Platwurm

Platwurms Tydperk: Perm – tans, 270–0 m. jaar gelede PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Bedford se platwurm, Pseudobiceros bedfordi.
Wetenskaplike klassifikasie
Domein:	Eukaryota
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Platyhelminth Claus, 1887
Klasse
Turbellaria Trematoda Monogenea Cestoda

Platwurms vorm in die diereryk die filum Platyhelminth (van die Griekse πλατύ platy, "plat", en ἕλμινς helminth-, "wurm"). Dit is ’n groep relatief eenvoudige, ongesegmenteerde ongewerweldes van die klade Bilateria. Anders as ander lede van Bilateria het hulle geen seloom (buikholte) en geen gespesialiseerde asemhalings- en hartvatstelsel nie. Hulle het gevolglik plat vorms wat suurstof en voedingstowwe deur hul liggaam laat beweeg deur middel van diffusie. Die spysverteringstelsel het net een opening wat as mond en anus dien, en daarom kan die kos nie aaneenlopend geprosesseer word nie.

Beskrywing

Platwurms wat vry voorkom, is meestal parasiete en kom in water of skaduryke, klam aardomgewings voor. Lint-, suig- en slakwurms het komplekse lewensiklusse, met volwasse stadiums wat as parasiete in die spysverteringstelsel van visse of gewerweldes voorkom, en intermediêre stadiums wat sekondêre gashere besmet. Die eiers van suigwurms word deur hul hoofgashere uitgeskei, terwyl lintwurms groot hoeveelhede hermafroditiese segmente genereer wat verdeel wanneer hulle volwasse is, uitgeskei word en eiers vrystel.

Meer as die helfte van alle bekende platwurms is parasiete, en sommige rig enorme skade aan mense en vee aan. Bilharzia, wat deur die genus Schistosoma haematobia veroorsaak word, is naas malaria die mees verwoestende siekte by die mens wat deur parasiete veroorsaak word. Varkmasels word veroorsaak deur lintwurmlarwes wat vleis oneetbaar maak.

Die bedreiging deur platwurms in ontwikkelde lande is aan die toeneem weens die gewildheid van rou of halfgaar vleis, asook die invoer van kos van hoërisikogebiede. In ontwikkelende lande het mense dikwels nie die geld om kos goed gaar te maak nie, en swak beplande watertoevoer en besproeiingsprojekte verhoog die gevare wat veroorsaak word deur swak sanitasie en onhigiëniese boerderypraktyke.

Trilhaarwurms

Tot die trilhaarwurms (klas Turbellaria) behoort die primitiefste platwurms. Uit hulle het waarskynlik in die loop van die evolusie suig- en lintwurms ontwikkel. Die trilhaarwurms is oor die algemeen nooit langer as 5 mm nie en die liggaam is heeltemal, of net aan die onderkant. met trilhare bedek.

Die meeste soorte lewe in die see. Saam met hierdie vrye lewensvorm beskik die trilhaarwurms oor ʼn groot aantal sintuie. Tassintuie kom langs die liggaamsrand voor en smaaksintuie is in die kop en langs die mondrand geleë. Bale van die soorte besit ook oë, maar hulle kan daarmee slegs tussen lig en donker onderskei. As die oë ontbreek, is daar egter altyd liggevoelige selle in die vel aanwesig.

Die primitiefste verteenwoordigers van die trilhaarwurms, die Acoela, besit geen derm nie. Die voedsel word verteer deur 'n groep selle wat rondom die slukderm geleë is. Hierdie selle neem die voedseldeeltjies aktief op en verteer hulle op 'n soortgelyke wyse as wat by die amoeba gebeur.

Die hoër ontwikkelde trilhaarwurms besit wel 'n derm. Die vorm van die derm speel 'n rol by die klassifisering van die diere in verskillende groepe. By die Planaria-spesies (suborde Tricladida), wat sowel op land as in sout- en varswater voorkom, bestaan die derm uit 3 takke.

Suigwurms

Ook suigwurms (klas Trematoda) is net enkele millimeters groot en alle spesies lewe parasities. Om hom daartoe in staat te stel om hom op (ektoparasiet) of in (endoparasiet) die liggaam van die gasheer vas te heg, is die diertjies toegerus met 'n suigapparaat en ʼn haak aan die agterkant van die liggaam.

Die monogenea lewe meestal op die kieue van visse of op die vel van paddas en ander diere wat naby water lewe. Die larwes wat uit die eiers kom, swem 'n tyd lank vry rond, waarna hulle hulle vir die res van hul lewe aan 'n gasheer vasheg. Polystoma integerrimum is een van die min monogenea wat as endoparasiet in die galblaas van paddas lewe. Die larwe heg hom in die eerste plek as 'n ektoparasiet aan die kieue van paddavissies vas, maar wanneer die kieue tydens die metamorfose van die paddavis tot padda verdwyn, verhuis die parasiet via die dermkanaal na die galblaas.

Daar groei die larwe stadig verder, totdat dit na 3 jaar op presies dieselfde tydstip as die padda geslagsryp is. Wanneer hy voortplant, gaan die padda na die water en sodoende beland die eiers van die Polystoma weer in die water. Die hormoonvlak in die bloed van die padda beïnvloed waarskynlik ook indirek die geslagsrypheid van die wurm.

