Michiel Christiaan Vos

Ds. Michiel Christiaan Vos (Kaapstad, 31 Desember 1759 - Tulbagh, 26 Februarie 1825) was slegs die vierde Suid-Afrikaanse predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk. Hy was 'n omstrede figuur wat enersyds geëer is en andersyds verguis is.

Agtergrond en vroeë jare

Vos was die jongste van die vyf kinders uit die huwelik van Jan Hendrik Vos, gebore in Batavia, en Johanna Bok, gebore in Kaapstad. Hy het van sy geboorte af gely aan 'n "allerlastigste ligchaamskwaal", 'n pynlike huidsiekte wat hom sy lewe lank gekwel het en wat hom liggaamlik verswak het. Dit het hom ook terneergedruk, sentimenteel en dweperig gemaak. Sy hele lewe was hy lydende en in sy kinderjare het hy meermale verlang om liewer dood te wees. In 1768 is hy aangetas deur die destydse heersende kindersiekte, waarskynlik pokke, wat amper sy lewe geëis het. Toe hy nog pas vyf jaar oud was, is sy vader oorlede terwyl sy moeder later weer getrou het. In 1773 is hy as leerling by sy oudste broer geplaas om die ambag van silwersmid te leer. Die volgende jaar het hy die boekie van C. van Niel De Donderslag der Goddeloozen in die hande gekry waarin die lyding in die hel op die mees lewensgetroue manier beskryf word sodat die lesers deur vrees na die Here gedryf kon word. Hy het ook kennis gemaak met piëtistiese geskrifte soos De Uitmuntende Kracht van Christus' Liefde deur Hermanus Hermsen waarin die bevindinge en bekeringsgeskiedenis van verskillende mense beskryf word. Hy het geselskappe of konventikels wat destyds reeds in Kaapstad gevestig was en wat 'n eeu later die sektewese in die hand sou werk, dikwels besoek. In hierdie vergaderings het die mense graag hulle geestelike bevindings gedeel. Hier het hy 'n hewige sielestryd ontwikkel en toe hy eindelik vrede vind, het die begeerte by hom ontstaan om predikant te word en dan ook onder slawe te arbei.

Die groot moeilikheid was egter om dit te verwesenlik, want met die oog op sy swak gesondheid was niemand bereid om hom te help nie en omdat hy nog nie mondig was nie, wou die weeskamer nie sy vader se erfporsie aan hom beskikbaar stel nie. Sy geneesheer het hom sterk afgeraai en gereken hy sou nooit die reis na Europa oorleef nie. Hy het toe 'n ander plan beraam en op 14 November 1779 in die huwelik getree met mej. Elisabeth Johanna Jacobs wat omtrent twee jaar ouer as hy was. Sy was 'n dogter van die vroeë Kaapse sieketrooster Jan van der Trans en hy het haar in die geselskappe en konventikels ontmoet. Deur sy huwelik was hy mondig en kon hy dus oor sy geld in die weeskamer beskik. Nou het goewerneur Joachim van Plettenberg egter toestemming geweier om hom na Holland te laat vertrek. Hierdie weiering is heeltemal begryplik. Hy was slegs 20 jaar oud, sy vrou net twee jaar ouer, en nou wou hy pas ná sy huwelik na Europa vertrek en haar alleen agterlaat vir 'n skeiding van ongeveer ses jaar. Boonop was hy liggaamlik swak. Tog het hy deurgedruk en op 11 Maart 1780 na Holland vertrek met die agterlating van sy vrou, met wie hy nog skaars vier maande getroud was.

In Nederland

By sy aankoms in Holland is hy na Hummelo om deur sy vrou se oom ds. J. van der Trans, wat daar predikant was, vir die studie aan die universiteit voorberei te word. Hy voel hom egter ontuis hier omdat die gees nie piëtisties genoeg na sy sin was nie en daarom verhuis hy na Doesburg waar 'n konventikel-kring was en waar hy met Hermanus Hermsen in aanraking kom. Sy godsdienstige beskouings is ongetwyfeld versterk in die jaar wat hy in Doesburg deurgebring het. Gedurende sy studiejare in Utrecht, wat in Augustus 1781 begin het, het hy meermale op verskillende plekke in die land die samekomste van konvenitel-kringe bygewoon en hom verder in dié rigting ontwikkel.

Op 7 Junie 1784 is hy voor die Klassis van Amsterdam praeparatoir geëksamineer in die volste verwagting dat hy vir die bestaande vakature in die NG gemeente Kaapstad benoem sou word. Die gedeputeerde van die Klassis wat die aanbeveling by die bewindhebbers moes maak, was deur sy dweepsieke aard egter bang om hom na die Kaapse Kerk te laat gaan, waarop ds. Meent Borcherds benoem is. Dit was vir Vos 'n groot teleurstelling, want hy graag toe na sy vaderland en sy vrou terugkeer.

