Maori-kultuur

'n Maori-haka in 2012.

'n Wharenui (vergaderhuis) op die dorp Ohinemutu, Rotorua, met 'n tekoteko bo-op.

Die Maori-kultuur (Maori: Māoritanga) is die gebruike, kultuurpraktyke en geloofsoortuigings van die inheemse Maori-volk van Nieu-Seeland. Dit het uit die Oos-Polinesiese kultuur ontstaan en is steeds deel daarvan. Die Maori-kultuur vorm 'n kenmerkende deel van die Nieu-Seelandse kultuur en danksy 'n groot diaspora en die opneem van Maori-motiewe in die gewilde kultuur word dit wêreldwyd aangetref. Onder die Maori's, en in 'n mindere mate dwarsoor Nieu-Seeland, word die woord Māoritanga dikwels gebruik as min of meer 'n sinoniem vir die Maori-kultuur. Die Maori-agtervoegsel -tanga is rofweg 'n ekwivalent van die Afrikaanse agtervoegsel "-heid" of "-skap". Dit is ook al vertaal as "'n Maori-lewenswyse".

Vier aparte maar oorvleuelende kultuurtydperke het histories tot die Maori-kultuur bygedra:

• Die tyd voordat die Maori-kultuur van die ander Polinesiese kulture begin verskil het (Argaïese tydperk);
• Die tyd voor wydverspreide Europese kontak (Klassieke tydperk);
• Die 19de eeu, waarin die Maori's intensiewer wisselwerkings met Europese besoekers en setlaars gehad het; en
• Die moderne tyd, sedert die begin van die 20ste eeu.

Māoritanga in die moderne tydperk word al hoe meer beïnvloed deur verstedeliking, groter kontak met Nieu-Seelanders van Europese afkoms 'n herlewing van tradisionele praktyke.

Tradisionele Maori-kuns speel 'n groot rol in Nieu-Seelandse kuns. Dit sluit in whakairo (houtsnywerk), raranga (weefwerk), kapa haka (groepoptrede), whaikōrero (redenaarskuns) en tā moko (tatoes). Die patrone en karakters wat voorgestel word, is 'n weerspieëling van die geloofsoortuigings en geslagsregisters (whakapapa) van die Maori's. Kunstenaars volg dikwels die tegniek van hulle voorouers, maar in die 21ste eeu sluit Māoritanga ook kontemporêre kunste soos rolprente, televisie, poësie en die teater in.

Die Maori's se taal is bekend as te reo Māori, wat verkort word tot te reo (letterlik "die taal"). Aan die begin van die 20ste eeu het dit gelyk of te reo Māori en ander aspekte van die Maori's se lewenswyse kan verdwyn. In die 1980's het regeringsgeborgde skole (Kura Kaupapa Māori) mense met Europese én Maori-herkoms egter in te reo begin onderrig.

Tikanga Māori is 'n stel kultuurwaardes, gebruike en praktyke. Dit sluit begrippe in oor wat heilig is, om jou gemeenskap te versorg, grondregte en ander verhoudings tussen mense en hulle omgewing. Tikanga verskil van 'n Westerse etiese of regstelsel omdat dit nie deur 'n sentrale owerheid of 'n stel dokumente voorgeskryf word nie. Dit is 'n vloeibaarder en dinamieser stel praktyke, en gemeenskapsaanspreeklikheid is "die doeltreffendse maganisme vir die afdwing van tikanga".

Geskiedenis

Die Maori's se kultuurgeskiedenis is onlosmaaklik verbind aan die kultuur van Polinesië as 'n geheel. Die Nieu-Seelandse eilandgroep vorm die suidwestelike hoek van die Polinesiese Driehoek, 'n groot deel van die Stille Oseaan met drie eilandgroepe by sy hoeke: die Hawaise Eilande, Rapa Nui (Paaseiland) en Nieu-Seeland (Aotearoa in Maori). Die baie eilandkulture in die Polinesiese Driehoek het soortgelyke tale wat afstam van 'n proto-Maleis-Polinesiese taal wat 5 000 jaar gelede in Suidoos-Asië gepraat is. Polinesiërs het ook kultuurtradisies gedeel soos godsdiens, sosiale organisasie, mites en materiële kultuur. Antropoloë glo alle Polinesiërs stam af van 'n protokultuur van die suidelike Stille Oseaan wat deur 'n Austronesiese (Maleis-Polinesiese) volk ontwikkel is wat uit Suidoos-Asië migreer het. (Ander Polinesiese hoofkulture sluit dié in van Rapa Nui (nou bekend as Paaseiland), Hawaii, die Marquesaseilande, Samoa, Tahiti, Tonga en die Cookeilande.) Oor die laaste vyf millenniums het proto-Polinesiërs en hulle afstammelinge 'n reeks ingewikkelde en merkwaardige transoseaniese trektogte deurgemaak. Die finale dele van dié togte het oor ekstreme en ongeëwenaarde afstande plaasgevind: na Hawaii, Rapa Nui en Aotearoa.

Polinesiese seevaarders was seenavigators en sterrekundiges. Polinesiërs het lang afstande op see afgelê. Die teenwoordigheid van baie vroue onder die vroeë setlaars in Nieu-Seeland dui daarop dat die Polinesiese migrasievaarte nie toevallig was nie, meer met voorbedagte rade. Die mees onlangse betroubare bewyse dui daarop dat aanvanklike vestigings in Nieu-Seeland omstreeks 1280 vanaf die Geselskapseilande plaasgevind het. In 1769 het die ervare navigator Tupaia van die Geselskapseilande by kaptein Cook op die skip Endeavour aangesluit op sy vaart suidwaarts. Ondanks 'n gaping van honderde jare kon Tupaia die Maori-taal verstaan, want dit het ooreengestem met sy moedertaal. Sy teenwoordigheid en vermoë om te vertaal het baie van die wrywing tussen die Europese verkenners en die Maori's in Nieu-Seeland uit die weg geruim.

Europese matrose, insluitende kaptein Cook, het op Polinesiese matrose afgekom wat ter see verdwaal het, en dit dui daarop dat kennis van langafstandnavigasie teen die middel 18de eeu nie oral voorgekom het nie.

Argaïese tydperk, c. 1300

Vroeë Maori-voorwerpe soortgelyk aan Polinesiese vorms (Wairau Bar, Marlborough). Let op die vulkaanglas van Noordeiland (links bo).

Navorsers noem dikwels die tydperk tussen omstreeks 1280 en omstreeks 1450 die Argaïese tydperk, of die "Moajagterstydperk" na die moa, die groot, nievlieënde voël wat 'n groot deel uitgemaak het van die vroeë Polinesiese setlaars se dieet. In dié tyd het die Maori's by hulle nuwe omgewing aangepas, maar kultureel het hulle min verander van hulle voorouers van die tropiese Stille Oseaan.

Tradisionele amptelike kleredrag uit die Klassieke tydperk, insluitende 'n hondevelmantel en 'n patu (kort knuppel).

Die immigrante het baie eetbare plante van die tuiseilande in die sentrale Stille Oseaan met hulle saamgebring. Een hiervan was die patat (kūmara), wat die belangrikste een geword het. Die verre suidelike deel van Aotearoa was egter te koud vir enige van dié gewasse. Groot hoeveelhede van die koolpalm se bolle is geëet – dit is stadig in grondoonde gekook om van die gif ontslae te raak en 'n effens soet pulp te skep. Skulpvis, vis, haaie en robbe was ook algemene kossoorte. Honde en rotte is van ander eilande gekoop. Die invoer van rotte het ongetwyfeld 'n groter impak op Nieu-Seeland se natuurlewe gehad as enige ander organisme buiten die mens. Die honde het die mense help jag, maar is ook geëet.

Die nuwe omgewing het eise aan die Polinesiese setlaars gestel. Die kouer klimaat het beteken dat tropiese stapelgewasse versigtig verbou moes word om te oorleef, en van hulle het glad nie plaaslik gegroei nie. Patats (kūmara) was 'n belangrike gewas wat die Polinesiese setlaars saam met hulle gebring het. 'n Groot deel van die kweek van die patat het geritualiseer geraak – dit is selfs verbind met Rongomātāne (Rongo), 'n hoë godheid (atua).

Kūmara word ook in 'n spreekwoord gebruik wat mense aanmoedig om nederig te wees: Kaore te kūmara e kōrero mo tōna māngaro. ("Die kūmara praat nie van sy eie soetigheid nie.")

Seisoenale bedrywighede sluit in tuinmaak, hengel en die jag van voëls. Die hooftake is tussen mans en vroue verdeel, maar daar was ook baie groepsbedrywighede, soos kosversameling.

Dié vroeë koloniste het Nieu-Seeland verken op soek na klippe om gereedskap van te maak. Die hoofbronne van klippe sluit in Mayor Island, Taupo en Kerikeri (obsidiaan, of lawaglas). Jade en pakohe (argilliet) is vroeg reeds op Suideiland ontdek om die hedendaagse Reefton en Nelson. Basalt is later ook ontdek en in bouwerk gebruik. Klippe is gebruik in alle aspekte van die Polinesiese lewe: van hout kap en kos sny tot as ankers vir kano's en visnette, om die hitte in 'n grondoond te reguleer en klipknuppels te maak. Dié praktyke, wat goed bewaar gebly het by die argeologiese terrein Wairau Bar, was kenmerkend van die Oos-Polinesiese kultuur van dié tyd.

Twee Polinesiese artefakte verbind vroeë setlaars met Polinesië. Een, 'n toringskulp wat net op die eilande van die suidelike Stille Oseaan aangetref word, veral die Geselskapseilande, is bewerk om 'n klein beitel te maak wat by Wairau Bar ontdek is en dateer van omstreeks 1300. Die ander een is 'n 6 cm lange Polinesiese pêrel wat deur hengelaars as lokaas gebruik is en in 1962 by Tairua ontdek is. Dié lokaas dateer van die middel 14de eeu. Dit is ontdek in 'n tipiese klein moajagterskamp aan die kus.

Die nuwe land het ook nuwe geleenthede geskep. Die Maori's het geleer hoe om plaaslike bronne te gebruik, soos pounamu ('n soort klip), hout, vlas en die oorvloedige voëllewe vir praktiese gereedskap en kos, sowel as pragtige ornamente en kledingstukke. Dié aanpassing by die geleenthede en uitdagings van die nuwe omgewing het gelei tot die ontwikkeling van die Klassieke Maori-kultuur.

Klassieke tydperk, c. 1500

'n Model van 'n pā.

'n Tradisionele amptelike rok uit die Klassieke tydperk. Daar is 'n hei-tiki (ornamentele halssnoer) om haar nek, 'n jade- en 'n haaitandoorbel aan haar ore en twee huia-vere in haar hare.

Maori-artefakte het rondom die 15de eeu begin verander van 'n Oos-Polinesiese tot 'n makliker herkenbare Klassieke Maori-styl, 'n styl wat tot goed in die kontaktydperk in die 18de en 19de eeu voortgeduur het. Terselfdertyd het Maori-groepe minder nomadies geraak en het hulle meer in gedefinieerde gebiede begin woon en begin staatmaak op tuinbou as 'n voedselbron.

Afhanklikheid van gebergde kos soos patats het beteken pakhuise moes beskerm word teen diewe. Die wydverspreide oprigting van groot versterkte geboue met die naam pā op prominente heuwels en berguitlopers in dié tyd is 'n bewys van die ontwikkeling van 'n krygshaftige stamkultuur.

Nie alle aspekte van dié kultuur het oral plaasgevind nie, veral nie op Suideiland, waar kūmara nie maklik gegroei het, nie.

Kolonisasie, van c. 1800

Baie min Europeërs het in die 18de en vroeë 19de eeu in Nieu-Seeland aangekom en die basiese waardes van die Maori-kultuur het dus aanvanklik min verander. Die sendeling Henry Williams het die Europeërs op Noordeiland in 1839 op sowat 1 100 geraam, van wie 200 sendelinge was, en daar was altesaam 500-600 Europeërs in die Bay of Islands. Die Maori-bewoners in dié tyd is geraam op sowat 30 000 tot 40 000, terwyl dit 50 jaar vroeër sowat 100 000 was. Dié afname in getalle was hoofsaaklik weens Europese siektes wat na Nieu-Seeland gebring is, soos masels en griep, en die Musketoorloë van 1807-'37.

Samuel Marsden van Nieu-Suid-Wallis het in 1814 Aotearoa se eerste Christelike sending in die Bay of Islands gestig. Omdat die sendelinge van die Maori's afhanklik was vir baie basiese benodigdhede, het hulle muskette en ystergereedskap vir kos verruil. Teen die tyd dat dié praktyk deur eerwaarde Williams ontmoedig is en eindelik deur die goewerneur verbied is, het dit reeds die oorloë tussen Maori-stamme aansienlik verander en gelei tot die Musketoorloë van die 1820's en 'n geweldige toename in die aantal slagoffers. Alkohol was nie in die Maori-kultuur bekend voor hulle kontak met Europeërs nie en dit het 'n negatiewe uitwerking op individuele en kollektiewe gesondheid gehad. Baie Maori's het eerwaarde Williams gesteun in sy teenstand van die bedrywighede van die "ongodsdienstige Europeërs in die Bay of Islands". Die sending by "Paihia, reg oorkant die berugte, wettelose nedersetting Kororāreka (later Russell), [is gestig] om Christenskap te kontrasteer met die dekadente vorme van Europese lewe".

Sendelinge het verslag gelewer oor hulle afsku van die gewelddadige gedrag van die Maori's – die oorlogvoering, slawerny, kannibalisme, die seksuele misbruik van vroue, die moorde op meisies en wraakmoorde. Teen 1840 was baie van dié gebruike feitlik afwesig of is dit nie algemeen toegepas nie.

In die kusstreke van Suideiland was die Maori-inwonertal baie klein. Jagters van walvisse, wat dikwels in Nieu-Suid-Wallis gebaseer was, het kusstasies aan die suid- en ooskus opgerig en Maori-Europese werkgemeenskappe gevestig. In die vroeë 1800's het hoofmannne gereeld Maori-vroue – dikwels hulle dogters – aan die walvisjagters verskaf. Teen die 1820's was sowat 200 Maori-vroue met Europese mans getroud in die kusstreek tussen die hedendaagse Christchurch en Invercargill. Dit was sowat die helfte van die hubare vroue op Suideiland – en dit was vir Maori-mans moeilik om vroue te kry.