Digenea

Digenea is 'n endoparasiet waarby daar tydens die ontwikkeling van die larwe tot volwasse dier sowel gasheer- as generasiewisseling plaasvind. Die trilhaarbedekte mirasidiumlarwe kom uit die dier in die water vry. Die larwe dring 'n tussengasheer binne (meestal 'n waterslak) en ontwikkel daar tot 'n sporosist. Die sporosist bring ongeslagtelike (dit wil sê sonder bevrugting), staafvormige redia voort, wat op hul beurt dogterredia vorm. Die sporosiste en redia bly voortleef binne die slak, maar op 'n bepaalde tydstip ontstaan daar ook ander larwes, die serkaria, uit die redia.

Die serkaria verlaat die slak, swem 'n tyd vry rond en vorm uiteindelik metaserkaria ('n russtadium omsluit deur 'n kapsel). Laasgenoemde vind in 'n tweede tussengasheer of in die water plaas. In laasgenoemde geval heg die serkaria hulle dikwels aan waterplante vas. As die tussengasheer of waterplant deur 'n eindgasheer opgeëet word, groei die metaserkaria uit tot volwasse wurms. Baie werweldiere, ook die mens, kan as eindgasheer optree. Die lewerbotte (familie Fasciolidae) is as groep baie bekend. Verteenwoordigers van die familie Schistosomidae veroorsaak skistosomiase (bilharzia) - ʼn berugte tropiese siekte.

Hierdie wurms is die enigste suigwurms waarvan die geslagte geskei is. Hulle lewe egter in pare saam: die lang, maer wyfie lê permanent in ʼn groef aan die buikkant van die mannetjie. Die serkaria vorm nie ʼn kapsel nie, maar boor die liggaam van die eindgasheer binne, waarna hulle via die bloedstroom in die lewer beland. Wanneer hulle geslagsryp is, verhuis hulle na die dermwand, waar hulle die res van hul lewe in die bloedvate deurbring. Dit is veral die bale eiers wat ontsteking en weefselafwykings veroorsaak.

Lintwurms

Die lintwurm (klas Cestoda) is goed aangepas vir 'n parasitiese leefwyse: 'n mond en dermkanaal ontbreek en die wurm neem voedsel wat reeds deur die gasheer verteer is, direk deur sy liggaamswand uit die dermkanaal van die gasheer op. Aan die kop van die wurm kom hake of suiers voor waarmee hy hom aan die wand van die dermkanaal vasheg. Generasiewisseling kom maar selde by hierdie wurms voor; daar is wel meer as een tussengasheer nodig vir die ontwikkeling van die larwe (blaaswurms of sistiserkus) tot die volwasse dier.

Dit kan 'n gewerwelde of 'n ongewerwelde dier wees; die eindgasheer is egter altyd 'n gewerwelde dier. Agter die kop (skoleks) word vanuit die "nek" (kollum) altyd nuwe segmente (proglottides) gevorm. Hierin kom sowel testes as ovaria voor maar laasgenoemde word op 'n latere tydstip eers ryp. Deurdat die liggaam in 'n lus gaan lê, kom die ouer en jonger proglottes met mekaar in aanraking en kan hulle mekaar bevrug. Die bevrugte eiers word in 'n vertakte, sakvormige orgaan, die "uterus", opgegaar en vul die hele ryp segment.

Elke keer wanneer ontlasting plaasvind, verlaat 'n aantal ryp segmente die liggaam. Hulle val na 'n tyd uitmekaar en sodoende kom die eiers vry. Een van die bekendste spesies waarvoor die mens as eindgasheer optree, is die beeslintwurm (Taeniarhynchus saginatus), wat ook as die ongewapende lintwurm bekend staan omdat dit slegs oor suiers beskik. Die seshakige larwe (onkosfeer) kom in 'n eier voor en ontwikkel in 'n bees of ander herkouer tot 'n blaaswurm.

Indien beesvleis nie goed gaar gemaak is voordat dit geëet word nie, kan infeksie van blaaswurm opgedoen word. Ook die varklintwurm (Taenia solium), of wat ook bekend staan as die gewapende lintwurm van wee die krans van hakke op sy kop, parasiteer op die mens. Verder kan die mens ook as tussengasheer optree. Die blaaswurm kan in so 'n geval 'n veel groter gevaar inhou as die volwasse wurm, aangesien dit veral die oë en senuweeweefsel binnedring.

Die katlintwurm (Hydatigena taeniaeformis), waarvoor die huismuis (Mus musculus) as tussengasheer optree, kom bale gereelder voor as enige van bogenoemde twee soorte lintwurms. Dipylidium caninum kom by veral honde en katte voor, maar ook kinders word hierdeur besmet. Die blaaswurm is sterk gereduseer en staan bekend as sistiserki. Die sistiserkus ontwikkel in vlooilarwes en besmetting vind plaas wanneer 'n lewende of dooie vlooi heel ingesluk word. Die breëlintwurm (Dibothrio cephalus latus) word deur die eet van varswatervis na verskillende soogdiere en na die mens oorgedra.

Bron

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409648, volume 23, bl. 12

Eksterne skakels

• Wikispecies het meer inligting verwant aan Platwurm

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Platwurm.
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia