Vrees
Vrees is 'n gevoel wat sekere organismes as gevolg van 'n waargenome gevaar of bedreiging ervaar. Hierdie gevoel lei tot 'n verandering in metaboliese en orgaanfunksies, en uiteindelik in gedrag, met die gevolg dat hierdie organismes in gevaarsituasies sal vlug, wegkruip of versteen. Vrees kan óf rasioneel en gepas, óf irrasioneel en onvanpas wees. 'n Irrasionele vrees word 'n fobie genoem.
Alhoewel daar 'n noue verwantskap tussen vrees en angs bestaan, word daar tog 'n onderskeid getref. Angs ontstaan as gevolg van bedreigings wat as onbeheerbaar of onvermydelik beskou word.[1] Die vreesreaksie dien as oorlewingsmeganisme aangesien dit toepaslike gedragsresponse aktiveer. Daarom ook dat dit dwarsdeur evolusie behoue gebly het.[2]
Tipes
[wysig | wysig bron]Top 10 tipes in die VSA
[wysig | wysig bron]In 'n 2005 Gallup-meningspeiling (VSA) is adolessente tussen die ouderdomme van 13 en 17 gevra wat hulle die meeste vrees. Dit was 'n oop vraag en deelnemers kon enigiets noem. Die top tien vrese was in rangorde: terroriste-aanvalle, spinnekoppe, die dood, mislukking, oorlog, kriminele of bendegeweld, eensaamheid, die toekoms en kernoorloë.[3]
In 'n raming van mense se grootste vrese het outeur Bill Tancer die mees dikwelse aanlyn navrae ontleed waarin die frase "vrees vir..." voorgekom het. Sy top-10 lys van vrese wat in 2008 gepubliseer is, was: vlieg, hoogtes, narre, intimiteit, dood, verwerping, mense, slange, mislukking en bestuur.[4]
Algemene fobies
[wysig | wysig bron]'n Paar van die mees algemene fobies is die vrees vir demone en spoke, vir die bestaan van bose magte, vir kakkerlakke, spinnekoppe, slange, hoogtes, water, noutes, tonnels, brûe, naalde, sosiale verwerping, mislukking, eksamen en om voor mense te praat.[5][6][7]
'n Persoon met arachnofobie ervaar vrees of ongemak in die nabyheid van 'n spinnekop, ongeag die feit dat meeste spesies skadeloos is. Soms kan selfs 'n voorwerp wat soos 'n spinnekop lyk, 'n paniekaanval by 'n arachnofobiese persoon veroorsaak. Dit word outomatonofobie genoem. Een van die mees algemene vrese is glossofobie of die vrees om voor mense te praat. 'n Persoon praat dalk maklik tussen vriende, maar wanneer daar in die openbaar gepraat moet word, ontstaan die vrees dat hy/sy die verkeerde woorde gaan sê. Nog 'n algemene vrees is vrees vir pyn, of die vrees om deur iemand seergemaak te word. Vrees vir pyn in 'n geloofwaardige situasie veroorsaak dat 'n persoon terugdeins of wegskram.