'n Maori-voorouer, uitgebeeld in 'n houtsneewerk by die Tamatekapua-vergaderhuis in Ohinemutu, Rotorua, omstreeks 1880.

Ná 1800 het walvisbote van Amerika, Frankryk, Noorweë, Spanje en die Oos-Indiese Kompanjie gereeld besoek afgelê. Dit het voordelige toestande vir handel geskep. Kontak met Europeërs het die Maori's in staat gestel om toegang te kry tot die materiële kultuur van Groot-Brittanje, destyds die gevorderdste nywerheidsland ter wêreld. Staalvoorwerpe en komberse is aanvanklik vir vis verruil.

Die Maori's het oor die algemeen groot nuuskierigheid oor die Europese kultuur getoon ná aanvanklike onsekerheid en misverstande – hulle het 'n goeie vermoë gehad om veranderings te aanvaar en dit in hulle alledaagse lewenswyse in te werk. 'n Franse ekspedisie van 1772 het aan hulle aartappels, graan, uie, bokke, varke, hoenders en ander kos gegee om te kweek en groot te maak. Aartappels en varke het in die noorde gou 'n sleuteldeel van die Maori's se landbou geword, maar die nuwe kos is feitlik uitsluitlik vir ruilingsooreenkomste gebruik; die Maori's self het steeds vis, kūmara en varingwortels geëet.

Die Maori-ekonomie het in die loop van die 19de eeu vinnig verander. Ná die ondertekening van die Verdrag van Waitangi in 1840 het Auckland (wat in September 1840 gestig is) die kommersiële sentrum van Nieu-Seeland geword. Die Maori's het hulle kommunale sosiale stelsel vinnig aangepas om voordeel te trek uit 'n toename in handel in 'n tyd van ekonomiese uitbreiding. Hulle het belê in ploeë, meulens, waens en skepe om hulle goedere mee te vervoer. Nes vroeër was hulle die primêre verskaffers van landbouprodukte. Die eerste Maori-watermeule is in 1846 gebou, en teen 1860 is nog 50 gebou.

Begrafnispraktyke het verander om aspekte van die Christendom te inkorporeer. Teen die middel 1840's is mense gewoonlik in die grond begrawe, hoewel kiste met Maori-motiewe soms gebruik is.

Slawe (taurekareka of mōkai) was lede van mededingende stamme wat in oorloë gevange geneem is. Daar is min regstreekse inligting oor Maori-slawe van voor die Musketoorloë. Ná die oorlog het die aantal slawe geweldig toegeneem en 'n belangrike deel van sommige stamme se sosiale struktuur geword.

Gewoonlik is net vroulike slawe aangehou, want hulle is as 'n kleiner risiko beskou, nuttiger as aartappelwerkers en as lewensmaats. In 1834 het die Ngāpuhi-stam hulle slawe vrygelaat, dalk gedeeltelik vanweë die invloed van eerwaarde Williams. Hulle voorbeeld is deur ander gevolg, tot omstreeks 1863.

Vroeëre Maori's het die koppe van vyande wat doodgemaak is, gedroog en uitgestal (mokomokai) en het kannibalisme beoefen. Een moontlike rede vir mokomokai-praktyke was dat hulle die Maori's aan die dooies herinner het, soos 'n trofee. 'n Ander moontlikheid is dat dit 'n rituele manier was om die vyand se mana (energie) vas te vang – veral die koppe van stamhoofde was baie gewild. Koppe kon teruggegee word om 'n stamverskil by te lê, maar tradisioneel is koppe nooit geruil nie. Later, in die 1820's, in hulle begeerte om muskette en kruit te kry, het die noordelike Maori's met talle afgekapte, getatoeëerde koppe vorendag gekom – soms die koppe van slawe of gevangenes wat spesiaal vir dié doel gebruik is.

'n Groep Maori-kinders op 'n swaai (1847).

Teen die 1850's het die Maori-kultuur nog belangrike veranderings ondergaan. Met hulle etnosentriese aanname dat die Christelik-Europese kultuur meerderwaardig was, kan sendelinge beskou word as "aan die spits van kolonialisme", want hulle sending was letterlik om die Maori-kultuur te verander. Maar met die afkondiging van Nieu-Seeland as 'n Britse kolonie in 1841 en die vestiging van die Nieu-Seelandse parlement in 1852 het 'n belangrike politieke verskuiwing plaasgevind wat eindelik gelei het tot groot konflik tussen die Maori's en die nuwe Europese immigrante (Pākehā).

