Sophokles

Sophokles
Borsbeeld van Sophokles
Gebore	497/496 v.C. Kolonos, Attika
Sterf	406/405 v.C. (op 90) Athene
Beroep	Tragediedigter
Nasionaliteit	Grieks
Genre	Tragedie

Sophokles ook Sofokles (Grieks: Σοφοκλῆς, Sophoklēs, so.pʰo.klɛ̂ːs; 497/6 – winter 406/5 v.C.) is een van drie klassieke Griekse tragici wie se toneelstukke behoue gebly het. Sy eerste toneelstukke is geskryf ná die van Aischulos en vroeër of in dieselfde tydperk as Euripides se toneelstukke. Volgens die Suda , ’n tiende-eeuse ensiklopedie, het Sophokles 123 toneelstukke in sy leeftyd neergepen. Net sewe van die toneelstukke het egter in hul geheel behoue gebly: Ajaks, Antigone, Die vroue van Trachis, Koning Oidipus, Elektra, Philoktetes en Oidipus by Kolonos. Vir nagenoeg 50 jaar was Sophokles die mees gevierde dramaturg by toneelkompetisies tydens die Atheense stadstaat se godsdiensfeeste – die Lenaia en Dionysia. Hy neem deel aan ongeveer 30 kompetisies, wen 24 daarvan, en word nooit laer beoordeel as tweede plek nie. Aeschylus wen 14 kompetisies en is in ’n paar gevalle deur Sophokles getroef, terwyl Euripides slegs 4 kompetisies kon wen. Sophokles se bekendste tragedies sluit in Oidipus en Antigone: hulle staan algemeen bekend as die Thebaanse toneelstukke, hoewel elkeen onderskeidelik deel vorm van ’n tetralogie waarvan die ander dramas verlore is. Hy het ’n groot invloed gehad op die ontwikkeling van drama, vernaam deur die insluiting van ’n derde akteur. Hierdeur word die koor se rol in die voorstelling van die plot verklein. Hy ontwikkel ook sy karakters tot ’n groter mate as vorige dramaturge soos Aischulos.

Lewe

’n Marmerreliëf van ’n digter, moontlik Sophokles

Sophokles, die seun van Sophilos, was ’n welgestelde lid van die landelike dêmos van Kolonos in Attika. Dit sou ook ’n toneelskikking vir een van sy dramas word en hy is heel moontlik daar gebore 'n paar jaar voor die Slag van Marathon (490 v.C.), meer waarskynlik 497/6 v.C. Die dramaturg is gebore in ’n welvarende gesin (sy vader was ’n wapensmid) en was hoogs geskoold. Sy eerste artistieke mylpaal word bereik in 468 v.C. met sy eerste prys vir drama in die Dionysia, waar hy afreken met die heersende Atheense dramameester, Aischulos. Volgens Plutarchus word dié oorwinning onder ongewone omstandighede behaal. In stede daarvan om volgens tradisie die beoordelaars deur middel van ’n loting te kies, vra die argont vir Kimon en die ander strategoi om die wenner aan te wys. Plutarchus beweer verder dat Aischulos kort na sy verlies na Sicilië verkas. Hoewel Plutarchus noem dat dit Sophokles se eerste opvoering was, word deesdae eerder gedink dat dit in 470 v.C. was. Triptolemos was moontlik een van die dramas wat Sophokles by die fees opgevoer het.

In 480 v.C. word Sophokles gekies om die paean (loflied aan ’n god) te lei ter viering van die Griekse sege oor die Perse by die Slag van Salamis. Dit is moontlik dat Kimon vroeër in Sophokles se loopbaan een van sy beskermhere was. Indien dit die geval was, was daar geen kwade gevoelens te bespeur vanaf Perikles, Kimon se teenstaander, na Kimon in 461 v.C. verstoot is nie. Sophokles dien in 443/2 v.C. as een van die Hellenotamiai (Atheense tesourier), waar hy help met die stad se finasiële bestuur tydens Perikles se politieke opgang. Volgens die Vita Sophoclis word hy in 441 v.C. verkies tot een van tien strategoi – top uitvoerende amptenare in beheer van die gewapende magte. As ’n junior kollega van Perikles maak hy die Atheense veldtog teen Samos mee. Daar word veronderstel dat hy tot die amp verkies is vanweë sy opvoering van Antigone.