Die vrees vir die dood
[wysig | wysig bron]Doodsangs is multidimensioneel; dit dek "vrese verwant aan 'n persoon se eie dood, ander se dood, vrees vir die onbekende ná die dood, vrees vir uitwissing en die vrees vir die sterfproses, insluitend vrees vir 'n stadige dood en 'n pynlike dood."[8]
Sielkundiges is verdeeld oor die hipotese dat godsdienstige toewyding deur 'n doodsvrees gemotiveer word, en dat hierdie vrees deur die belofte van 'n hiernamaals verlig word. Volgens 'n 1976-studie van mense uit verskeie Christelike denominasies, was toegewyde persone wat gereeld kerk toe gegaan het, die minste bang vir die dood. Die opname het op 'n negatiewe korrelasie tussen vrees vir die dood en "godsdienstige belange" gedui.[9][verwysing benodig]
Vrees vir die onbekende
[wysig | wysig bron]Vrees vir die onbekende of irrasionele vrees is die gevolg van negatiewe denke wat uit angs voortvloei. Baie mense is bang vir die "onbekende". Irrasionele vrees kan na baie areas vertak, byvoorbeeld na die hiernamaals, die volgende tien jaar of selfs môre. Om bang te wees maak dat mense dit wat moontlik voorlê, in hulle gedagtes vererger in plaas daarvan om te beplan en te evalueer. Dit kan uiteindelik tot gewoontes soos luiheid en uitstel lei. Die dubbelsinnigheid van 'n onseker en onvoorspelbare situasie kan in sommige bevolkings angs en ander psigologiese en fisieke probleme veroorsaak; veral by diegene wat deurlopend daarmee gekonfronteer word, bv. oorloggeteisterde plekke, terrorisme, mishandeling... ens. Swak ouerskap wat vrese by kinders inprent, kan hulle sielkundige ontwikkeling en selfs persoonlikheid aantas.
Oorsake
[wysig | wysig bron]Mense ontwikkel spesifieke vrese as gevolg van dit wat hulle geleer het. In die Sielkunde word dit as vreeskondisionering bestudeer.
'n Vrees kan aangeleer word wanneer 'n traumatiese gebeurtenis ervaar of waargeneem word. As 'n kind byvoorbeeld in 'n put val en sukkel om uit te kom, kan hy of sy 'n vrees vir putte, hoogtes (akrofobie), noutes (kloustrofobie) of water (akwafobie) ontwikkel. Daar word aangevoer dat vrese aangeleer word, ongeag of 'n persoon 'n trauma self ervaar het en of hy die vrees by ander waargeneem het.
Vrees word ook deur kulturele en historiese kontekste beïnvloed. In die vroeë twintigste eeu was baie mense bang vir polio, 'n siekte wat die liggaamsdeel strem wat daardeur aangetas word, en daardie liggaamsdeel lewenslank immobiel laat.
Vanuit 'n evolusionêr sielkundige perspektief beskou, is verskillende vrese moontlik verskillende aanpassings wat 'n rol in ons evolusionêre geskiedenis gespeel het. Sommige vrese, soos die vrees vir hoogtes wat moontlik by alle soogdiere voorkom, het tydens die mesosoïese tydperk ontwikkel. Ander vrese, soos die vrees vir slange, kom moontlik by alle aapsoorte voor en het gedurende die senosoïese tydperk ontwikkel. Die vrees vir muise en insekte is moontlik uniek aan die mens en het tydens die paleolitiese en neolitiese tydperke ontwikkel (toe muise en insekte belangrike draers van aansteeklike siektes geword het).[10]
Vrees is slegs hoog indien die waargenome gevaar en erns albei hoog is, en is laag wanneer die gevaar of erns laag is.[11]
In diere
[wysig | wysig bron]Spesiespesifieke verdedigingsreaksies (SSVR's) of vermydingsleer in die natuur is die spesifieke geneigdheid om sekere bedreigings of stimuli te vermy; dit is hoe diere in die natuur oorleef. Mense en diere deel hierdie spesiespesifieke verdedigingsreaksies, soos die veg- of vlugrespons, insluitend skyn-aggressie, valse of intimiderende aggressie en die vriesrespons wat deur die simpatiese senustelsel beheer word. SSVR's word spoedig via interaksie met lede van dieselfde spesie, ander spesies en interaksie met die omgewing aangeleer.[12] Hierdie stelle reaksies of response word nie maklik vergeet nie. Die dier wat oorleef, is die dier wat reeds weet wat om te vrees en hoe om hierdie bedreiging te vermy.
Daar is drie vorms van SSVR's: vlug, veg (skyn-aggressie) of vries. Dr. Robert C. Bolles, 'n navorser aan die Universiteit van Washington, het bevind dat die meeste organismes 'n intrinsieke stel vrese het wat die voortbestaan die spesie verseker. Rotte sal van enige skok-impuls weghardloop en duiwe sal hulle vlerke harder klap wanneer hulle bedreig word. Die vlerkgeklap van duiwe en die wegskarrel van rotte word as 'n spesiespesifieke verdedigingsreaksie of -gedrag beskou.