Die Maori's het in 1854-'68 geen verteenwoordiging in die parlement gehad nie, hoewel hulle aansienlik meer as die Europese bevolking was. Omdat 'n Europese standaard van individuele grondeienaarskap 'n vereiste vir kiesers was, kon die Maori's nie vir parlementslede stem nie en wette is sonder hulle seggenskap aanvaar wat hulle en die vroeë ontwikkeling van die nasie regstreeks geraak het. Volgens Ranginui Walker was hierdie "institusionalisering van rassisme aan die begin van demokrasie in Nieu-Seeland die wortel van die konflik tussen Māori en Pākehā op Noordeiland en die koloniale spoliasie (wederregtelike ontneming) wat gevolg het".

Maori-gebruike, -reëls en -waardes, bekend as tikanga, is nie erken nie omdat dit moeilik by soortgelyke Europese begrippe ingepas het en vloeibaarder was. 'n Nuwe stel wette het die aanvaarbare norme van die nuwe, meerkulturele land daargestel en die Maori-kultuur verander. "Die juridiese gesag het eenvoudig ontken dat tikanga bestaan, die wetgewende gesag het aspekte van tikanga onderdruk en saam het hulle die sosiale strukture van die Maori's verander waarin tikanga bestaan het; die algehele uitwerking daarvan was die sosiale, ekonomiese, spirituele en politieke degradasie van die Maori-gemeenskap. Tot vandag het die Maori's nog nie herstel van dié onderdrukking van tikanga nie."

Die Pākehā-bevolking het in die 1850's verdubbel en dié van die Maori's verbygesteek. Die kultuurveranderings het versnel en die idee van die assimilasie van die Maori's het meer geregverdig gelyk terwyl Europese setlaars die land binnegestroom het.

Kwessies rakende grondeienaarskap het van die herskeppendste invloede van die 19de eeu geword. In die Maori-kultuur was kollektiewe eienaarskap die norm: Maori's het as tangata whenua (volk van die land) 'n diep respek vir, spirituele verbintenis tot en verantwoordelikheid vir die land. Terwyl die regering grond gesoek het vir nuwe immigrante, het 'n reeks wette soos die Wet op Inboorlinggrond 1862 en 1865 die verhouding wat die Maori's gehad het met die grond waarop hulle langer as 'n halwe millennium gewoon het, drasties verander. In 1870 het die destydse minister van justisie, Henry Sewell, die doelstellings van die Inboorlinggrondhof beskryf as "om die grootste deel van die grond op Noordeiland [...] binne bereik van kolonialisme te bring" en "die ontstamming van die Maori's – om, as dit moontlik is, die beginsel van kommunisme te vernietig waarop hulle sosiale stelsel gebaseer is en wat 'n struikelblok is in die pad van alle pogings om die Maori-ras in ons sosiale en politieke stelsel op te neem". Teen die einde van die 19de eeu is al dié doelstellings grootliks bereik – tot nadeel van die Maori-kultuur.

Marginalisasie en renaissance, c. 1900 tot tans

'n Haka-geselskap wag in 1901 in Rotorua om voor die Hertog van York op te tree.

Tradisionele Maori-Waitangidagvierings in Waitangi.

Maori-betogers naby Waitangi op Waitangidag, die nasionale dag van Nieu-Seeland.

In die volgende eeu het Maori's aansienlike kultuurveranderings bly ondergaan. In 1900 het min Maori's in Europese stedelike nedersettings gewoon. Dit het geleidelik verander. In 1935 het net 1 766 Maori's in Auckland gewoon. In 1936 het net 11,2% van Maori's in stedelike gebiede gewoon. Teen 1945 het dit gestyg tot 19% en teen 1971 tot 68%. Werkgeleenthede het verander van werk op plattelandse grond tot werk in hoofsaaklik bouery. Die grootste faktore was die toenemende Maori-bevolking en die feit dat die grond nie almal kon voed nie.

In die 1930's en 1940's is grondwetgewing deurgevoer om Maori's te help om beter gebruik van hulle oorblywende stamgrond te maak. Maori's het gesukkel om grond vir moderne landbou te gebruik en ontwikkel, omdat baie Maori-grond steil en verafgeleë was, geneig tot erosie en met hoë reënval. Europese boere het die nuutste meganiese toerusting gehad waarvoor hulle banklenings gekry het. Die Maori's kon nie lenings kry nie omdat stamgrond nie as sekuriteit vir lenings gebruik kon word nie. Maori's kon geld verdien deur grond aan Europese boere te verhuur, maar dit is deur baie mense gedeel. Maori-boerderye was dikwels gebaseer op 'n ander waardestelsel en nie aangedryf deur Europese doelstellings van doeltreffendheid en hoë produktiwiteit nie.

Benewens werk was die ander aanloklikhede van verstedeliking die monetêre, ontspannings- en lewenstylaantrekkings van die stad. Baie Maori's het gevoel sukses lê in die stad eerder as op die platteland. King beskryf dit as 'n "fantasieaansteking – die werklikheid het nie met die mite ooreengestem nie, maar dit het nie die fantasie of die migrasie beëindig nie".

