Gaan na inhoud

Persoonlikheid

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie

Persoonlikheid is 'n stel individuele verskille wat deur die sosiokulturele ontwikkeling van 'n individu beïnvloed word: waardes, gesindhede, persoonlike herinneringe, sosiale verhoudings, gewoontes en vaardighede.[1] Verskillende persoonlikheidsteoretici het hulle eie definisies vir die woord wat op hulle teoretiese standpunt gegrond is.[2]

Die term "karaktertrek" verwys na blywende persoonlike eienskappe wat in 'n spesifieke gedragspatroon in 'n verskeidenheid situasies na vore kom.

Temperament vs. persoonlikheid

[wysig | wysig bron]

Die teorie van individuele verskille het uit Hippokrates en Galenus se konsep van temperamente ontstaan. Hippokrates se vier liggaamsvloeistowwe het tot vier temperamente aanleiding gegee.[3] In die tweede eeu CE het sy opvolger Galenus die verduideliking uitgebrei. Volgens die "Vier Humore"-teorie is 'n persoon se temperament op die balans van liggaamsvloeistowwe gebaseer: geel gal, swart gal, slym en bloed.[4] Choleriese mense het glo 'n oormaat geel gal gehad wat tot hulle kortgebondenheid aanleiding gegee het. Melancholie is weer deur 'n oormaat swart gal veroorsaak wat deur 'n somber, neerslagtige, pessimistiese uitkyk gekenmerk is. Flegmatiese mense het glo 'n oormaat slym wat tot hulle trae, kalm temperament sou lei. Laastens is daar geglo dat mense wat hoë bloedvlakke het, sanguinies was en deur hulle vrolike, passievolle gesindheid gekenmerk is.[4]

Daar is onenigheid onder navorsers van onderskeidelik temperament en persoonlikheid oor die vraag of temperament deur biologiese verskille gedefinieer word al dan nie. Die teenwoordigheid van hierdie verskille in prekulturele individue (soos diere of klein kindertjies) dui daarop dat dit aan temperament toegeskryf kan word aangesien persoonlikheid 'n sosiokulturele konsep is. Navorsers van volwasse temperament wys daarop dat temperament, net soos seks, ouderdom en geestesiektes, op biochemiese stelsels gebaseer is terwyl persoonlikheid 'n produk van die sosialisering van 'n individu is wat oor hierdie vier kenmerke beskik. Alhoewel daar 'n wisselwerking tussen temperament en sosiokulturele faktore is, kan dit nie deur hierdie faktore beheer of maklik verander word nie.[5][6][7][8] Moderne teorieë van temperament konvergeer na12 komponente wat almal op 'n ensemble-interaksie tussen neurotransmitters gebaseer is.[8][9]

Temperament moet dus as 'n onafhanklike konsep vir verdere studies beskou word en nie met persoonlikheid vermeng word nie. Verder verwys temperament na dinamiese gedragskenmerke (energie, tempo, sensitiwiteit en emosionaliteit) terwyl persoonlikheid as 'n psigososiale konstruk beskou word wat die inhoudskenmerke (soos waardes, gesindhede, gewoontes, voorkeure, persoonlike geskiedenis, selfbeeld) van menslike gedrag insluit.[6][7][8] Navorsers van temperament wys daarop dat die gebrekkige aandag aan bestaande temperamentnavorsing deur die ontwikkelaars van die Groot Vyf-model daartoe aanleiding gegee het dat persoonlikheidsdimensies oorvleuel met dimensies wat vroeër in verskeie temperamentmodelle beskryf is. Neurotisme weerspieël byvoorbeeld die tradisionele temperamentdimensie Emosionaliteit, Ekstroversie die temperamentdimensie "Energie", of "Aktiwiteit", en Openheid vir ervaring die temperamentdimensie Sensasiesoeke.[8][10]

Vyf faktor-model

[wysig | wysig bron]

Persoonlikheid word gewoonlik in vyf komponente verdeel, naamlik openheid vir ervaring, pligsgetrouheid, ekstroversie, vriendelikheid en neurotisme (of emosionaliteit). Hierdie komponente, bekend as die Groot Vyf, is op die lange duur gewoonlik stabiel, en dit blyk dat ongeveer die helfte van die variansie eerder aan 'n persoon se genetika as die effek van sy omgewing toegeskryf kan word.[11][12]