Senuweebane in soogdiere
[wysig | wysig bron]Die breinstruktuur wat die middelpunt van die meeste vreesverwante neurobiologiese gebeure vorm, is die amigdala, agter die pituïtêre klier. Dit vorm deel van 'n stroombaanwerk van "vreesleer".[2] In die teenwoordigheid van 'n bedreigende stimulus genereer die amigdala die uitskeiding van hormone wat vrees en aggressie beïnvloed.[13] Die Sielkunde verwys na hierdie respons as die veg-of-vlug reaksie wat deur die hipotalamus, deel van die limbiese stelsel, gereguleer word.[14] Sodra veiligheid herstel is en die persoon nie deur potensiele bedreigings omring word nie, sal die amigdala hierdie inligting na die prefrontale korteks stuur waar dit vir soortgelyke toekomstige situasies bewaar word. Hierdie proses staan as geheuekonsolidasie bekend.[15]
Feromone en waarom vrees aansteeklik kan wees
[wysig | wysig bron]In bedreigende situasies stel insekte, akwatiese organismes, voëls, reptiele en soogdiere odorante stowwe vry. Hierdie chemiese seine, wat oorspronklik alarmstowwe genoem is, staan vandag as alarmferomone ("Schreckstoff" in Duits) bekend. Die doel daarvan is om hulleself te beskerm en terselfdertyd lede van dieselfde spesie teen gevaar te waarsku. Dit lei tot waarneembare gedragsverandering soos vries, verdedigende gedrag of verstrooiing, afhangende van die omstandighede en spesie.
Vreesferomone in mense
[wysig | wysig bron]Alhoewel alarmferomone nog nie fisies geïsoleer is en hulle chemiese struktuur nog nie in mense geïdentifiseer is nie, bestaan daar bewyse van hulle teenwoordigheid. 'n Duitse studie van 2006 het getoon dat wanneer deelnemers aan angs-geïnduseerde versus oefen-geïnduseerde menslike sweet van 'n dosyn mense blootgestel is, vyf deelnemers die oefen-geinduseerde sweet van gewone kamerlug kon onderskei. Uit hierdie vyf was daar drie deelnemers wat oefen-geïnduseerde sweet van angs-geinduseerde sweet kon onderskei. Die deelnemers se akoestiese skrikrefleks-reaksie op 'n geluid wanneer hulle aan angssweet blootgestel is, was groter as wanneer hulle oefensweet geruik het. Dit het vir die eerste keer getoon dat chemiese vreesseine die skrikrefleks in mense kan reguleer sonder dat enige emosionele komponent teenwoordig is.[16]
In kultuur
[wysig | wysig bron]
Die dood
[wysig | wysig bron]Die mense se vrees vir die einde en sy bestaan is anders gestel sy vrees vir die dood. Hierdie vrees het die lewens van ons voorgeslagte van rituele voorsien. Die doel van rituele was om die doodsvrees te besweer; dit het daartoe bygedra om die kulturele idees te versamel wat ons vandag nog onderskryf. Rituele het ook die bewaring van kulturele idees gefasiliteer. 'n Mens sou kon sê dat die ontstaan van gemeenskappe aan mense se vrees vir die dood toegeskryf kan word. Hierdie vrees het mense geforseer om te verenig en saam, in plaas van alleen, teen gevare te veg.
Godsdiens
[wysig | wysig bron]Godsdiens is vervleg met verskillende vrese wat mense deur die eeue gehad het. Hierdie vrese is nie slegs metafisies (insluitend die kwessies rondom lewe en dood) nie, maar ook eties van aard. In 'n sekere sin kan ons aanvaar dat vrees 'n groot invloed op moraliteit gehad het. Hierdie aanname druis egter in teen konsepte soos Morele Absolutisme en Morele Universalisme – waarvolgens ons morele waardes óf in die goddelike óf in die natuurwette van die heelal gewortel is en nie deur enige menslike gevoel, gedagte of emosie voortgebring kan word nie.