Nog 'n verandering was die toenemende geboortesyfer. In 1955 was die Maori-geboortesyfer byna dubbel dié van Europeërs teen 43,6 in vergelyking met 26 per 1 000. Die Maori's het terselfdertyd laer kwalifikasies gehad. In 1956 het 6,5% van Maori's professionele, bestuurs- of klerklike poste gehad, teenoor 26,7% van nie-Maori's. Maori's is aansienlik geraak deur veranderde ekonomiese omstandighede, soos die verlaging in wolpryse. Dit het hulle kwesbaarder gemaak en gelei tot poste met 'n laer inkomste, swak behuising en swak gesondheid, wat op hulle beurt weer gelei het tot 'n hoër misdaadsyfer.

Dit alles was moontlike oorsake van rassespanning. Dit is deur die breë publiek beskou as "Maori-probleme". Teen die 1970's en 1980's het genoeg verstedelikte Maori's posisies met invloed bereik om 'n geleidelike maar radikale verandering teweeg te bring in die manier waarop regerings dink. Hulle was meer bereid om sterk protes aan te teken om Mana Māori te bevorder. Jong stedelike radikale het byvoorbeeld 'n groep universiteitstudente geslaan wat gespot het met Maori-danse. Beswaarmakers het Bastion Point beset omdat dit as Maori-grond beskou word en het inhegtenisneming deur die polisie teengestaan. In Raglan het plaaslike Maori's eienaarskap opgeëis van grond wat as 'n vliegveld en gholfbaan gebruik is.

Van die vroeë 1970's af het 'n nuwe generasie radikale ontstaan wat aangedring het op meer Maori-invloed. Opgevoede stedelike Maori's het aangedring op onderrig van die Maori-taal en die insluiting van 'n Maori-gesigspunt in alle aspekte van opvoeding. Maori's het begin om hulle idees uit te druk in nuwe politieke bewegings, met Maori-kiesers wat hulle steun in 1992 van die Arbeidersparty geskuif het na partye soos die Nieu-Seeland Eerste-party, wat deur Maori's gelei is. In verkiesings in 1996 het minderheidsgroepe groter invloed gekry. Dit het gelei tot die verkiesing van 14 Maori-LP's, met drie in die kabinet. Die Maori-LP Winston Peters was die onderpremier.

Dié posisie het hoë verwagtings geskep vir positiewe resultate van die Verdrag van die Waitangi-tribunaal wat daargestel is om Maori-griewe te ondersoek jeens historiese Nieu-Seelandse regerings. Van die vroeë 1990's af het 'n reeks gunstige uitsprake van die tribunaal gelei tot 'n groot instroming van kapitaal in die vorm van grond, primêre bronne en kontant van die regering na verskeie Maori-stamme en -clans. 'n Sleutelbegrip was die voortgesette besetting van 'n stuk grond (Ahi kaa).

Die grootste tribunaaltransaksies was tot $1 miljard werd, maar baie was veel kleiner. Dit het aan Maori-organisasies 'n bron van finansiële sekuriteit gegee wat hulle nie voorheen gehad het nie. Tot in 2013 het die regering meer as $4 miljard uitbetaal. In 2012 is geraam die algehele waarde van Maori-beheerde bates is sowat $400 miljard. Teen 2018 het 70 skikkings die wetgewingsfase gehaal, met nog 45 in verskeie stadiums van onderhandeling.

Kultuurbegrippe

'n Tohunga (kundige beoefenaar van 'n vaardigheid of kuns) onder tapu kon lang rukke nie met hulle hande eet nie.

Sommige van die basiese kultuurbegrippe van Māoritanga is teenwoordig dwarsdeur Polinesië, maar alles is aangepas by Nieu-Seeland se unieke geskiedenis en omgewing.

Mana (mag en prestige)

Mana beteken 'n heilige mag of gesag, en dit word deur die gode toegeken aan die voorouerlike linie van stamhoofde, of tohunga. Hoewel die mana self 'n bonatuurlike geskenk is, kan die hoof dit vermors of verbeter. Die historikus Judith Binney sê die instandhouding en verbetering van die mana van whānau (uitgebreide familie) en hapū (clan) en lojaliteit binne die groep is ongetwyfeld 'n kernkultuurbegrip van die Maori's. Sy sê die Maori-kultuurgeskiedenis is verwarrend vir oningeligtes, want dit bestaan uit verhalende mites wat ver terug dateer. Ook verwarrend is dat die chronologiese tyd irrelevant of verwronge is in die Maori's se kultuurverhale: Iemand wat vandag lewe, kan 'n storie oor hulle familie of hapū vertel wat eeue gelede gebeur het; tog verskyn die verteller as 'n kontemporêre figuur in die mite.