Bediening in Nederland

Vanaf Julie 1784 het hy gedurende verskillende maande in Amsterdam vir die 79-jarige ds. J. Tyken die preekbeurte waargeneem. Sy prediking was 'n gevoelsprediking, opwindend van aard. Op 'n keer het dit selfs gebeur dat 'n ongetroude vrou onder preek "met eene wringing van hare handen" hardop geskree het: "O God, ik ga eeuwig verloren, eeuwig verloren". Sy het onder sy preek so 'n skrik en vrees gekry dat dit "uit hare gelaatstrekken en ligchaamsgebaren duidelik te lezen" was.

In 1785 neem hy 'n beroep aan na die gemeente Woudenberg waar hy op 3 Julie deur sy voorganger daar, sy studievriend en die latere Amsterdamse predikant ds. S. van Beuningen bevestig is en dieselfde middag sy intreepreek hou na aanleiding van Saggaria 6:15 (Statebybel): "En die verre zijn, zullen komen, en zullen bouwen in den tempel des HEEREN, en gijlieden zult weten, dat de HEERE der heirscharen mij tot u gezonden heeft. Dit zal geschieden, indien gij vlijtiglijk zult horen naar de stem des HEEREN, uws Gods."

Hy was nog net 'n paar maande in Woudenberg toe hy so siek word dat hy vyf Sondae lank nie kon preek nie en vir sy lewe gevrees het. Hy word egter gesond, maar sy liggaamsingesteldheid was daarna nog broser as voorheen. Solank as wat hy in Europa was, was hy elke winter siek. Sy vrou het intussen uit die Kaap na Nederland vertrek en op 3 Augustus 1786 het hy haar by haar aankoms in Enkhuizen ontmoet, nadat hulle mekaar amper ses jaar en vyf maande lank nie gesien het nie. Die weersiens was nie sonder teleurstelling nie, want sy vrou was ook van die gevoelsvromes en was daarvan oortuig dat die Here aan haar belowe het dat haar man 'n predikant aan die Kaap sou word waar die Here "groote en heerlijke dingen, tot heil van Zijn Sion" deur hom sou verrig en nou is hy predikant in Holland, pleks van aan die Kaap. Al haar geestelike bevindings waarop sy gebou het, was vir haar hersenskimme. Dit het gelei tot 'n meer as vier jaar lange staat van wanhoop wat vir ds. Vos des te moeiliker was omdat hy sy bes moes doen om dit vir ander mense te probeer wegsteek.

As rasegte piëtis wou hy mense tot bekering bring. Maar so ver as wat hy kon oordeel, het hy in die eerste twee jaar van sy bediening niemand tot bekering laat kom nie. Al wat hy bespeur het, was dat die vroeëre bekeerdes in kennis, in geloofsoefening en in die praktyk van die godsaligheid aanmerklik toegeneem het. In 1788 het hy met sy gevoelsprediking 'n opwekking verkry van dieselfde soort as die Nykerkse beweging van 1749.

In 1789 neem hy 'n beroep aan na Pynacker en nadat hy op 27 September van Woudenburg afskeid geneem het, is hy op 11 Oktober in sy nuwe gemeente bevestig. Ook hier was hy 'n gevoelsprediker. Sy verhale van kragtige bekering het daartoe gelei dat ds. Vos se teenstanders hom van dweepsug beskuldig het. Sy verblyf in Pynacker was baie kort, want ná 'n jaar, op 27 Oktober 1790, het hy van die gemeente afskeid geneem om na Woerden te gaan, waar hy op 21 November bevestig is.

Terug na Suid-Afrika

Sy begeerte om na Suid-Afrika terug te keer het nie verminder nie, maar hy is tog herhaaldelik daarin teleurgesteld. Eers is ds. Meent Borcherds aangestel en daarna di. Petrus van der Spuy, Helperus Ritzema van Lier en Johan Heinrich von Manger. Nietemin is hy uiteindelik benoem en kon op 13 Oktober sy afskeid in Woerden preek en op 8 November na Suid-Afrika vertrek waar hy op 8 Maart 1794 aangekom het. Hy is op Roodezand (Tulbagh) geplaas waar hy op 4 Mei sy intreepreek gehou het. Hy het hom dadelik met al sy krag op sendingwerk onder die slawe toegespits. Sy gevoelsprediking het ook hier meermale met opwinding gepaard gegaan.

In 1799 het vier sendelinge van die Londense Sendinggenootskap in die Kaap aangekom, dr. J.T. van der Kemp, J.J. Kicherer, John Edmonds en William Edwards. Ds. Vos het hulle hartlik verwelkom. Die laaste twee, wat Engelse was, was nie georden nie, hulle kwalifikasies word nie genoem nie en hulle was waarskynlik ambagslui. Ds. Vos en dr. Van der Kemp het hulle dan ook oorhaastig op 26 Mei op Tulbagh me die handoplegging georden.

