Randjeslaagte

Randjeslaagte was ’n driehoekige stuk staatsgrond tussen die plase Braamfontein (plaas) (wes), Doornfontein (oos) en Turffontein (suid) waarop die grootste deel van die Johannesburgse middestad en die hele Hillbrow nou geleë is. Dit stem ooreen met die gebied tussen die huidige Commissionerstraat en Hospitaalheuwel.

Op dié kaart van Johannesburg in 1890 is Randjeslaagte se grense sigbaar as die skuins streep wat wes van Hillbrow loop en noord van Marshalltown.

Die name van al die vername plase waarop Johannesburg aangelê is – Turffontein, Braamfontein, Doornfontein, Elandsfontein, Klipriviersberg, Langlaagte, Waterval en Klipfontein – leef voort in die naam van ’n voorstad binne die grense van die oorspronklike plaas. Net die uitvalgrond Randjeslaagte se naam het vir amptelike doeleindes ophou bestaan. Maar met die stad se vyftigste verjaardag in 1936 is besluit om ’n lewende gedenkteken vir sy pioniers te skep; daarom is die Randjeslaagte Memorial Homes Park (Randjespark) vir 150 mense opgerig. Dit bestaan uit huise, hoofsaaklik geborg deur die Rotariërs en gebou in ’n parkagtige omgewing vir bejaarde paartjies, veral oorspronklik onvermoënde baanbrekers wat die Goudstad sy kinderskoene sien ontgroei het.

’n Dorp op die Rand nodig

'n Kaart van die plase waarop die Witwatersrand aangelê is met die dagsoom daarop aangedui. Randjeslaagte lê net noord daarvan.

Christiaan Johannes Joubert en was die een helfte van die tweepersoonkommissie wat die goudveld uit Pretoria besoek en aanbeveel het dat dit openbare delwerye verklaar en 'n dopsgebied op Randjeslaagte aangelê word.

Johannesburg is genoem na Johann Rissik en Christiaan Johannes Joubert, die tweepersoonkommissie op wie se aanbeveling die openbare delwerye geproklameer en die dorp gestig is.

Die nuus oor die nuwe goudveld het vanaf middel 1886 vinnig versprei en ’n groot stormloop na die Witwatersrand ontketen. Aangesien daar destyds nie ’n dorp op die Rand was nie, het die eerste aankomelinge ’n tydelike verblyf in mynkampe op plase gevind. Die uitbreiding van hierdie mynkampe, soos Paarlkamp, Ferreiraskamp en Natalkamp, het spoedig probleme met gesondheids- en bestuursreëlings geskep. Daarom was dit uit die staanspoor duidelik dat ’n dorp uitgelê moes word om ’n heenkome te bied aan die fortuinsoekers, prospekteerders, delwers en spekulante.

Die tweemanskommissie, bestaande uit C.J. Joubert en J.F.B. Rissik, wat op 3 Augustus 1886 aangestel is om oor die betalendheid van die nuwe goudvelde te rapporteer, het dus ook die opdrag gekry om ’n plek uit te soek waar ’n dorp uitgelê kon word. Hulle het op 4 Augustus 1886 op die Witwatersrand aangekom en veldkornet J.P. Meyer versoek om alle eienaars, huurders en belanghebbendes van die betrokke plase op te roep tot ’n vergadering ten einde hulle sienswyses te verneem. Hierdie vergadering het op 5 Augustus 1886 op die plaas Turffontein plaasgevind. Ongeveer 300 mans was op die vergadering teenwoordig, onder wie ook Cecil John Rhodes, J.B. Robinson, J.A.J. Booysen, H.J. Liebenberg, L. de Jager, H.C. Ellis, J.P. Meyer, J. Hartogh, Hans Sauer, Eddie Meintjes en die Geldenhuys-broers, Louw en Frans.