Navorsers het gaan kyk of die verhouding tussen geluk en ekstroversie wat in volwassenes gesien word, ook by kinders voorkom. Die bevindings kan help om kinders te identifiseer wat meer geneig is om depressie te beleef, en om behandelings te ontwikkel waarop sulke kinders waarskynlik sal reageer. By kinders sowel as volwassenes dui navorsing daarop dat genetika, in teenstelling met omgewingsfaktore, 'n groter invloed op geluksvlakke uitoefen. Dit blyk dat persoonlikheid eers op dertig stabiliseer, en persoonlikheidskonstrukte in kinders word temperament genoem.[13] Temperament word as die voorloper van persoonlikheid beskou.[13] Terwyl McCrae en Costa se Groot Vyf-model persoonlikheidstrekke by volwassenes assesseer, word die EAS-model (emosionaliteit, aktiwiteit en sosialiteit) gebruik om temperament by kinders te assesseer. Die model meet vlakke van emosionaliteit, aktiwiteit, geselligheid en skaamheid by kinders. Die persoonlikheidsteoretici beskou die EAS-temperamentmodel soortgelyk aan die Groot Vyf-model vir volwassenes, maar dit kan as gevolg van bogenoemde samesmelting van die konsepte van persoonlikheid en temperament wees. Bevindings dui daarop dat hoë geselligheidsvlakke en lae skugterheidsvlakke ekwivalent aan volwasse ekstroversie is, en dat dit ook met hoër vlakke van lewenstevredenheid by kinders korreleer.

Nog 'n interessante bevinding is die verband tussen ekstroverte optrede en positiewe affek. Iemand wat ekstroverties optree, is spraaksaam, selfgeldend avontuurlik en spontaan. Vir die doel van hierdie studie word positiewe affek as die ervaring van gelukkige en aangename emosies gedefinieer.[14] Hierdie studie het gaan kyk na die uitwerking van gedrag wat teen 'n persoon se natuurlike aard indruis. Die fokus van die studie was dus op die voordele en nadele van introverte (mense wat skaam, sosiaal teruggetrokke en nie-aggressief is) wat ekstroverties optree, en van ekstroverte wat introverties optree. Nadat hulle ekstroverties opgetree het, het introverte se ervaring van positiewe effek toegeneem [14] terwyl ekstroverte oënskynlik laer vlakke van positiewe affek ervaar en aan ego-uitputting ly. Ego-uitputting of kognitiewe uitputting kom voor wanneer 'n individu sy energie gebruik om openlik op 'n manier op te tree wat teen sy geaardheid ingaan. Wanneer mense op 'n strydige manier optree, word die meeste (of alle) kognitiewe energie ingespan om hierdie vreemde gedragstyl en ingesteldheid te reguleer. Aangesien alle beskikbare energie gebruik word om hierdie strydige gedrag te handhaaf, is daar 'n gebrek aan energie om belangrike en moeilik besluite te neem, vir die toekoms te beplan, emosies te beheer of te reguleer of ander kognitiewe take effektief uit te voer.[14]

Een vraag wat geopper is, is waarom ekstroverte geneig is om gelukkiger as introverte te wees. Die twee teorieë wat ter verduideliking van hierdie verskil voorgehou word, is die instrumentele en temperamentele teorieë.[11] Volgens die instrumentele teorie neem ekstroverte besluite wat hulle in meer positiewe situasies plaas en hulle reageer ook sterker op positiewe situasies as introverte. Volgens die temperamentele teorie het ekstroverte 'n geaardheid wat oor die algemeen veroorsaak dat hulle 'n hoër mate van positiewe affek ervaar. In hulle studie van ekstroversie het Lucas en Baird [11] geen statistiese steun vir die instrumentele teorie gevind nie, maar hulle het wel bevind dat ekstroverte oor die algemeen 'n groter mate van positiewe affek ervaar.

Daar is ook navorsing gedoen om sekere van die mediators te identifiseer wat vir die korrelasie tussen ekstroversie en geluk verantwoordelik is. Selfbeeld en selfdoeltreffendheid is twee van hierdie mediators. Daar is bevind dat selfdoeltreffendheid met ekstroversie en subjektiewe welsyn verband hou.[15] Selfdoeltreffendheid is 'n individu geloof in sy vermoë om op standaard te presteer, die vermoë om gewenste resultate te behaal en die vermoë om belangrike lewensbesluite te neem.[15] Die verhouding tussen ekstroversie (en neurotisme) en subjektiewe geluk word egter net gedeeltelik deur selfdoeltreffendheid bewerk.[15] Dit impliseer dat daar heel waarskynlik ander faktore is wat die verhouding tussen subjektiewe geluk en persoonlikheidskenmerke tot gevolg het. Selfbeeld is moontlik een so 'n faktor. Individue met meer vertroue in hulleself en hulle vermoëns, blyk 'n groter mate van subjektiewe welsyn en hoër ekstroversievlakke te hê.[16]