Ds. Vos se gesondheid was in Suid-Afrika baie beter as in Holland en hy kon lang reise na die binneland onderneem om die mense daar te besoek en te bearbei. So het hy gedurende die laaste kwartaal van 1797 na Graaff-Reinet gegaan, ook om die gemoedere te kalmeer, want hy was 'n ondersteuner van die Britse bewind en het op sy beurt die steun van die Britse bewindhebbers aan die Kaap agter hom gehad. In sy afwesigheid het ds. H.W. Ballot die werk in sy gemeente waargeneem. In dié tyd het daar allerlei bose gerugte oor ds. Vos ontstaan waardeur hy gemeen het dat hy spoedig in Suid-Afrika "volstrekt nutteloos" sou wees en die gedagte ál meer by hom ontstaan het om na Europa terug te keer. 'n Ander rede vir sy verlange om Europa toe te gaan, noem hy die "zwak zenuwgestel" van sy vrou wat nie met die bediendes oor die weg gekom het nie en deurentyd hom probeer oorhaal het om na Europa terug te keer. 'n Derde rede was, volgens hom, die sendelingsberigte uit Engeland wat by hom 'n verlange gewek het om oog- en oorgetuie te wees van die "groote werk de Heeren aldaar".

Weer na Europa

Sy vertrek uit Suid-Afrika was onder 'n wolk, want na die sluiting van die Vrede van Amiens in 1802, waarby bepaal is dat die Kaap weer aan Nederland teruggegee moes word, het hy onverwags na Engeland vertrek, hoewel hy hom by sy benoeming as predikant vir die Kaap tot 15 jaar verbind het, waarvan nog slegs agt verstryk het. Ook het hy die Kaapse gemeente, wat by gebrek aan 'n kerkorganisasie enigsins leiding kon gee, nie van sy vertrek in kennis gestel of daaroor geraadpleeg nie. So maak sy vertrek uit Suid-Afrika en sy reis na Europa 'n onaangename indruk. Dit was ook 'n moeitevolle reis wat hom baie geld gekos het. Sy vrou se verlange na Holland te spyt, is hy na Engeland, waar hy tot Februarie 1804 gebly het en toe na Ceylon vertrek het as sendelingpredikant, eers op Punt de Galle en toe in Colombo. Oor sy verblyf daar het hy niks goeds te sê gehad nie. Sy vrou is daar op 12 Januarie 1805 oorlede. 'n Tydjie later is hy met Johanna Petronella van Geyzel, weduwee van 'n Engelse offisier, getroud. Van Ceylon is hy na Negapatnam waar hy 18 maande gewerk het. Maar ook hier kon hy dit nie uithou nie en hy is uiteindelik maar weer na die Kaap terug waar hy op 26 November 1809 aangekom het en hom onder die tweede Britse bewind op sy gemak kon voel.

Terug aan die Kaap

Die Kaapse goewerneur Caledon het hom as predikant van die Swartland aangestel waar hy in Junie 1810 sy werk aanvaar het. Maar hy het nogal teenstand ondervind, want die mense wou hom glad nie gehad het nie - waarskynlik het sy reputasie van Tulbagh hom vooruitgeloop. Daar is selfs 'n versoekskrif na die goewerneur gestuur waarin melding gemaak is van "the dissatisfaction of the community at large" met hom en waarin die vrees uitgespreek is dat dit kon lei tot "a considerable neglect in the observance of religious duties and confusion and discord among the parishioners". Hulle het graaf Caledon dan ook versoek om hom te verplaas. Die lidmate het hulle toemaar vir eers by sy benoeming neergelê, want 'n paar maande na sy aankoms in Swartland het hy in die teenwoordigheid van 400 toehoorders sy 25-jarige evangeliebediening herdenk. Maar die goewerneur het dit tog raadsaam gevind om hom in April 1811, nadat hy dus maar tien maande in Swartland was, na die pas gestigte Caledon te verplaas. Hier het hy gearbei tot hy sy emeritaat op 2 Augustus 1818 aanvaar het.

