^17,1 ^17,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»

[geonames-1] 1,0 ^1,1 Sanarovka (англ.). GeoNames.

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[4] Санаровка

[Собанский_звери-5] Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.

[Торбоков_звери-6] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[Кр_книга_растения_РА_2017-7] Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Генплан_Талицкого_СП-8] 8,0 ^8,1 Генеральный план муниципального образования Талицкое сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (ја. эм.) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1609643433. Архивировано 1610204036.

[9] Карта села Санаровка

[10] Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.

[11] Регионал трасса 84К-113

[Перечень_а/д_РА-12] Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»

[2010G-13] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-14] 14,0 ^14,1 ^14,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-15] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-16] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Ойношев_свод-17] 17,0 ^17,1 ^17,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]