Nedersaksies

Nedersaksies Nedersaksies
Gepraat in:	Denemarke  Duitsland  Nederland
Totale sprekers:	4 miljoen
Taalfamilie:	Indo-Europees  Germaans   Wes-Germaans    Nederduits     Nedersaksies
Skrifstelsel:	Latynse alfabet
Taalkodes
ISO 639-1:	nds
ISO 639-2:	nds
ISO 639-3:	nds

Nedersaksies of Wes-Nederduits is 'n groep variante van Nederduits wat in Noordwes-Duitsland en in die noordooste van Nederland gepraat word. In die omgangstaal word na Nedersaksies en Oos-Nederduits dikwels as Platduits (Plattdüütsch) verwys. Die Nedersaksiese dialekte in Noordoos-Nederland word in Nederlands Nedersaksisch genoem.

Die uitgestrekte gebied waar Nedersaksies gepraat word, vorm geen eenheidstaalgebied nie. Nedersaksies bestaan eerder uit verskillende dialekte wat almal deel uitmaak van die Nederduitse dialekkontinuüm. Gewoonlik praat elke dorp of stad sy eie variant van Nedersaksies wat dikwels ten opsigte van woordeskat en fonetiek duidelik van mekaar verskil. Daar is dus honderde dialekte van Nedersaksies.

Duitsland en Nederland erken Nedersaksies amptelik as streektaal en gee beperkte steun daaraan toe, soos geformuleer in hoofstuk 2 van die Europese handves vir streek- en minderheidstale. Die taalkode (ISO 639-2) van Nedersaksies is nds.

Afbakening

Die huidige taalgebied van Nederduitse en Nederlandse dialekte. Die Nedersaksiese taalgebied behels Noord-Nedersaksies (3), Oosfalies (7) en Wesfalies (6) asook die Nedersaksiese taalgebied in Nederland (5)

Die Nedersaksiese taalgebied behels Noord-Nedersaksiese, Oosfaliese, Wesfaliese en Nedersaksiese dialekte in Nederland. Die grense tussen die hoofdialekgroepe word soos volg afgebaken:

• Wesfalies: Noordoos-Wesfale en Wes-Nedersakse tot by die Weserrivier;
• Oosfalies: Taalgebied oos van die Weserrivier); en
• Noord-Nedersaksies: Noord-Nedersakse, Hamburg, Bremen en die weste van Sleeswyk-Holstein.

Die isoglosse van die meervoudsvorm van die presens of teenwoordige tyd van ons maak (Wes-Nederduits/Nedersaksies: mak(et), Oos-Nederduits: make(n)) dien as die taalgrens tussen Nedersaksies (Wes-Nederduits) en Oos-Nederduits met die dialekte Mecklenburgs-Voorpommers, Mark-Brandenburgs (in die noorde van die huidige deelstaat Brandenburg), Middelpommers ('n klein taalgebied langs die Oderrivier) en - in historiese opsig - Oos-Pommers (in Agterpommere) en Nederpruisies (in Oos- en Wes-Pruise).

In die suide word Nedersaksies en Hoogduits deur die sogenaamde Benrather Linie van mekaar geskei sodat die Wesfaliese taalgebied byvoorbeeld tot by Noord-Hessen en die Ruhrgebied strek.

In die weste grens die Nedersaksiese taalgebied aan Nederfrankies; of die laasgenoemde wel by Nederduits gereken moet word of nie bly omstrede. Nederfrankies maak in historiese opsig deel uit van die Frankiese dialekgroep en word byvoorbeeld in Duisburg, Oberhausen, Wesel, Kleve en groot dele van Nederland gepraat.

In die noorde vorm die linie tussen Eckernförde, Treene en Eider die historiese taalgrens wat Nedersaksies van Deens en Noord-Fries skei. Vanaf die Middeleeue het die gebied van Sleeswyk egter onder die sterk invloed van Nedersaksies gestaan sodat Nedersaksies hier tot die stedelike omgangstaal ontwikkel het. Vandag vorm die Deens-Duitse grenslyn ook die taalgrens. In die grensgebied word Noord-Fries en Suid-Jutlands ('n Deense dialek) nog deur 'n minderheid gepraat.