Hy kon nie aard in die Caledonse klimaat nie en sy liggaamskwaal het sodanig vererger dat hy na die kerk gedra moes word en sittende moes preek. Terwyl hy 'n keer so gepreek het, is sy pastorie afgebrand wat hom groot skade berokken het. Na sy emeritaat het hy hom op Tulbagh gevestig. In 1819 het hy sy herinneringe in briefvorm opgeteken en na sy vriend ds. S. van Breuningen gestuur wat dit in 1824 in Amsterdam in druk laat verskyn het onder die titel: Merkwaardig Verhaal aangaande het leven en de lotgevallen van Michiel Christiaan Vos, als predikant der Hervormde Christelijke Gemeente op onderscheidene plaatsen in Nederland, Afrika en Azië; van zijne jeugd af tot den tijd van zijn Emeritusschap: door hem zelven in den jare 1819 briefsgewijze aan eene vriend medegedeeld. Voorin is 'n portret van hom geplaas. Vyf jaar later het in Basel 'n Duitse vertaling die lig gesien. Die Hollandse weergawe is meermale herdruk. Die derde druk het in 1850 in Amsterdam verskyn en die vierde in 1867. Ds. (later prof.) John du Plessis het in 1911 in Kaapstad 'n nuwe uitgawe met uitvoerige aantekeninge uitgegee. In sy aanbeveling skryf het ten onregte dat hierdie "Merkwaardig Verhaal" sedert 1824 "nooit herdrukt werd". In 2008 het Eep Francken en Olf Praamstra fragmente uit Vos se boek opgeneem in hul bloemlesing Heerengracht, Zuid-Afrika.

Waardering

In 1945 skryf ds. A.P. Smit, wat ds. Vos blykbaar vereer het: " 'n Beminlike, gewilde en innemende persoonlikheid was hy bepaald nie. Sy geaardheid en temperament was so dat hy nie altyd glad met ander kon saamwerk nie. Hy was ewenwel 'n man met 'n sterk persoonlikheid, buitengewone geestelike krag en was ongetwyfeld bekwaam." In die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel II skryf dr. H.D.A. du Toit: "Vos was 'n welsprekende prediker ... Ofskoon hy aan liggaamlike en persoonlikheidsgebreke gely het, troon hy tog bo so baie van sy tydgenote uit as 'n prediker wat saam met Van Lier 'n nuwe aksent in die predikant aan die Kaap gelê het. Tot op daardie tydstip was die verkondiging swaar dogmaties en oorwegend verstandelik. As kind van die Gereformeerde Piëtisme is hy soms as 'n dweper aangesien, maar hy het 'n rigting verteenwoordig wat verlang het na 'n warmer evangeliese godsdiens ... 'n Introverte kerk is deur sy toedoen wakker geskud om uit te gaan na die heidene en daarmee het 'n sendingherlewing in die N.G. Kerk begin." In sy Gedenkboek van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Swartland Tweede Eeufees (1745-1945) skryf ds. A.P. Smit: "Die karakter en persoon van hierdie uitnemende man is deur verskillende persone verskillend beoordeel." Lichtenstein (Travels ens., Deel I, bls. 177), wat hom nooit persoonlik ontmoet het nie en op hoorsê afgegaan het, beskou hom as "an ignorant illiterate man, without any of the true dignity of the clerical character". Maar Lichtenstein was kennelik bevooroordeeld teen ds. Vos. Andersyds beskrywe goewerneur sir John Cradock hom as "een van de vroomste en mees verlichte van de Hollandsche predikanten". Nog 'n groot skrywer van gemeentelike gedenkalbums, soos Smit, dr. J.A.S. Oberholster, skryf in sy Gedenkboek Van die Ned. Geref. Gemeente Tulbagh (Roodezand, Waveren) 1743-1943: "Ds. Vos het nie alleen die godsdienstige belange van sy gemeentelede op die hart gedra nie, maar het ook belang gestel in hul tydelik welvaart, rus en vrede."

Familie

Twee van ds. Vos se dogters is met bekende sendelinge getroud: Francina Frederica Helena Vos (Caledon, 15 Augustus 1811 - Steinthal, Tulbagh, 20 Februarie 1881) met G.A. Zahn en Magchel Johanna Sanetta Vos (7 Oktober 1817 - 13 Junie 1906) met eerw. Christoph Wilhelm Alheit, wat haar die moeder maak van die bekende ds. Wilhelm Adolph Alheit (Carnarvon, 25 Maart 1853 – Kleinmond, 31 Desember 1910), ’n predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerken een van die leiers in dié kerkverband tydens die tweede helfte van die 19de en vroeë 20ste eeu.

Bronne

(af) Oberholster, dr. J.A.S. 1943. Gedenkboek Van die Ned. Geref. Gemeente Tulbagh (Roodezand, Waveren) 1743-1943. Tulbagh: Kerkraad.
(af) De Kock, W.J. (tot 1970) en Krüger, prof. D.W. (sedert 1971, hoofred.) . 1972. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel II. Kaapstad en Johannesburg: Tafelberg-Uitgewers.
(af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1952. Die Kaapse predikante van die sewentiende en agtiende eeu. Kaapstad en Pretoria: H.A.U.M.-De Bussy.
(af) Smit, A.P. 1945. Gedenkboek van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Swartland Tweede Eeufees (1745-1945). Malmesbury: Kerkraad.