Перейти к содержанию

Аун Сан Су Чжи

Тайантыларды тӱзедери
Википедия сайттаҥ
Аун Сан Су Чжи
бирмандап အောင်ဆန်းစုကြည်
английлап Aung San Suu Kyi
Чыккан ӧйи кичӱ изӱ айдыҥ 19 кӱни 1945(0006-19-1945)[1][2][3][…] (79 јаш)
Чыккан јери
Ороон
Иштеген јери
Ӱренген јери
Билим степень философияныҥ докторы[d]
Кайралдары ла премиялары
орден Австралии командор ордена Почётного легиона Президентская медаль Свободы
Нобельдиҥ амыр-энчу учун сыйы

Сахаровтыҥ сыйы[d] (1990 — 2020)

Премия памяти профессора Торолфа Рафто[d] (1990)

международная премия Симона Боливара[d] (1992)

медаль Валленберга[d] (2011)

Золотая медаль Конгресса США[d] (сыгын айдыҥ 19 кӱни 2017)

Международная премия имени Вацлава Гавела[d] (кӱӱк ай 2012)

премия Улофа Пальме[d] (2005)

премия ЮНЕСКО имени Маданджита Сингха[d] (2002)

премия Четырёх свобод — Свобода от страха[d]

премия Chatham House[d] (2011)

Джузеппе Моттыҥ медали[d] (2013)

Премия Кванджу за права человека[d]

Посол совести[d] (2009)

Каталониниҥ калыктар ортодо сыйы[d] (2008)

почётное гражданство Канады[d] (2007)

Сенаттыҥ мӧҥӱн кереес медали[d] (2013)

Јылдыҥ гуманитарийи[d] (2016)

Гонконгто университеттиҥ кӱндӱлӱ докторы[d]

Джавахарлал Неруныҥ сыйы[d] (1993)

Јайымныҥ сыйы[d] (1995)

 почётный компаньон ордена Австралии

почётный доктор Брюссельского свободного университета (нидерландоязычного)[d] (1994)

Global Citizen Awards[d] (2012)
Кол салары Подпись
 Медиафайлдар Викискладта

До Аун Сан Су Чжи (бирмандап အောင်ဆန်းစုကြည် [àʊɴ sʰáɴ sṵ tɕì]; чыккан ӧйи: 1945 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 19-чы кӱни) — Мьянманыҥ политиги, «Демократия учун национал лиганыҥ» башчызы, јууныҥ хунтазына удура партияда, 1991 јылда Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйыныҥ (орустап Нобелевская премия мира) лауреады. 2016 јылдаҥ ала 2021 јылга јетире – Мьянманыҥ ӧскӧ ороондор аайынча министры, онойдо ок ороондо «тергеелик советник» (баштапкы министр кире јамы).

Јӱрӱми

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аун Сан Су Чжи Рангунда чыккан. Оныҥ адазы Аун Сан, Мьянманыҥ эмдиги ӧйдӧ јуучыл ийделигин тӧзӧгӧн кижи. 1947 јылда Британ империяла Бирманыҥ јайымы керегинде Јӧптӧжӱ куучындарда турушкан. Аун Сан Су Чжиниҥ энези 1960 јылда Индияныҥ посолы эдип кӧстӧлгӧн. Кызы энезиниҥ кийнинеҥ барып, гранныҥ ары јанында Нью-Делиде ӱредӱзин улалткан. Ол колледжти 1964 јылда тӱгескен. Оныҥ кийнинеҥ Аун Сан Су Чжи Оксфордский университеттиҥ Санкт-Хью деп колледжине кирип алган. 1969 јылда ол философия, политика ла экономика јанынаҥ бакалавр боло берген. Университетти тӱгескен кийнинеҥ Аун Сан Су Чжи Нью-Йоркто јадып, ӱч јыл ООН-до иштеген, кӧп јанында акча јанынаҥ сурактарла. 1972 јылда Аун Сан Су Чжи тибетолог Майкл Эйрисле кожо биле тӧзӧгӧн. Олордыҥ билезинде эки уул болгон: Александр ла Ким. Кийнинде, 1985 јылда, Аун Сан Су Чжи Лондонский университеттиҥ Кӱнчыгыш ла африкан шиҥжӱлердиҥ школында «философияныҥ докторы» деп степень алган. 1990 јылда ол Университеттиҥ Кӱндӱлӱ турчызы деп кӧстӧлгӧн[6]. 1988 јылда Аун Сан Су Чжи ойто Бирмада ору энезине болужарга јанган. Оноҥ ол демократиялык кыймыгуны башкарып апарган.