Meningsverskille oor ligging

Op die vergadering is ’n memorie aan die kommissielede oorhandig waarin gevra word dat die toekomstige dorp op die plaas Doornfontein aangelê word. Tog, in hul rapport van 12 Augustus 1886 het die kommissie die stuk staatsgrond tussen Turffontein en Doornfontein sowel as ’n gedeelte van Doornfontein aanbeveel as die mees geskikte plek om ’n dorp uit te lê. Op 31 Augustus 1886 is weer’n memorie aan die regering van die ZAR gestuur waarin gevra is dat ’n dorp op Doornfontein uitgelê word aangesien die memorialiste van mening was dat "deze plaats het meest centrale en gezondste, benevens gemakkelijkst te verkregen stuks grond in de Witwatersrandsche goudvelden is", en dat hulle ’n behoefte aan ’n mark het. Die aanbeveling van die tweemanskommissie dat die dorp op Ranjeslaagte uitgelê moes word, het nie algemene byval by die delwers gevind nie aangesien dit beweer is dat hierdie stuk grond te kaal en onbeskut was en die stofprobleem so net sou vererger.

Randjeslaagte gekies

Uit ’n geldelike oogpunt sou dit vir die staat voordeliger wees as die dorp op staatsgrond uitgelê word, want volgens die Goudwet van 1885 het die eienaar van die grond alle standplaaslisensies gekry. Randjeslaagte was ’n driehoekige stuk staatsgrond geleë tussen Braamfontein, Doornfontein en Turffontein. Deurdat die plase eers opgemeet is nadat die boere elkeen sy plaas uitgesoek het, het dit dikwels gebeur dat die grense van die plase nie mooi bymekaar aangesluit het nie. So het dan ’n stuk staatsgrond as uitvalgrond ontstaan wat staatsbesit gebly het. Die plase Braamfontein, Doornfontein en Turffontein was elk oor die 4 000 morg groot. Gevolglik het die eienaars nie in die stukkie uitvalgrond belanggestel nie. Aangesien daar geen hout of water op was nie, was dit volgens die inspeksieverslag "alleen voor weiland geschikt."

Toe J.P. Meyer Randjeslaagte ’n paar jaar voor die ontdekking van die hoofrif aan F.J. Bezuidenhout sr. et vir £100 aanbied, het Bezuidenhout dit van die hand gewys aangesien sy lammerooie in elk geval op die grond gewei het sonder dat hy daarvoor hoef te betaal. J.C. Kriegler het byna die eienaar van hierdie stukkie uitvalgrond geword toe hy op 12 Oktober 1885 by die uitvoerende raad van die ZAR aansoek doen om die grond teen 10/- per maand te huur. Die owerheid kon nie aan sy versoek voldoen nie aangesien die grond nog nie opgemeet was nie. Maar met die ontstaan van Johannesburg sou hierdie stukkie grond in waarde toeneem. Die landmeter J.E. de Villiers het gedurende September 1886 aansoek gedoen om die nuwe dorp op te meet volgens ’n tarief waaroor hy met die staat ooreen sou kom. Montlik het hy ’n beter begrip en toekomsbeeld van die Goudstad gehad as enige van die amptenare. Terwyl die staatsamptenare gemeen het die nuwe dorp sou net ’n klein myndorpie wees wat spoedig sou verdwyn, het J.E. de Villiers groot verwagtings van hierdie dorp gekoester. Hy skryf: "Vergun my de vryheid eenige aanmerkingen te maken omtrent het stichten van een dorp of liever eene stad, dat dezelve later worden moet, alhier." Al sou die standplaaslisensies vir die staat ’n belangrike bron van inkomste wees, sou die grootste voordeel vir die owerheid voortspruit uit die groot bevolking wat baie sakelisensies en invoerregte sou betaal, het De Villiers korrek voorspel.

Randjeslaagte geproklameer

Die landmeter J.E. (Jos) de Villiers het die nuwe dorp Johannesburg in September 1886 opgemeet. Amper almal, veral die ZAR se staatsamptenare, het geglo dit sou weldra 'n spookdorp word soos so baie ander gouddorpe, maar De Villiers het van hulle verskil en op 'n keer selfs voorspel dit sou 'n stad word.