Met die toetrede van Asklepios as godheid tot die Atheense samelewing, verwelkom Sophokles hom in 420 v.C. en rig ’n altaar vir hom op in sy huis. Hiervoor ontvang hy vanaf die Atheners die postume epiteton of titel van Dexion (ontvanger). Hy word ook in 413 v.C. verkies tot een van die kommissarisse (probouloi) wat tot stand gekom het uit reaksie op die katastrofiese verwoesting van die Atheense ekspedisieleër in Sisilië tydens die Peloponnesiese oorlog.

Sophokles sterf in die winter van 406/5 v.C. op die ouderdom van negentig of een-en-negentig. Hy beleef gedurende sy leeftyd beide die Griekse oorwinning in die Persiese oorloë en die bloedvergieting van die Peloponnesiese oorlog. Soos die geval met baie van die bekende mense uit die Oudheid het sy dood ’n aantal twyfelagtige verhale geïnspireer. Die bekendste hiervan is die voorstel dat hy dood is aan inspanning tydens ’n poging om ’n lang sin uit sy Antigone te resiteer sonder ’n asempouse. Nog ’n vertelling beweer dat hy verstik het aan druiwe tydens die Anthesteria-fees in Athene, terwyl ’n derde storie in omloop beweer dat hy van geluk gesterf het na sy finale oorwinning tydens die Stads-Dionysia. ’n Paar maande later skryf ’n komediedigter in ’n opvoering getiteld Die Muses die volgende lofrede: "Geseend is Sophokles, wat ’n lang lewe gelei het, ’n gelukkige en talentvolle man was en die skrywer was van verskeie goeie tragedies; wat sy lewe goed afgesluit het, sonder lyding en teëspoed." Sekere weergawes beweer egter dat sy seuns gepoog het om hom aan die einde van sy leeftyd onbevoeg te verklaar; daar word gesê dat hy hulle klag in die hof weerlê het deur uit sy toe nog onopgevoerde Oidipus by Kolonos te lees. Een van sy seuns, Iophon, asook ’n kleinseun, ook Sophokles, volg albei in sy voetspore as dramaturge.

Nalatenskap

Portret van die Griekse akteur Euiaon in Sophokles se Andromeda, c. 430 v.C.

Van Sophokles se vroegste nuwighede is die byvoeg van ’n derde akteur wat die rol van die koor verder verklein het en ’n groter geleentheid skep vir karakterontwikkeling en konflik. Aischulos, die dominerende Atheense dramaturg gedurende Sophokles se vroeë loopbaan, het sy voorbeeld gevolg en die derde karakter teen die einde van sy lewe in sy eie werke opgeneem. Aristoteles gee die krediet vir die bekendstelling van skenographia (toneeldekorasie of dekor) aan Sophokles. Dit is egter eers na die ou meester Aischulos se dood in 456 v.C. wat Sophokles die dramaturg by uitstek in Athene word.

Hierna tree Sophokles 18 keer tydens Dionysia- en 6 keer tydens Lenaia-feeste as oorwinnaar uit die stryd. Sy werke, addisioneel tot nuwighede in dramastruktuur, is verder bekend vir die dieper karakterontwikkeling, in teenstelling met die van vroeëre dramaturge. Sophokles se reputasie het so gegroei dat buitelandse heersers hom na hul howe genooi het. Hy het die uitnodigings egter van die hand gewys, nie soos Aeschylus wat in Sisilië oorlede is of Euripides wat tyd in Makedonië deurgebring het nie. Aristoteles gebruik Sophokles se Koning Oidipus in sy Poëtika (c. 355 v.C.) as voorbeeld van die grootste prestasie in tragedie. Dit dui op die hoë aansien wat sy werke geniet het onder latere Grieke. Net twee van die oorblywende sewe toneelstukke kan akkuraat teruggedateer word: Philoktetes (409 v.C.) en Oidipus by Kolonos (401 v.C., deur Sophokles se kleinseun opgevoer na sy dood). Van die ander stukke blyk Elektra, volgens stilistiese ooreenkomste met dié twee toneelstukke, in die latere deel van sy lewe geskryf te wees. Ajaks, Antigone en Die Trachiniae word algemeen beskou as deel van sy vroëere werke, weereens na aanleiding van stilistiese elemente. Koning Oidipus dateer uit sy middeljare. Meeste van Sophokles se toneelstukke openbaar onderstrominge van vroeë fatalisme en die begin van Sokratiese logika as ’n steunpilaar in die lang tradisie van Griekse tragedie.