Dan is daar 'n vrees in die Bybel met 'n ander betekenis, naamlik die vrees van die Here. In hierdie geval word vrees gebruik om 'n kinderlike of 'n slaafse passie uit te druk. In gelowiges is die vrees van God 'n "heilige ontsag" of "eerbied" vir 'n bepaalde god en die wette van die geassosieerde godsdiens.
Manipulasie
[wysig | wysig bron]Vrees kan polities en kultureel gemanipuleer word om 'n bevolking van idees te oortuig wat hulle andersins sou verwerp, of hulle van idees te laat afsien wat hulle andersins heelhartig sou ondersteun. Tydens rampe sal nasiestate die bevolking se vrees nie slegs manipuleer deur 'n verduideliking van die gebeurtenis te verskaf of minderheidsgroepe te blameer nie, maar ook om hulle vorige oortuigings aan te pas. Die manipulasie van vrees geskied deur middel van simboliese instrumente soos terreurrolprente en administratiewe ideologiee wat tot nasionalisme lei. Na afloop van 'n ramp word die vrees in 'n euforiese klimaat geherkanaliseer wat op patriotisme gebaseer is. Die vrees en boosheid is onlosmaaklik verweef.[17]
Behandeling
[wysig | wysig bron]Farmaseuties
[wysig | wysig bron]'n Medisinale behandeling vir vreeskondisionering en fobies via die amigdala, is die gebruik van glukokortikoïede.[18] In een studie is die glukokortikoïed-reseptore geïnhibeer deur muise met lentivirale vektore wat Cre-recombinase bevat, in te spuit. Resultate het getoon dat die onwrigting van die glukokortikoïede-reseptore gekonsidioneerde vreesgedrag geïnhibeer het.[19]
Sielkunde
[wysig | wysig bron]Kognitiewe gedragsterapie word suksesvol aangewend om mense te help om vrees te bowe te kom. Vrees is meer kompleks as die blote vergeet of uitwissing van herinneringe. 'n Aktiewe en suksesvolle benadering behels dat mense hulle vrese herhaaldelik konfronteer. Deur hulle vrese op 'n veilige manier te konfrontreer, kan 'n persoon die snellerherinnering of stimulus onderdruk. Hierdie praktyk, bekend as "blootstellingsterapie" kan help om tot 90% van mense met spesifieke fobies te genees.[15]
Onvermoë om te ervaar
[wysig | wysig bron]Persone wat skade aan die amigdala opgedoen het, soos met die Urbach-Wiethe-sindroom, is nie in staat om vrees te ervaar nie. Dit is nie 'n aftakelende siekte nie, maar 'n gebrek aan vrees kan maak dat 'n persoon in 'n gevaarlike situasie beland wat hy of sy andersins sou vermy.[20]
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Öhman, A. (2000).
- ↑ 2,0 2,1 Olsson, A.; Phelps, E. A. (2007). "Social learning of fear". Nature Neuroscience. 10 (9): 1095–1102. doi:10.1038/nn1968. PMID 17726475.
- ↑ Gallup Poll: What Frightens America's Youth, gallup.com (29 March 2005).
- ↑ Tancer, B. (2 September 2008). Click: What millions of people are doing online and why it matters. Hyperion. ISBN 1-4013-2304-9.
- ↑ Welch, Ashley (15 Oktober 2015). "Things Americans fear most" (in Engels). CBS News. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019.
- ↑ Ingraham, Christopher (30 Oktober 2014). "America's top fears: Public speaking, heights and bugs". The Washington Post.
- ↑ Brewer, Geoffrey (19 Maart 2001). "Snakes Top List of American's Fears" (in Engels). Gallup. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 September 2017. Besoek op 19 Julie 2016.