'n Sleutelelement van kultuurleierskap is om die verteller te verbind met 'n bekende historiese figuur met mana. Dit is hoekom dit so belangrik is om die familiegeskiedenis te vertel. In die Maori-kultuur is die name van mense en plekke veranderlik. Individue kan hulle naam verskeie kere verander of kan verskillende name gebruik na gelang van die kulturele situasie. In die verlede het hapū hulle name verander as hulle na 'n ander gebied getrek het waar 'n ander naam positiewer was. Een van die hoofredes hoekom name so veranderlik is, is toegang tot hulpbronne. Omdat 'n hapū elke seisoen getrek het om verskillende hulpbronne te gebruik, het sy naam verander om 'n voorouer te weerspieël wat histories-kulturele regte tot daardie hulpbron gehad het. Binney sê dit was belangrik vir beskerming en oorlewing om verbind te word met 'n magtige hapū met baie bekende voorouers. Omdat Maori-kommunikasie feitlik heeltemal mondelings was tot ver in die kontaktydperk, het orale mitevertellings meer gevarieerd geraak om aan te pas by die behoeftes van elke hapū of whanau.

Whakapapa (genealogie)

Whakapapa is die oorsprong en afstamming van 'n persoon, voorwerp of geografiese gebied. 'n Persoon se whakapapa vestig sy mana en stamverbintenisse. Dit kan opgesê word as jy jou aan iemand voorstel (mihimihi).

Utu (balans en harmonie)

Utu word dikwels verbind met die woord "wraak". In 'n breër sin beteken utu die bewaring van balans en harmonie in 'n beskawing. Utu beteken 'n fout moet altyd reggestel en 'n guns terugbewys word. Die manier waarop dit gedoen word, kan grootliks verskil van geval tot geval. In die konteks van 'n geskenkuitruiling skep en bewaar utu sosiale verbintenisse. Dit herstel balans wanneer sosiale verbintenisse versteur word. 'n Weergawe van utu, muru, is die beslaglegging op iemand se besitting as vergelding vir 'n verkeerde optrede teen 'n individu of gemeenskap.

Geskenkuitruiling moet aan drie basiese beginsels voldoen. Eerstens moet dit lyk of dit vrywillig en spontaan is, sonder dat 'n geskenk terugverwag word. Tweedens was daar 'n streng stelsel van verpligting van krag wat bepaal het die ontvanger moet nie net 'n geskenk teruggee nie, maar die waarde daarvan moes groter wees as dié van die een wat ontvang is. Derdens is bepaal dat 'n sosiale verpligting daargestel is om die uitruiling van geskenke voort te sit, anders kan mana verloor word. Wanneer iemand ver gereis het om 'n geskenk te gee, is verwag dat 'n geskenk onmiddellik teruggegee word. Vanweë seisoenale kosvoorrade kon die geskenk egter ook later terugbetaal word wanneer kosvoorrade dit toegelaat het. Net soos met 'n geskenk, moes 'n belediging terugbetaal word. Dié terugbetaling kon krygshaftig wees. Die historikus Angela Ballara beskryf oorlogvoering as 'n "aangeleerde, kultuurbepaalde [antwoord] op oortredings van die reëls van die Maori-gemeenskap".

'n Hongi (groet) vir dame Patsy Reddy van kuia dr. Hiria Hape.

Kaumātua (stamoueres)

Kaumātua (of soms kuia vir vroue) is gerespekteerde stamoueres in 'n Maori-gemeenskap wat al 'n paar jaar met hulle whānau betrokke was. Hulle word deur hulle mense aangewys en is iemand wat die vermoë moet hê om beide die huidige en toekomstige generasies te leer en lei.

Dit is teen die reëls van mana vir iemand om self sy status as ouere te verklaar; die mense erken 'n ouere se kaumātua-status. In die verlede is geglo 'n kaumātua is die reïnkarnasie van iemand wat ná sy of haar dood 'n bonatuurlike of goddelike status verkry en die beskermer van die familie geword het.

Kaitiakitanga (voogdyskap)

Kaitiakitanga (van kaitiaki, "voog") beteken voogdyskap of beskerming. In 'n moderne sin beteken dit gewoonlik die beskerming van die natuurlike omgewing.

Tapu (verbode en heilig)

Tapu is soortgelyk aan mana. Saam hou hulle dinge in harmonie. Tapu handhaaf struktuur en sosiale orde. Dit kan as 'n regtelike of godsdienstige begrip beskou word wat gesentreer is om die idee van "verbode" en "heilig" wees. Wanneer 'n persoon, plek of ding as tapu beskou word, word dit dikwels gesien as iets van hoë waarde en belangriks wat deur die gode onderskei word. Die Afrikaanse woord "taboe" het ontstaan uit dié woord in Tongaans, 'n Polinesiese taal. In Hawais is die woord kapu.

Kōhā (geskenke)

Kōhā is geskenke vir die gashere; dikwels kos of tradisionele voorwerpe, hoewel geld deesdae meestal gebruik word. Die essensie van kōhā is tradisioneel dat dit vrywillig moet wees en uit die hart moet kom.