Thebaanse toneelstukke

Die Thebaanse toneelstukke bestaan uit drie dramas: Koning Oidipus, Oidipus by Kolonos en Antigone. Al drie die dramas het betrekking op die noodlot van Thebe tydens en na die heerskappy van Koning Oidipus.

Hulle is meermale al as ’n enkele uitgawe gepubliseer. Sophokles het die toneelstukke egter vir aparte feeskompetisies geskryf baie jare uitmekaar en hulle is nie ’n trilogie in die ware sin van die woord nie. Die stukke is ook verder nie ’n voorbedagte reeks nie en daar bestaan onderlinge teenstrydighede. Hy het ook ander toneelstukke rakende Thebe neergepen, soos Epigoni, waarvan slegs fragmente behoue gebly het.

Onderwerpe

Elk van die toneelstukke het betrekking op die verhaal van die mitologiese Oidipus wat sy vader vermoor het en met sy ma in die huwelik getree het, onwetend dat hulle sy ouers was. Sy familie is hierdeur vir drie generasies gedoem.

In Koning Oidipus is Oidipus die protagonis. Sy ouers, Laius en Jokasta poog om hom as kind te laat vermoor om te verhoed dat hy ’n voorspelling laat bewaarheid; in werklikheid sorg die dienskneg aan wie die kindermoord toevertrou word dat Oidipus, via ’n reeks tussengangers, aangeneem word deur ’n kinderlose egpaar. Die paartjie neem hom aan sonder enige kennis van sy geskiedenis. Met die verloop van tyd leer Oidipus van die Orakel van Delphi se voorspelling oor hom, dat hy sy vader sou vermoor en met sy ma sou trou. Oidipus probeer van sy lot vlug sonder om sy ouers leed aan te doen. Op die stadium is hy nog onbewus van die feit dat hy aangeneem is. By ’n kruispad ontmoet hy ’n man vergesel van diensknegte, hulle baklei waarna die man in die worsteling omkom. Onbekend tot Oidipus was die man Laius, sy biologiese pa. Met verloop van tyd word hy die heerser oor Thebe na hy die raaisel van die sfinks oplos. In die proses tree hy in die huwelik met die weduweekoninging, sy biologiese ma Jokasta. Dit baan dan ook die weg vir tragedie. Die waarheid kom namate na vore, na nog ’n waar en verwarrende voorspelling deur die Delphiese orakel, en Jakosta pleeg selfmoord. Oidipus laat homself blind en verlaat Thebe en sy kinders word agtergelaat met die nagevolge. Die kinders se worsteling met die nalatenskap baan dan ook die weg vir die latere dramas in die siklus.

In Oidipus by Kolonos arriveer die verbanne Oidipus en sy dogter in Kolonos waar hulle paaie kruis met Theseus die Atheense koning. Oidipus sterf en daar ontstaan onenigheid tussen sy seuns Polyneikes en Eteokles.