Op 24 September 1886 het die staatsekretaris die landmeter-generaal opdrag gegee om tenders vir die opmeting van 600 standplase op Randjeslaagte aan te vra. Blykbaar het J.E. de Villiers se sienswyse tog in ’n mate indruk gemaak, want die regering het besluit om die opmeting van die nuwe dorp aan hom op te dra teen ’n fooi van 10/- per standplaas. Op 4 Oktober 1886 is Randjeslaagte as dorpsgebied geproklameer en die volgende dag het Johann Rissik ’n plan aan J.E. de Villiers gestuur van die standplase wat hy moes uitmeet met die mededeling dat die dorp Johannesburg sou heet.

Die gouddorp se naam

Die naam Johannesburg is blykbaar aan die begin van Oktober 1886 aan die nuwe dorp toegeken. Op Sondag 3 Oktober 1886 het mynkommissaris Carl von Brandis per brief by die staatsekretaris navraag omtrent die naam gedoen: "De landmeter Gnl. heeft my den plan gezonden van de uitteleggen Stands en my geinformeerd dat de naam dezer grond Johannesburg sal zyn — ik heb de Eer U. Ed.'s instructien hieromtrent te vragen vóór ik hieraan kan voldoen." In sy memorandum aan die staatsekretaris het die onderstaatsekretaris gemeld: "Ik ben met boven bedoelde decissie – die niet in geschrift is, onbekend." Die besluit om die nuwe dorp Johannesburg te noem, was dus ’n mondelinge besluit wat nêrens op skrif voorkom nie. Die staatsekretaris moes wel van die besluit kennis gedra het, want op 9 Oktober 1886 het hy die mynkommissaris laat weet: "De Stands zullen zoo spoedig mogelijk worden opgemeten door Landmeter de Villiers. De naam van de plek zal zijn Johannesburg." In ’n latere brief het die staatsekretaris die grense van Johannesburg omskryf as dieselfde as die hele gebied van die regeringsplaas vroeër bekend as Randjeslaagte.

Ná jare lange onenigheid is ooreengekom dat Johannesburg na Christiaan Johannes Joubert en Johann Rissik genoem is. Daar is waarskynlik mondeling ooreengekom om hierdie twee manne deur die naam Johannesburg te vereer na aanleiding van hulle werksaamhede as tweemanskommissie om ’n plek vir die te stigte dorp uit te soek en om vas te stel of dit wenslik was om die gouddraende plase tot openbare delwery te verklaar.

Eerste standplase opgeveil

Op 19 Oktober 1886 het J.E. de Villiers met die opmeting van die standplase begin en die naam Johannesburg verskyn op hierdie datum vir die eerste keer in De Villiers se veldboek. Op 3 November 1886 is die opmeting voltooi en op 8 Desember 1886 is die eerste veiling van standplase in Johannesburg gehou. Uit die verskillende aansoeke om as afslaer by die veiling van die standplase op te tree, is dié van Joost Heystek van Rustenburg goedgekeur. Hy kon nie teenwoordig wees nie en gevolglik het sy vennoot, Hendrik Karl Jan van Noorden op 8 Desember 1886 die standplase opgeveil. Dit is nie moontlik om vas te stel in watter mate Afrikaners deelgeneem het aan die verkoop van standplasestaat gestuur is. Wel, is dit duidelik dat die keuse van die dorpsgebied, die naamgewing daarvan en die stigting van die dorp in ’n groot mate aan Afrikaners te danke was.

Uitbreiding

Die eerste uitleg van Randjeslaagte het uit twee afsonderlike blokke bestaan, elke ’n roosterplan waarop enkele pleine uitgesonder is. Tussen die twee blokke was delwerye aan die gang. Selfs in dié vroeë stadium was reeds in die kamp sprake van mededinging. Langs die ontwikkeling op Randjeslaagte het nog twee gebiede ontstaan: Marshalltown en Ferreirasdorp. Marshalltown is heel moontlik selfs voor Johannesburg (Randjeslaagte) uitgelê. Op 27 September 1886 het die Randse pionier Henry Brown Marshall die landmeter Kidger Tucker gevra om ’n woongebied uit te lê; dus voor Jos de Villiers op 3 November 1886 met sy uitleg klaar was.