Die verskynsel van gemoedshandhawing as nog 'n moontlike mediator is ook ondersoek. Gemoedshandhawing, die vermoë om jou gemiddelde gelukkigheidsvlak binne 'n dubbelsinnige situasie te handhaaf (menende 'n situasie wat die potensiaal het om óf positiewe óf negatiewe emosies by verskillende individue uit te lok) blyk sterker by ekstroverte te wees.[17] Dit beteken dat ekstroverte persone se geluksvlakke minder vatbaar vir die invloed van eksterne gebeure is. Nog 'n implikasie van hierdie bevinding is dat ekstroverte se positiewe gemoedstemmings langer as dié van introverte duur.[17]

Omgewingsinvloede

[wysig | wysig bron]

Daar is bevind dat omgewingsinvloede 'n meer vormende uitwerkende op persoonlikheidseienskappe het as wat navorsers oorspronklik geglo het.[12][18] Persoonlikheidsverskille voorspel ook die voorkoms van lewenservarings.[18]

Kruiskulturele studies

[wysig | wysig bron]

Daar is onlangs gedebatteer oor die bestudering van persoonlikheid in ander kulture. Sommige mense is van mening dat persoonlikheid sy algehele oorsprong in kultuur het en dat daar dus geen sinvolle kruiskulturele studies uitgevoer kan word nie. Ander glo weer dat sommige elemente deur alle kulture gedeel word, en daar word tans gepoog om die kruiskulturele toepaslikheid van "die groot vyf" te demonstreer.[19]

Historiese ontwikkeling van die konsep

[wysig | wysig bron]

Die moderne konsep van individuele persoonlikheid is 'n produk van kultuurverskuiwings wat by die Renaissance, 'n noodsaaklike element in moderniteit, begin het. In teenstelling hiermee was die Middeleeuse Europa se begrip van die self aan 'n netwerk van sosiale rolle gekoppel: "die huishouding, die familienetwerk, die gilde, die korporasie – dit was die boublokke van individualiteit," skryf Stephen Greenblatt in sy vertelling van die herontdekking (1417) en verloop van Lucretius se gedig De rerum natura: "aan die kern van die gedig lê die sleutelbeginsels van 'n moderne begrip van die wêreld."[20] "Die individu was afhanklik van die gesin, sonder hulle was hy niks nie," skryf Jacques Gélis.[21]

Biologie

[wysig | wysig bron]

Die biologiese basis van persoonlikheid is die teorie dat anatomiese strukture in die brein tot persoonlikheidstrekke bydra. Dit spruit uit die neurosielkunde wat die verband tussen die breinstruktuur en verskeie sielkundige prosesse en gedrag bestudeer. By die mens is die frontale lobbe byvoorbeeld verantwoordelik vir vooruitsiening en afwagting, en die oksipitale lobbe vir die prosessering van visuele inligting. Verder word persoonlikheid ook deur sekere fisiologiese funksies soos hormoonafskeiding geaffekteer. Die hormoon testosteroon is byvoorbeeld belangrik vir sosialiteit, emosie, aggressie en seksualiteit.[22] Daarbenewens toon studies dat die uitdrukking van 'n persoonlikheidstrek afhang van die volume van die breinkorteks waarmee dit geassosieer word.[23]

Daar heers ook verwarring onder sommige sielkundiges wat nie genoegsaam tussen persoonlikheid en temperament onderskei nie. Temperament-eienskappe wat op swak neurochemiese wanbalanse binne neurotransmitterstelsels gebaseer is, is baie meer stabiel, kom konsekwent in gedrag voor, en manifesteer in die vroeë kinderjare. Dit kan nie maklik verander word nie, maar gedrag kan daarvoor vergoed. In teenstelling daarmee is persoonlikheidseienskappe en -kenmerke die produk van die sosiokulturele ontwikkeling van mense, en dit kan aangeleer en/of verander word.