Dialekte

Vanweë die groot verspreiding van Nedersaksies (in die oudtyd van Lübeck tot Spakenburg) het daar verskillende dialekvariante ontstaan, wat rofweg in twee hoofgroepe gekategoriseer kan word: die noordelike groep (Sleeswyk-Holstein, Nedersakse, Groningen, Drenthe, Stellingwerf, Kop van Overijssel) en die suidwestelike groep (Westfalen, Twente, Salland, Gelderland). In die Liemers word 'n Nederfrankiese dialek gepraat met Nedersaksiese invloede; in die Gelderse Vallei word 'n Hollands-Nedersaksies oorgangsdialek gepraat. Een groep in Oos-Duitsland hoort nie bie't nedersaksies. Tot die oostelike groep behoort ook Plautdietsch, wat nog op geïsoleerde plekke in Oekraïne, Kanada en in die VSA gepraat word.

In die Middeleeue was Nederduits 'n baie prominente taal, wat onder meer gedien het as amptelike voertaal van die Hanse, maar in die hoedanigheid later deur Hoogduits verdring is.

Enkele eienskappe

(Nota: hierdie kenmerke is opgeskryf deur 'n moedertaalspreker van Salland met Oost-Veluwse en Drentse wortels. Alles wat genoemd word is derhalwe Nedersaksies, maar hoef nie vir alle dialekte te geld nie (of selfs 'n weergawe van "suiwer" Sallands te wees nie.)

Klank

• Behoud van die /l/ in -ol(d/t)- groepe waar Nederlands diftongeer na ou (old = oud, kold = koud, holt = hout, sien ook plekname soos Holten, Oldenzaal en Steenwijkerwold)
• Die in die Middeleeue ook in Nederlands nog aanwesige /i/ is nog nie verbreed na ij nie (kykn = kijken)
• 'n -n of -ng aan die einde van 'n lettergreep word genasaliseer, net soos in Frans. Dit strek ook tot gevalle soos 'jaagn' (jagen), wat as /ja:əng(n)/ uitgespreek word
• Intervokaliese z, g, v val weg met verlenging van de voorgaande klinker (wezen → /wên/, wagen → /wa:əng/, Deventer → /Dêmter/). Merk op dat die verdwene medeklinker wel invloed uitgeoefen het op die medeklinker wat volg: die -n van 'wagen' word deur die -g- 'n /ng/, die -n- van 'Deventer' word deur die -v- 'n /m/.
• Nederlandse en Afrikaanse 'er' → Nedersaksies 'ar' (barg = berg, karke = kerk); Nederlands en Afrikaanse 'ui' → Nedersaksiese 'uu' of 'oe' → (boek = buik, roete = ruit, uut = uit)
• 'n -r- aan die einde van 'n woord of voor 'n -t- verloor sy stem en word tot 'n soort -h-, net soos in (Brits) Engels (sport /spoht/, doar /do:əh/)

Grammatika

Naamwoord

• Vroulike selfstandige naamwoorde, veral die met 'n eenlettergrepige stam, behou in die enkelvoud 'n uitgang op -e (karke [v] vs. barg [m])
• Selfstandige naamwoorde met 'n o, oo of oe in die stam kry 'n umlaut in die verkleinwoord (hoed → huudtien, hond → höndtien, book → buukien, bok → bökkien)
• Stoffelike byvoeglike naamwoorde kry 'n umlaut (holt → höltn = hout, houten)

Voornaamwoorde

• Voorwerpvorm van die persoonlike voornaamwoord word gereeld gebruik i.p.v. die Nederlandse 'zich' of Afrikaanse '-self' (hee wast 'm = hij wast zich = hy was homself)
• Net soos in Oud-Saksies en Oud-Engels word in sommige streke 'hee' vir sowel 'hy' as 'sy' (enkelvoud) gebruik. Dit kan soms tot twyfelgevalle lei: wie was wie in 'hee wast 'm'? Hy homself? Sy hom?