Antigone handel oor Oidipus se gelyknamige dogter. Sy word voor die keuse gestel om toe te laat dat haar broer, Polyneikes, se lyk onbegrawe bly buite die stadsmure, waar dit blootgestel lê aan die weer en wilde diere, of om hom te begrawe en dan self die dood in die gesig te staar. Die koning van die land, Kreon, het verbied dat Polyneikes begrawe word aangesien hy gebrandmerk is as verraaier van die stad. Antigone besluit om voort te gaan met die begrafnis en Kreon veroordeel haar dan tot die dood. Kreon word later daarvan oortuig om Antigone te bevry, maar sy besluit kom helaas te laat aangesien sy intussen selfmoord pleeg. Antigone se selfmoord ontketen die verdere selfmoord van twee mense na aan die koning: sy seun Haimon, wat op trou gestaan het met Antigone, en sy vrou Euridike, na die verlies van haar enigste oorlewende seun.

Komposisie en teenstrydighede

Die toneelstukke is oor ’n tydperk van ses-en-dertig jaar van Sophokles se loopbaan neergepen. Dit is nie kronologies saamgestel nie en is soos volg geskryf: Antigone, Koning Oidipus en Oidipus by Kolonos. Dit is ook nie as ’n trilogie saamgestel nie en is eintlik die oorblywende gedeeltes van drie verskillende groepe dramas. Die gevolg is dat sekere teenstrydighede bestaan: vernaam die geval dat Kreon aan die einde van Koning Oidipus die onbetwiste koning is en, in oorleg met Apollo, eiehandig Oidipus uit Thebe verban. Kreon kry ook aan die einde van Koning Oidipus die opdrag om na Oidipus se dogters, Antigone en Ismene, om te sien. In teenstelling heers daar in die ander toneelstukke tweespalt tussen Oidipus se seuns, Eteokles en Polynikes, oor wie die troon moet opvolg. In Oidipus by Kolonos poog Sophokles om die teenstrydighede te ontrafel tot ’n samehangende geheel: Ismene verduidelik, in die lig van hulle bevlekte stamboom, dat haar broers aanvanklik gewillig was om die troon aan Kreon af te staan. Nietemin besluit hulle tog om beheer te neem van die monargie en betwis die twee broers mekaar se reg as troonopvolger. Bykomend tot die feit dat hulle in magtiger posisies is in Oidipus by Kolonos, is Eteokles en Polynikes ook strafwaardig: hulle bewillig (l. 429, Theodoridis, tr.) hul vader se ballingskap, een van die skreiendste aanklagte teen hulle.

Ander toneelstukke

Daar bestaan nog vier verdere toneelstukke addisioneel tot die Thebaanse dramas: Ajaks, Die Trachiniae, Elektra en Philoktetes, met laasgenoemde wat eerste prys gewen het in 409 v.C.

Ajaks fokus op die trotse held van die Trojaanse oorlog, Ajaks die Grote, wat tot verraad en gevolglik selfmoord gedryf word. Ajaks raak ernstig beswaard na Achilles se wapenrusting vir Odusseus in stede van hom aangebied word. Odusseus oortuig die konings Menelaus en Agamemnon om Ajaks ’n plegtige begrafnis te gee ten spyte van hul vyandigheid teenoor hom.

Die Trachiniae,vernoem na die gelyknamige Trachiniaanse vrouekoor, dramatiseer Deianeira wat Herakles per toeval vermoor na die afhandeling van sy bekende twaalf take. Sy word mislei deur te glo dat sy ’n liefdesdoepa aan een van sy kledingstukke aanwend terwyl dit in werklikheid gif was. Die gif laat Herakles ’n folterende dood sterf. Na Deianeira die waarheid te hore kom pleeg sy selfmoord.

Elektra stem in breë trekke ooreen met die Plengofferaars van Aischulos. Dit vertel hoe Elektra en Oerestes wraak neem op Klutaimnestra en Aigisthos oor hul vader Agamemnon se moord.

Philoktetes is die oorvertelling van die storie van Philoktetes. Hy was ’n boogskutter wat deur die Griekse vloot op Lemnus agtergelaat is tydens hul vaart na Troje. Tydens die Trojaanse Oorlog besef hulle dat die inval nie gewen kan word sonder Philoktetes se boog nie. Odusseus en Neoptolemos word deur die Grieke afgevaardig om hom te gaan haal. Weens die verraad deur die Grieke weier hy egter om weer by hul gewapende magte aan te sluit. Die deus ex machina verskyning van Herakles oortuig Philoktetes op die ou einde om tog na Troje te vertrek.

