Noord-Rhodesië

Protectorate of Northern Rhodesia
Protektoraat van Noord-Rhodesië

← ← 1924 — 1953 1963 — 1964 → →
Vlag Wapen
Volkslied: God Save the Queen
Ligging of Noord-Rhodesië Noord-Rhodesië op die gebied van die huidige Republiek Zambië
Hoofstad	Livingstone (1924 tot 1935) Lusaka (1935 tot 1964)
Taal/Tale	Engels (amptelik), Nyanja, Bemba, Tonga en Lozi
Regering	Monargie
Koning
- 1924–1936	George V
- 1936	Edward VIII
- 1936–1952	George VI
- 1952–1964	Elizabeth II
Historiese tydperk	Koue Oorlog
- Stigting	1 April 1924
- Federasie met Suid-Rhodesië en Njassaland	1953–1963
- Onafhanklikheid	24 Oktober 1964
Oppervlakte
- 1935	752 618 km2 290 587 sq mi
Geldeenheid	Britse pond

Noord-Rhodesië (Engels: Northern Rhodesia, amptelik Protektoraat van Noord-Rhodesië, Engels: Protectorate of Northern Rhodesia; genoem na Cecil Rhodes) was 'n Britse protektoraat in Midde-Afrika van 1924 tot en met die onafhanklikwording van die gebied op 24 Oktober 1964 as Zambië.

Cecil John Rhodes was hoofsaaklik verantwoordelik vir Britse indringing noord van die Zambezi tydens die laaste twee dekades van die 19de eeu. Rhodes het daarna gestrewe om die koperbronne van Katanga en die goudbronne tussen die Limpopo en die Zambezi by sy mynboubelange in te sluit. Die Britse regering was daarop ingestel om Britse opperheerskappy aan die Kaap te handhaaf en te keer dat Boere, Portugese of Duitsers vyandige alliansies verder noord aangaan. Daarom staan die Britse regering in 1889 'n oktrooi aan die pasgestige British South Africa Company (BSA) toe om die oostelike gedeelte van die huidige Zimbabwe te beset, terwyl die maatskappy verdrae sluit met en vergunnings kry van verskeie swart hoofmanne noord van die Zambezi. So kom die grootste deel van die latere Noord-Rhodesië onder Britse invloed.

Die BSA het min by die gebied se bestuur gebaat, omdat dit te duur was om koper na die kus te vervoer en Katanga (tans Shaba), in die suide van die teenswoordige Demokratiese Republiek van die Kongo, die grootskaalse beleggings wat vereis is vir winsgewende ontginning, gelok het. Daarom dra die BSA in 1924 sy administratiewe pligte in Noord-Rhodesië aan die Britse koloniale kantoor oor. 'n Wetgewende Vergadering is in die lewe geroep, maar swartes is vir alle praktiese doeleindes daarvan uitgesluit.

Tydens die eerste dekade na die Britse regering die gebied oorgeneem het, is die ryk reserwes in die latere Koperstreek doeltreffend op 'n groot skaal ontgin. Weens die snelle vooruitgang van die elektriese en motorbedryf het die wêreldwye vraag na koper skerp toegeneem. Geoloë het daadwerklik in Noord-Rhodesië begin prospekteer. Groot are koper is in die dekade na 1920 diep onder oppervlak by Mufulira, Roan Antelope en Nkana ontdek, asook 'n veel groter bron naby die oppervlak by Nchanga. Die Groot Depressie het die ontwikkeling van myne gekniehalter, maar teen die middel van die jare dertig is die bedryf behoorlik gevestig.

'n Kaart van die protektoraat wat in 1953 in 'n toeristehandleiding verskyn het.

Die vinnige nywerheidsontwikkeling het 'n ingrypende maatskaplike en politieke uitwerking op die gebied gehad. Daar was skreiende ongelykhede behandeling van wit en swart werkers, veral omdat die koloniale regering en mynbase eweseer wou keer dat swart mynwerkers hulle blywende op die myndorpe vestig. Die regering het swart vakbonde verbied, daarom bring die swart werkers sogenaamde "welsynverenigings" op die been. In 1946 het landelike sowel as stedelike afgevaardigdes van dié verenigings in die hoofstad Lusaka beraadslaag en die Federation of Welfare Societies gestig as verenigde front.

In 1945 kom die Arbeidersparty in Brittanje aan die bewind en sodoende versnel die pas van politieke verandering. Kort hierna wettig die regering swart vakbonde en in 1949 kom al die swart mynwerkersvakbonde in 'n enkele vakbond byeen. Dié vakbond bult sy spiere tydens 'n land maar vreedsame staking in 1952, wat tot aansienlike loonvergogings gelei het.

Intussen is die grondwetlike toekoms van die gebied ernstig gedebatteer. Baie blankes wou graag die juk van die Britse koloniale kantoor afwerp en verkose lede van die Wetgewende Vergadering was steeds die minderheid, daarom wou dit voorkom asof setlaarbeheer oor Noord-Rhodesië slegs deur 'n federasie met die setlaarregering van Suid-Rhodesië bewerkstellig kon word. Blankes én swartes was veral ongelukkig omdat die Britse regering, deur middel van belasting op die kopermyne, miljoene ponde uit die gebied verdien het, maar bitter min maatskaplike opheffing befonds het.

• Vir die periode van 1953 tot en met onafhanklikheid op 24 Oktober 1964, sien Sentraal-Afrikaanse Federasie.

Bronne

• Africa South of the Sahara, Europa Publications Limited, London, 1975.
• Africa South of the Sahara, Europa Publications Limited, London, 1991.