Werkwoorde

• Die onvoltooide teenwoordige tyd van die reelmatige werkwoord gaan in die suidelike Nederlandse dialekte uit op -t in alle persone behalwe die eerste enkelvoud: ik warke, ie warkt, hee warkt; wy warkt, ule warkt, zy warkt (ik werk etc.). In die noordelike is dit in die genoemde gevalle altyd -n
• Die infinitief het altyd die uitgang -n (kykn = kijken = om te kyk), wat onder die invloed van die laaste medeklinker van die stam van die werkwoord uitgespreek kan word as /m/ na 'n labiaal (loopn) of /ng/ na 'n gutturaal (jaegn)
• Die derde persoon enkelvoud o.t.t. van 'n sterk werkwoord kry geen -t uitgang, maar word gevorm deur die stamklinker te verkort (kykn → hee kik = hij kijkt = hy kyk)

Eienskappe

Die Nederfrankies-Nedersaksies-Nederduitse dialekkontinuüm word nie gekenmerk deur 'n gemene taalkundige verandering nie maar deur die feit dat dit uit Wes-Germaanse tale bestaan wat nie die Hoogduitse klankverskuiwing nog die Anglo-Friesiese palatalisering ondergaan het nie.

In die Hoogduitse klankverskuiwing het, /k/, /p/, /t/ in begin posisies /(k)x/, /pf/, /ts/ en /x(x)/, /ff/, /ss/ in middel en eind posisies geword. Meeste Hoogduitse variëteite het egter nie al die verskuiwings volledig ondergaan nie. In Nedersaksies en in Nederfrankies het die ou /k/, /p/, /t/ onveranderd gebly, soos byvoorbeeld in die Nederlandse en Afrikaanse beter teenoor Duitse besser (Engels better).

Nederlandse Nedersaksies:	Ku'j my verteln wat disse zinne beteakent? Ik verstoa naemelik gin Leegduutse taeln.
Duitse Nedersaksies, Noord-Saksiese dialek:	Kannst (du) mi (maal) vertellen (~ seggen), wat düsse Satz bedüüdt? Ik verstah näämlich keen nedderdüütschen Spraken (~ Talen).
Oos-Nederduits, Molotchna Mennonite dialek (Plautdietsch):	Kjenne jie mie (mol) saje, waut dise Sautz bediet? Ekj vestone nämlich kjeen Nadadietsche Sproake.
Nederlands:	Kunt U mij vertellen wat deze zin betekent? Ik versta namelijk geen Nederduitse talen.	Afrikaans:	Kan jy my vertel wat hierdie sin beteken? Ek verstaan naamlik geen Nederduitse tale nie
Standaard Duits (Hoogduits):	Können Sie mir sagen, was dieser Satz bedeutet? Ich verstehe nämlich keine niederdeutschen Sprachen.
oostelike Jiddisj (Hoogduits):	Kenstdu mir sogen woss der saz bedeit? Ich verschtei leider nischt [nit] kein niderige Deitsche schprachen.
	(.קענסטו מיר זאגן וואס דער זאטץ באדייט? איך פארשטיי ליידער נישט [ניט] קיין נידעריג-דייטשע שפראכעןֿ)
Skots (Anglo-Friesies):	Can ye tell us whit the meanin o this sentence is? Ah canna unnerstaund Leich Germanic leids, mynd.
Engels (Anglo-Friesies):	Could you tell me what this sentence means? I don't understand Low German languages you see.

Stamboom

Let daarop dat die skeiding tussen subfamilies van Germaans meestal nie presies gedefinieer kan word nie; meeste vorm kontinue gradiënte, met naburige dialekte wat onderling verstaanbaar is en die wat verder van mekaar is nie. In besonder was daar nooit 'n oorspronklike "Proto-Nederduits" nie. Die vroegste bekende vorme staan bekend as Oud-Nederduits of Oud-Saksies en is vanaf die 8ste eeu n.C. gepraat.