Политикалык ижи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Политикада ижиниҥ башталганы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Махатмы Ганди ле Мартин Лютер Кингтиҥ «калјурыш јогынаҥ» деген ӱредӱзи аайынча, оноҥ буддийский ӱредӱлер аайынча Аун Сан Си Чжи политикага кирген. Ол 1988 јылда «Национал лига демократия учун» деп партия тӧзӧйлӧ, јаҥды демократиялык болзын деп јӱткиген, је 1989 јылда јаан изӱ айдыҥ 20-чи кӱнинде «айылында туйуктаткан» (орустап домашний арест). Ого ороонноҥ јуре берзе, јайым берерис дешкен, је Аун Сан Су Чжи мойножып ийген[7].

1990 јылда талдаштар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

1990 јылда хунта парламентке текши талдаштар ӧткӱрген. Демократ партияныҥ башчызы Аун Сан Су Чжиге талдаштарда туружарга јаратпаган учун ол депутаттыҥ јерин албады. Ол бойыныҥ Янгондо айлында туйукталган отурып калды. Бу ӧйдӧ ого Сахаровтыҥ адыла адалган сыйды Европей парламент берген, база бир јыл кийнинеҥ Аун Сан Су Чжиге Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы келишкен. Энези учун Нобельдиҥ сыйын уулдары барып алган[8].

Айылда туйуктадыш

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аун Сан Су Чжи 1988 јылдаҥ ала 2010 јылга јетире јӱзӱн-јӱӱр јабарладып, 15 јылдыҥ туркунына айлында туйуктаткан. Бир интервьюзында ол айдат, туйуктадып отурарымда мен бастыра ӧйимди флософиялык ла политикалык бичиктер кычырып, пианиноло ойнодым[9]. Туйукта отурарда оныҥ су-кадыгы коомойтып, канча катап эмчиликке де јаткан[10]. 2010 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 12-чи кӱнинде, «Союз солидарности и развития» деп хунта тӧзӧгӧн партияныҥ талдаштарда јеҥӱзиниҥ кийнинде (20 јылдыҥ туркунына баштапкы талдаштар), бир коноло, башкарузы Аун Сан Су Чжини јайымдаарга јӧпсинген[11].

2010 јылда јайымдалганы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аун Сан Су Чжи 2010 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 13-чи кӱнинде НЛД-ны јӧмӧгӧн улусла тӱштажу эдет[12]. Бир кӱн кайра ол айылда туйуктадыштаҥ јайымдалган болгон. Бу кӱнди Јаргы куран айда 2009 јылда кӧстӧгӧн болгон[13]. Јайымды алты коноло, Мьянмада текши талдаштардыҥ кийнинде бергендер. Јайымга чыгала, Аун Сан Су Чжи оны јӧмӧп демонстрацияга келген улустыҥ алдына куучын айткан. Нобелдиҥ сыйыныҥ лауреады 20 јылдыҥ он бежин туйуктаткан[14].

Јетире талдаштар 2012 јыл

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

2012 јылда чаган айдыҥ 18-чи кӱнинде Аун Сан Су Чжи Мьянманыҥ јетире талдаштарда парламентиниҥ (алтыгы палатазына) кандидат болуп бичиткен, јетире талдаштар кандык айдыҥ 1-кы кӱнинде болор учурлу болгон[15]. Тулаан айдыҥ 14-чи кӱнинде Аун Сан Су Чжи баштапкы катап тергеелик телекӧрӱлтеде турушты. Ол политикалык реформалар ла судтыҥ јайым системазы учун болгонын айткан, је эмдиги јаҥ керегинде айткан куучынын цензура кескен[16][17]. 2012 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнинде «Демократия учун национал лига» Аун Сан Су Чжи депутат болуп ӧдӧ бергенин јарлаган[18][19]. Кийнинде Бириктирген талдаш комиссия оныҥ јеҥӱзин керелеп, оппозициялык партия талдаштар ӧткӧн 45 округтыҥ 43-инде јеҥӱ алган деп јарлаган[20].