Gefragmenteerde toneelstukke

Daar is tans oor die 120 toneelstukke, soos hier onder weergegee, aan ons bekend wat met Sophokles geassosieer word. Die presiese datering van meeste van hulle is egter nie bekend nie. Daar is bewyse dat Philoktetes in 409 v.C. geskryf is en Oidipus by Kolonos na Sophokles se dood opgevoer is in 401 v.C. met die inhuldiging van sy kleinseun, ook Sophokles. Dit was destyds konvensie met die skryf van toneelstukke, vir die Griekse feeste, om dit te lewer as ’n tetralogie van tragedies saam met ’n saterspel. Behalwe vir die presiese datering is dit ook nie bekend watter toneelstukke saam gegroepeer is tot spesifieke tetralogieë nie. Dit is wel bekend dat die Thebaanse toneelstukke nooit tydens Sophokles se lewe saam opgevoer is nie.

Fragmente van Ichneutai (Spoorsnyers) is in 1907 in Egipte gevind. Die gevonde gedeeltes beslaan ongeveer helfte van die toneelstuk en maak dit dus die bes bewaarde saterspel na Euripides se Kuklops, wat in sy geheel behou gebly het. Fragmente van die Epigoni is in April 2005 ontdek deur klassici by die Universiteit van Oxford. Dit is gedoen met behulp van Infrarooitegnologie wat voorheen gebruik is met satellietbeeldvorming. Die tragedie beeld die verhaal uit van die tweede beleg van Thebe.

Heelwat ander werke van Sophokles het ook gedeeltelik bewaar gebly:

Achaion Syllogos Achileos Erastai Aias Lokros Aichmalotides Aigeus Aithiopes Akrisios Aleadai Alexandros Alkmeon Amykos Amphiareos Amphitryon Andromeda Antenoridai Antigone Athamas A Athamas B Atreus / Mykenaiai Chryses Daidalos Danae Dionysiskos Dolopes Epigonoi Epi Tainaroi / Epitainarioi Erigone Eris Eriphyle Eumelos Euryalos Eurypylos Helenes Apaitesis Helenes Arpage Helenes Gamos Herakleiskos Herakles Hermione Hipponous

Hybris Hydrophoroi Ichneutai Inachos Iobates Ion Iphigeneia Iphikles Ixion Kamikoi Kedalion Kerberos Klytaimestra Kolchides Kophoi Kreousa Krisis Lakainai Laokoon Larisaioi Lemniai Manteis / Polyidos Meleagros Minos Momos Mousai Mysoi Nauplios Katapleon / Nauplios Pyrkaeus Nausikaa / Plyntriai Niobe Niptra Odysseus Akanthoplex Odysseus Mainomenos Oikles Oinomaos Palamedes Pandora / Sphyrokopoi Peleus

Phaiakes Phaidra Philoktetes o en Troiai Phineus A Phineus B Phoinix Phrixos Phryges Phthiotides Poimenes 1 Polyxene Priamos Prokris Rizotomoi Salmoneus Sinon Sisyphos Skythai Skyrioi Syndeipnoi Tantalos Telepheia Telephos Tereus Teukros Thamyras Thyestes Triptolemos (468 v. Ch.?) Troilos Tympanistai Tyndareos Tyro A Tyro B

Sophokles se seining van sy eie werk

Daar bestaan ’n gedeelte in Plutarchus se verhandeling De Profectibus in Virtute 7 waar Sophokles sy eie groei as skrywer beskryf. ’n Moontlike bron vir Plutarchus vir die inligting is die Epidemiae of Ion van Chios, ’n boek waarin heelwat van Sophokles se gesprekke opgeneem is. Die boek is ’n sterk kandidaat om Sophokles se diskoers rondom sy eie ontwikkeling te bevat vanweë die feit dat Ion en Sophokles vriende was en dit bekend is dat Plutarchus self die boek benut het. Hoewel sommige interpretasies van Plutarchus se woorde voorstel dat Sophokles kon gesê het dat hy Aischulos nageboots het, pas die vertaling nie grammatikaal nie en nog minder die interpretasie dat Sophokles genoem het dat hy spot met Aischulos se werk. Maurice Bowra pleit egter vir die volgende vertaling van die gedeelte: "After practising to the full the bigness of Aeschylus, then the painful ingenuity of my own invention, now in the third stage I am changing to the kind of diction which is most expressive of character and best."