• Nedersaksies (ook Platduits, Plattdeutsch of Plattdüütsch)
  • Wes-Nedersaksies
    • Oosfries Nedersaksies
    • Noordelike Nedersaksies
    • Westfalies (in Wesfale, Duitsland)
    • Oosfaliese taal
    • Nederlandse Nedersaksies
      • Westerkwartiers
        • Kollumerpompsters
        • Kollumerlands
        • Middaglands
        • Midden-Westerkwartiers
        • Zuud-Westerkwartiers
      • Gronings en Noord-Drents
        • Hogelandsters
        • Stadsgronings
        • Westerwolds
        • Veenkoloniaals
        • Oldambtsters
      • Stellingwerfs
      • Midden-Drents
      • Zuid-Drents
      • Twents
      • Twents-Graafschaps
      • Gelders-Overijssels
        • Achterhoeks
        • Sallands
        • Urkers
      • Veluws
        • Oost-Veluws
        • West-Veluws

Taalvoorbeelde

Gebed: Onse Vader

(Neder- of Platduits, Nedersakse/Sleeswyk-Holstein)

Unse Vader in' Himmel! 
Laat hilligt warrn dienen Namen. 
Laat kamen dien Riek. 
Laat warrn dienen Willen so as in'n Himmel, 
so ok op de Eerd. 
Uns' dääglich Brood giff uns vundaag. 
Un vergiff uns unse Schuld, 
as wi di vergeben hebbt, 
de an uns schüllig sünd. 
Un laat uns nich versöcht warrn. 
Mak uns frie vun dat Böse.

Gebed: Onse Vader

(Nedersaksisch, Veluwe)

Unse Vort dy in de hemel is
Uyw naam woerdt eheyligd.
Uyw koeninkryk kumt.
Uyw wül geschyd up eerde,
soas in de hemel.
Gev uns uns daagliks brood.
en vergev uns unse schülden,
soas ok wy unse schüldenaren vergeven;
En leyd uns ny in versöyking.
Mer verlos uns van et böse.
Want van Uy is et koeninkryk,
de kracht en de heerlikheyd,
tot in de eeuwigheyd.
Amen.

Lied: Ain boer wol noar zien noaber tou

(lied; elke twee reels word 1 keer herhaal - Gronings)

Ain boer wol noar zien noaber tou
Hai, boer, hai!
Zien wief dai wol met hom goan
Dom, dom, dom, dai!

Nee, wief, doe most toeze bliev'n
Hai, boer, hai!
Most spinn'n en naai'n van
Dom, dom, dom, dai!

Dou boer weer in hoeze kwam
Hai, boer, hai!
Zee'e: Wief, wat hestoe wel doan
Dom, dom, dom, dai!

Moar 't wief kreeg tou bèrfestok
Hai, boer, hai!
En sloug hom dou op zien kop
Dom, dom, dom, dai!

En boer gong noar zien noaber kloag'n
Hai, boer, hai!
Mien wief het mie op kop sloag'n
Dom, dom, dom, dai!

En noaber zee: Net ziezo,
Hai, boer, hai!
Mien wief dai dut krek ziezo
Dom, dom, dom, dai!

Sien ook

• Soll die plattdeutsche Sprache gepflegt oder ausgerottet werden - Gegen Ersteres und für Letzteres

Eksterne skakels

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir Nedersaksies.
• sassisch
• plattmaster
• platt online
• Wikipedia in het Nedersaksisch Geargiveer 5 Desember 2008 op Wayback Machine
• SONT: Streektaal-Organisaties in het Nedersaksisch Taalgebied
• Streektaal.net: Nedersaksisch Geargiveer 13 Februarie 2017 op Wayback Machine
• Minderheidstalen.pagina.nl - Minderheidstalen bij Startpagina.nl
• Nedersaksisch.pagina.nl - Nedersaksisch bij Startpagina.nl Geargiveer 23 Mei 2020 op Wayback Machine
• Myn Veluywse websyde