Aangesien Marshall met Johann Rissik se suster getroud was, het hy moontlik uit dié bron van die ligging van die beplande amptelike mynkamp te hore gekom en toe dieselfde blokuitleg toegepas op die grond langs Randjeslaagte. Die Transvaalse owerheid het weliswaar Marshall se slimmigheid nie gestraf deur sy nieamptelike uitleg heeltemal te verbied nie, maar wel sy eie sakebelange beskerm deur te verhinder dat Marshalltown verkoop word vóór Randjeslaagte. Oor die ontstaan van Ferreirasdorp, enkele tientalle meters noordoos van Ferreiraskamp, is minder bekend. Die gebied is waarskynlik omstreeks Desember 1886 uitgelê om ’n geheel met Randjeslaagte en Marshalltown te vorm. Dit was in privaat besit tot die staat dit 'n jaar later gekoop het. Saam met Randjeslaagte en Marshalltown sou dit ontwikkel tot die stadskern van die Goudstad.

Die volgehoue toestroming van voornemende delwers en later ook handelaars het die owerheid genoop om die uitleg van De Villiers – wat hy op eie houtjie van die oorspronklike 600 tot 986 standplase uitgebrei het – aansienlik te vergroot. Dit is gedoen deur die twee stroke blokke op Randjeslaagte met mekaar te verbind, maar vanaf Marshalltown in die suide. By Breestraat is toe ontdek dat die noord-suidstrate nie presies by mekaar aansluit nie; vandaar die bekende "knik" in amper al hierdie strate waar hulle Breestraat (nou Lilian Ngoyistraat) kruis. 'n Verbinding tussen dié twee stroke en hul strate is immers nooit beplan nie. Nog voor die gedeelte wat die twee stroke blokke op Randjeslaagte moes verbind, van 1 tot 3 Junie 1887 in die openbaar opgeveil is, het entrepreneurs reeds kans gesien om die eerste luuksewoonbuurt uit te lê, naamlik Doornfontein. Aanvanklik het die rykstes onder die inwoners in Noordstraat gekoop of laat bou, maar die klein erwe en kort blokke op Randjeslaagte het duidelik nie in die smaak van die elite geval nie. 'n Opvallende kenmerk van Doornfontein, wat in Mei 1887 deur Th. Yeo Sherwell uitgelê is, is die lang blokke wat saam met die glooiing van die terrein in 'n noord-suidrigting van die oostelike grens van Randjeslaagte geloop het. Hierdie lang blokke tesame met die groterige standplase het 'n rustige karakter aan die nuwe woonbuurt gegee, maar die dwarsstrate het nie by die straatpatroon van Randjeslaagte aangesluit nie. Die volle betekenis van hierdie eerste werklike woonbuurt van Johannesburg word duidelik wanneer besef word dat Doornfontein byna net so groot was as die hele uitleg op Randjeslaagte. Met 'n vaste uitleg te midde van die chaotiese delfgewoel in die omgewing, het die geheelbeeld van die dorp vir die eerste keer 'n meer gekonsolideerde patroon aangeneem. Die sentrum het 'n meer aaneenlopende, egalige aansig van eenverdieping-sinkgeboutjies gekry. Gevolglik het die onderskeid tussen die delfgebied, met sy houtstellasies en gruishope, en die nedersetting al duideliker geword.

Bronne

• (af) Beyers, C.J. 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (af) Malan, D.G. (voorsitter: redaksiekomitee). 1986. Johannesburg eenhonderd jaar. Johannesburg: Chris van Rensburg Publikasies (Edms.) Beperk.
• (en) Raper, Peter Edmund. 2004. New Dictionary of South African Place Names. Johannesburg & Cape Town: Jonathan Ball Publishers.
• (af) Stals, prof. dr. E.L.P (red.). 1978. Afrikaners in die Goudstad. Deel 1. 1886 - 1924. Kaapstad en Pretoria: HAUM.