Hier probeer Sophokles sê dat hy ’n fase van Aischulos se werk afgehandel het, dat hy deur ’n fase gegaan het waar hy Aischulos se styl nageboots het en dit nou op ’n einde geloop het. Hy het gemengde opinies gehad oor Aischulos. Sophokles het aan die begin van sy loopbaan genoeg respek vir Aischulos se werk gehad om dit na te boots, maar het sy bedenkinge oor sy styl gehad en het dus nie met die nabootsing volgehou nie. Sophokles se eerste fase, wat met die nabootsing van Aischulos gepaard gaan, word gekenmerk deur die Aischyleense praalvertoon in die taalgebruik. Die tweede fase behoort in geheel aan Sophokles. Hy stel nuwe metodes bekend om gevoel by die gehoor op te wek, soos in die geval van Ajaks, waar Ajaks deur Athene geterg word en die verhoog daarna leeggemaak word sodat hy in afsondering selfmoord pleeg. Sophokles maak melding van ’n derde fase in sy vertelling oor sy ontwikkeling. Die derde fase fokus meer op diksie. Sy karakters se dialoog raak meer natuurlik tot hul unieke aard en meer beeldend van hulle individuele gevoelens.

Nalatenskap

• Sophocles (krater), 'n krater op Mercurius is na Sophokles vernoem.

Sien ook

• Drama
• Letterkunde

Bronne

• Hubbard, Thomas K. (2003), Homosexuality in Greece and Rome: a Sourcebook of Basic Documents 
• Johnson, Marguerite; Terry Ryan (2005), Sexuality in Greek and Roman Society and Literature: a Sourcebook, ISBN ISBN 0-415-17331-0, 978-0-415-17331-5 
• Minghella, Anthony (1987)  First episode of BBC's Inspector Morse mentioned Sophocles as the "murderer."
• Plato (1969), Plato in Twelve Volumes, translated by Paul Shorey, 5 & 6, Cambridge, MA Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 
• Smith, Philip (1867). "Sophocles". Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology 3. Ed. William Smith. Boston: Little, Brown, and Company. 865–873. URL besoek op 2007-02-19. 

• Sommerstein, Alan Herbert (2002). Greek Drama and Dramatists. Routledge. ISBN 0-415-26027-2
• Sommerstein, Alan Herbert (2007). "General Introduction" pp. xi–xxix in Sommerstein, A.H., Fitzpatrick, D. and Tallboy, T. Sophocles: Selected Fragmentary Plays: Volume 1. Aris and Phillips. ISBN 0-85668-766-9
• Sophocles. Sophocles I: Oedipus the King, Oedipus at Colonus, Antigone. 2nd ed. Grene, David and Lattimore, Richard, eds. Chicago: University of Chicago, 1991.
• Encyclopædia Britannica, Inc. "Macropaedia Knowledge In Depth." The New Encyclopædia Britannica Volume 20. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc., 2005. 344–46.

Geargiveer 2 Februarie 2007 op Wayback Machine

Eksterne skakels

• Werke deur Sophocles by Project Gutenberg
• Works by Sophocles by die Perseus Digital Library (Grieks en Engels)
• Films gebaseer op sophokles se dramas
• SORGLL: Sophocles, Electra 1126–1170; gelees deur Rachel Kitzinger Geargiveer 19 Oktober 2017 op Wayback Machine
• https://ancient-literature.com/greece_sophocles/ (en)
• https://www.stefan.cc/geschichte/autoren/sophokles.html (de)

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.