Psigiatrie

[wysig | wysig bron]

Hoë neurotisme is 'n onafhanklike voorspeller vir die ontwikkeling van algemene geestesversteurings.[24]

Personologie

[wysig | wysig bron]

Personologie volg 'n multidimensionele, komplekse en omvattende benadering tot persoonlikheid. Vanuit 'n holistiese perspektief is personologie 'n studie van persoonlikheid as 'n geheel, as 'n stelsel, maar terselfdertyd in al sy komponente, vlakke en sfere.[25][26]

Sien ook

[wysig | wysig bron]
  • Cult of personality, political institution in which a leader uses mass media to create a larger-than-life public image
  • David C. Funder
  • Differential psychology
  • Human variability
  • Offender profiling
  • Personality and Individual Differences, a scientific journal published bi-monthly by Elsevier
  • Personality crisis (disambiguation)
  • Personality rights, consisting of the right to individual publicity and privacy
  • Personality style

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Mischel, W., Shoda, Y., & Smith, R. E. (2004).
  2. ↑ Engler, B. (2009).
  3. ↑ Storm Paula, "Personality Psychology and the Workplace" Geargiveer 21 Februarie 2014 op Wayback Machine, MLA Forum, 2006
  4. ↑ 4,0 4,1 Carlson, Neil, et al. 2010.
  5. ↑ Rusalov, VM (1989). "Motor and communicative aspects of human temperament: a new questionnaire of the structure of temperament". Personality and individual differences. 10: 817–827.
  6. ↑ 6,0 6,1 Strelau, J (1998). Temperament: A Psychological Perspective. New York: Plenum.
  7. ↑ 7,0 7,1 Rusalov, VM; Trofimova, IN (2007). Structure of Temperament and Its Measurement. Toronto, Canada: Psychological Services Press.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Trofimova, IN (2016). "The interlocking between functional aspects of activities and a neurochemical model of adult temperament". In: Arnold, M.C. (Ed.) Temperaments: Individual Differences, Social and Environmental Influences and Impact on Quality of Life. New York: Nova Science Publishers, Inc.: 77–147.
  9. ↑ Trofimova, IN; Robbins, TW (2016). "Temperament and arousal systems: a new synthesis of differential psychology and functional neurochemistry". Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 64: 382–402. doi:10.1016/j.neubiorev.2016.03.008.
  10. ↑ Trofimova, IN (2010). "An investigation into differences between the structure of temperament and the structure of personality". American Journal of Psychology. 123(4): 467–480. doi:10.5406/amerjpsyc.123.4.0467.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Lucas & Baird 2004, p. 473-485.
  12. ↑ 12,0 12,1 Briley, D. A., Tucker-Drob, E. M. (2014). "Genetic and environmental continuity in personality development: A meta-analysis". Psychological Bulletin. 140 (5): 1303–31. doi:10.1037/a0037091.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  13. ↑ 13,0 13,1 Holder & Klassen 2010, p. 419–439.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Zelenski, Santoro, & Whelan, p. 290-303.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Strobel, Tumasjan, & Sporrle, p. 43-48.
  16. ↑ Joshanloo & Afshari 2009, p. 105-113.
  17. ↑ 17,0 17,1 Lischetzke & Eid 2006, p. 1127–1162.
  18. ↑ 18,0 18,1 Jeronimus, B. F., Riese, H., Sanderman, R., Ormel, J. (2014). "Mutual Reinforcement Between Neuroticism and Life Experiences: A Five-Wave, 16-Year Study to Test Reciprocal Causation". Journal of Personality and Social Psychology. 107 (4): 751–64. doi:10.1037/a0037009.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  19. ↑ Funder, D.C., (2001).
  20. ↑ Greenblatt, The Swerve: how the world became modern, 2011:3, 16.
  21. ↑ Gélis, "The Child: from anonymity to individuality", in Philippe Ariès and Georges Duby, A History of Private Life III: Passions of the Renaissance 1989:309.
  22. ↑ Funder, David (Februarie 2001). "PERSONALITY". Annual Review of Psychology. 52 (1): 197–221. doi:10.1146/annurev.psych.52.1.197.
  23. ↑ DeYoung, Colin G. (Junie 2010). "Testing Predictions From Personality Neuroscience: Brain Structures and the Big Five". Psychological Science. 21 (6): 820–828. doi:10.1177/0956797610370159. PMC 3049165. PMID 20435951.
  24. ↑ Ormel J.; Jeronimus, B.F.; Kotov, M.; Riese, H.; Bos, E.H.; Hankin, B. (2013). "Neuroticism and common mental disorders: Meaning and utility of a complex relationship". Clinical Psychology Review. 33 (5): 686–697. doi:10.1016/j.cpr.2013.04.003. PMC 4382368. PMID 23702592.
  25. ↑ Murray, H.A. (1938).
  26. ↑ Strack, S. (2005).

Verdere leesstof

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Persoonlikheid&oldid=2519502"