2015 јылдыҥ талдаштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Мьянмада 2015 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 8-чи кӱнинде парламентке талдаштар ӧткӧн. Кӱчӱрген айдыҥ 13-чи кӱнинде талдаш комиссия иштиҥ турултазын јарлаган. Демократия учун Национал лига парламенттиҥ эки палатазыныҥ экилезинде эҥ кӧп ӱндер алган. Парламентте 329 јерлӱ болуп, парламентти кӧстӧӧр лӧ ороонныҥ башкараачызын (президентин) талдап кӧсттӧӧр агалу болгон. Је, бу ла ӧйдӧ Аун Сан Су Чжи бойы башкараачы болор аргазы јок, нениҥ учун дезе оныҥ эш-нӧкӧри Британияныҥ англичан кижизи, балдары дезе ӧскӧ ороонныҥ граждандары[21]. 2016 јылдыҥ тулаан айыныҥ 30-чы кӱнинеҥ ала ол ӧскӧ орондор аайынча министр. 2016 јылдыҥ кандык айыныҥ 6-чы кӱнинеҥ ала ол Мьянманыҥ тергеелик советниги болуп турган.

2021 јылда јуучыл јаҥаҥтарыш

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Тӧс бӱкте: Мьянмада јаҥды аҥтарган (2021)[22]. Аун Сан Су Чжини 2021 јылдыҥ 1-кы кӱнинде јуучыл јаҥаҥтарышла колбой судтыҥ јӧбиле 15 кӱнге туйуктап ийгендер. Аун Сан Су Чжи эмдиге јетире сурузы јок эдип, тыш колбулар јокко тудулат[23]. Кочкор айдыҥ 26-чы кӱнинде «Демократия учун национал лига» деп партияныҥ башкарузы бу политикти кочкор айдыҥ 20-чи кӱнинде кайдаар да (јарт эмес) апарган деп јетирет[24]. Тулаан айдыҥ 1-кы кӱнинде ол видеосвязь ажыра судта деп кӧргӱзилген. Аун Сан Су Чжини бурулайдылар: Јаҥ јаратпаган колбулар учун, оноҥ ол эл-јон ортодо «кунук ла коркыдыш» јайып турган деп[25].

Кайралдары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • 2004 јылдыҥ јаан изӱ айында Аун Сан Су Чжиге Парижтиҥ Соведи «Парижтиҥ кӱндӱлӱ гражданы» деп ат берген. Је, 2018 јылда Анн Идальго — Парижтиҥ мэр јамыда турган кижизи (рохинджа деген ас тоолу мусульмандардыҥ сурагын ајарбай турган деп) бу политиктиҥ кӱндӱлӱ адын айрыган[26].
  • «New Statesman» деп журналдыҥ тизиминде, 2006 јылда ол баштапкы ла «Эмдиги ӧйдиҥ геройы» деп адалган[27].
  • 2007 јылда Канаданыҥ башкарузы Аун Сан Су Чжиге «Канаданыҥ кӱндӱлӱ гражданы» де пат берген. 2018 јылда ол атты, айрыгандар. Оны Мьянманыҥ башкарузы ас тоолу мусульмандарды кирелегенин јӧмӧшкӧн деп бурулаган[28].
  • 2008 јылда ол США-ныҥ кайралдарыныҥ ӱстӱги бажы «Конгресстиҥ алтын медалиле» кайралдаткан.
  • Социнтернниҥ окылу кӱндӱлӱ вице-президенти.