- ↑ Fry, PS (September 2003). "Perceived self-efficacy domains as predictors of fear of the unknown and fear of dying among older adults". Psychol Aging. 18 (3): 474–86. doi:10.1037/0882-7974.18.3.474. PMID 14518809.
- ↑ Kahoe, R. D., & Dunn, R. F.; Dunn (1976). "The fear of death and religious attitudes and behavior". Journal for the Scientific Study of Religion. 14 (4): 379–382. doi:10.2307/1384409. JSTOR 1384409.
{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link) - ↑ Bracha, H. (2006). "Human brain evolution and the "Neuroevolutionary Time-depth Principle:" Implications for the Reclassification of fear-circuitry-related traits in DSM-V and for studying resilience to warzone-related posttraumatic stress disorder". Progress in Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry. 30 (5): 827–853. doi:10.1016/j.pnpbp.2006.01.008. PMID 16563589.
- ↑ Warr, M.; Stafford, M. (1983). "Fear of Victimization: A Look at the Proximate Causes". Social Forces. 61 (4): 1033–1043. doi:10.1093/sf/61.4.1033.
- ↑ Davis, Stephen (2008). 21st Century Psychology: A Reference Handbook, Vol. 1. Thousand Oaks, California: SAGE Publication, Inc. pp. 282–286. ISBN 978-1-4129-4968-2.
- ↑ Best, Ben (2004).
- ↑ Gleitman, Henry; Fridlund, Alan J. and Reisberg, Daniel (2004).
- ↑ 15,0 15,1 Travis, John (2004). "Fear not: Scientists are learning how people can unlearn fear". Science News. 165 (3): 42–44. doi:10.2307/4014925. JSTOR 4014925.
- ↑ Prehn, A; Ohrt, A; Sojka, B; Ferstl, R; Pause, BM (2006). "Chemosensory anxiety signals augment the startle reflex in humans". Neurosci Lett. 394 (2): 127–30. doi:10.1016/j.neulet.2005.10.012. PMID 16257486.
- ↑ Korstanje, M. E. (2011). "Reconnecting with poverty: New challenges of disaster management". International Journal of Disaster Resilience in the Built Environment. 2 (2): 165–177. doi:10.1108/17595901111149150.
- ↑ Sandi, C. (2011). "Healing anxiety disorders with glucocorticoids". Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (16): 6343–6344. Bibcode:2011PNAS..108.6343S. doi:10.1073/pnas.1103410108.
- ↑ Kolber, B. J.; Roberts, M. S.; Howell, M. P.; Wozniak, D. F.; Sands, M. S.; Muglia, L. J. (2008). "Central amygdala glucocorticoid receptor action promotes fear-associated CRH activation and conditioning". Proceedings of the National Academy of Sciences. 105 (33): 12004–12009. Bibcode:2008PNAS..10512004K. doi:10.1073/pnas.0803216105. PMC 2575312. PMID 18695245.
- ↑ "World With No Fear" (in Engels). 16 Januarie 2015. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 April 2020. Besoek op 27 Januarie 2015.
Verdere leesstof
[wysig | wysig bron]- Bourke, Joanna (2005). Fear: a cultural history. Virago. ISBN 1-59376-113-9.
- Peale, Dr. Norman Vincent (2003). The power of positive thinking. Touchstone. ISBN 978-0-7432-3480-1.
- Robin, Corey (2004). Fear: the history of a political idea. Oxford University Press. ISBN 0-19-515702-8.
- Duenwald, Mary (Januarie 2005). "The Physiology of … Facial Expressions". Discover. 26 (1).
- Gardner, Dan (2008). Risk: The Science and Politics of Fear. Random House, Inc. ISBN 0-7710-3299-4.
- Jiddu, Krishnamurti (1995). On Fear. Harper Collins. ISBN 0-06-251014-2.
- Plamper, Jan (2012). Fear: Across the Disciplines. University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-6220-5.
- Dixon, Rasheeal (2012). How to overcome fear, and start living fearless. CreateSpace. ISBN 978-1-4751-2204-6.