Культурада

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аун Сан Су Чжиге учурлалган U2 группаныҥ Walk On деп кожоҥы. 2011 јылда ол керегинде биографиялык кино согулган, тургускан кижи Люк Бессон, ады — «Леди», бичиген кижи Ребекка Фрейн. Аун Сан Су Чжини ойногон кижи — Мишель Йео[29].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Аун Сан Су Чжи США-ныҥ госсекретари Хиллари Клинтоннло туштажуда (јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2011 јыл)
    Аун Сан Су Чжи США-ныҥ госсекретари Хиллари Клинтоннло туштажуда (јаҥар айдыҥ 1 кӱни, 2011 јыл)
  • Аун Сан Су Чжи НЛД-га кӱӱндӱ улустыҥ алдына куучын айдат (кӱчӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2010 јыл)
    Аун Сан Су Чжи НЛД-га кӱӱндӱ улустыҥ алдына куучын айдат (кӱчӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2010 јыл)

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ After Victory in Myanmar, Aung San Suu Kyi Quietly Shapes a Transition (англ.) / J. Kahn — Manhattan: New York Times Company, A. G. Sulzberger, 2015. — ed. size: 443000 — ISSN 0362-4331; 1553-8095; 1542-667X
  2. ↑ Discogs (англ.) — 2000.
  3. ↑ Энциклопедия Брокгауз (нем.)
  4. ↑ Aung San Suu Kyi - Facts (англ.) — Nobel Foundation.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Aung San Suu Kyi - Biographical (англ.) — Nobel Foundation.
  6. ↑ Before the storm: Aung San Suu Kyi photograph peels back the years
  7. ↑ BBC, Aung San Suu Kyi: Myanmar democracy icon who fell from grace (Аунг Сан Су Чжи: икона демократии Мьянмы, которая впала в немилость
  8. ↑ Daw Aung San Suu Kyi, Burma's Icon of Democracy, Hope and Grace Under Pressure. Amnesty International Women's Action Council Stop Violence Against Women Campaign. Архивировано куран айдыҥ 21 кӱни, 2006 јыл.
  9. ↑ Aung San Suu Kyi interview (video)
  10. ↑ Myanmar's Suu Kyi Hospitalized, The Washington Post (9 июня 2006)
  11. ↑ [http://www.guardian.co.uk/world/2010/nov/09/burma-usdp-wins-election Reuters in Rangoon. Burmese election won by military-backed party, The Guardian (9 ноября 2010). Архивировано 11 ноября 2010 года.(Бирманские выборы выиграла партия, поддерживаемая военными).
  12. ↑ Лидер оппозиции Бирмы вышла на свободу
  13. ↑ Myanmar’s Aung San Suu Kyi released
  14. ↑ Myanmar Dissident Calls for Change
  15. ↑ 18 January 2012 Aung San Suu Kyi registers for Burma election run
  16. ↑ Burma's Aung San Suu Kyi makes landmark campaign speech
  17. ↑ https://web.archive.org/web/20150525232723/http://ru.euronews.com/2012/03/15/ang-san-suu-kyi-makes-first-televised-address/ Сан Су Чжи впервые выступит по телевидению
  18. ↑ Burma's Aung San Suu Kyi wins by-election: NLD party
  19. ↑ Аун Сан Су Чжи: “в Мьянме – новая эра”. Euronews (2 кандык ай 2012). Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 24 кӱни, 2012 јыл.
  20. ↑ Kyaw Myo Win
  21. ↑ Демократы под руководством Аун Сан Су Чжи победили на выборах в Мьянме. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 2015. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  22. ↑ В Мьянме произошел военный переворот. Задержана лидер страны Аун Сан Су Чжи}} BBC News Русская служба
  23. ↑ Myanmar’s military overturned a democratic election. Now they’re warning protesters not to ‘destroy democracy’
  24. ↑ СМИ: бывшего госсоветника Мьянмы вывезли в неизвестном направлении
  25. ↑ Арестованной главе правящей партии Мьянмы добавили новые обвинения
  26. ↑ Paris va retirer sa citoyenneté d’honneur à Aung San Suu Kyi, 01.12.2018 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1615634331. Архивировано 1543687648.
  27. ↑ Героиня нашего времени
  28. ↑ Aung San Suu Kyi becomes first person stripped of honorary Canadian citizenship (недоступная ссылка). Дата обращения: 1615634331. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 21 кӱни, 6144 јыл.
  29. ↑ https://www.kino-teatr.ru/kino/art/pr/2492/ «Леди»: у революции женское лицо

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Аун_Сан_Су_Чжи&oldid=46279"