Matariki (Plejades), waarvan die opkoms die Maori-nuwejaar aandui.

Dit is al hoe meer 'n vasgestelde bedrag per kop, wat vooraf in privaatheid aan die gaste oorgedra word, sodat daar geen verleentheid is nie. Die ontvangers maak staat op die skenkers se aroha (empatie), manaakitanga (koestering) en wairua (gees) om te verseker dat dit genoeg is.

Matariki (Nuwejaar)

Die Maori-Nuwejaar word gevier met die eerste verskyning van die Plejades laat in Mei of vroeg in Junie. Die werklike tyd van die viering van Matariki wissel: Sommige stamme vier dit onmiddellik, terwyl ander wag tot met die opkoms van die volgende volmaan.

Op dié dag word hulde gebring aan die mense wat die gemeenskap deur die jaar verloor of bygekry het. Die dag en nag word met gebede, feesvierings, sang en musiek gevier.

Nadat die viering daarvan vir baie jare afgeneem het, is dit nou weer algemeen en word dit op verskeie maniere gevier, oor 'n tydperk van 'n week of maand enige tyd van vroeg in Junie tot laat in Julie.

Kuns, vermaak en die media

Kerfwerk (te toi whakairo)

Toi whakairo, of net whakairo, is die tradisionele Maori-kuns van kerfwerk in hout, klip of been. Sommige kerfwerk wat behoue gebly het, is ouer as 500 jaar. Houtkerfwerk is gebruik om huise, heiningpale, houers, handvatsels en ander voorwerpe mee te versier. Soms is groot klipkerfwerk geskep. 'n Paar soorte klip is gebruik, asook been vir delikate voorwerpe soos vishoeke en naalde. Klip en been is albei gebruik vir juweliersware soos die hei-tiki. Die bekendstelling van metaalwerktuie deur Europeërs het fyner werk tot gevolg gehad en klip- en beenwerktuie het bloot dekoratief geraak.

Tohunga whakairo was meestervakmanne. Maori's het tradisioneel geglo die gode het deur hulle geskep en gekommunikeer. Kerfwerk is 'n tapu kuns en onderhewig aan die reëls van tapu. Dit is tradisioneel net deur mans gedoen; vroue is nie naby te toi whakairo toegelaat nie. Baie kerwers se werk is spiritueel van aard. Stukkies hout wat eenkant geval het wanneer die kerwer aan die werk was, is nooit weggegooi nie; dit is ook nie vir die kook van kos gebruik nie.

Sedert die Maori-renaissance was daar 'n heroplewing in die belangstelling in whakairo en ander Maori-praktyke, met 'n veel groter integrasie in kontemporêre hoofstroomkuns. Te Papa en die Aucklandse Kunsgalery het aansienlike hoeveelhede whakairo, en Te Papa veral het baie kunswerke in hulle aanlyn versamelings.

Tatoeëring (tā moko)

'n Vrou met moko.

Tā moko is die tradisionele Maori-kuns van veltatoeëring. Die tatoe self word moko genoem. Voor kolonisasie het die meeste mense met hoë aansien moko gekry as 'n belangrike mylpaal tussen die kinderjare en volwasse lewe. Dié daarsonder is beskou as van laer sosiale stand. Die kuns was 'n heilige aktiwiteit wat vergesel is deur baie rituele. Mans het gwoonlik moko aan hulle gesig, boude en bobene gekry en vroue aan hulle lippe en ken.

Die gesigtatoe gee besonderhede oor die persoon se herkoms en status.

Moko het tatoeëring tradisioneel gekombineer met inkerwing, wat beteken daar is met uhi (beitels) in die vel ingekerf. Dit het kepe in die gesig gelaat. Pigmente vir die velkleur is gemaak van awheto ('n fungus wat op ruspes groei) en vir die donkerder gesigkleur van ngarehu (gebrande hout). Die roet van die gebrande hars van die kauriboom is ook met vet gemeng op pigment te maak. In die laat 19de eeu is uhi geleidelik met naalde vervang en moko het gladde tatoes geword pleks van growwe letsets.

Sedert 1990 is daar 'n heroplewing in die praktyk tā moko vir mans én vroue as 'n teken van kulturele identiteit en 'n weerspieëling van die algemene oplewing van die Maori's se taal en kultuur. Die meeste moko word vandag met tatoeëermasjiene aangebring, maar soms word uhi weer gebruik.

'n Houtskoolrotstekening.

Skilderwerk

Houtskooltekeninge word aangetref op kalksteenrotse in die middel van Suideiland, op meer as 500 terreine. Die tekeninge is na raming tussen 500 en 800 jaar oud en beeld diere, mense en legendariese wesens uit. Van die voëls op die tekeninge is uitgesterf, insluitende die moa en Haastarend. Hulle is deur vroeë Maori's geteken, maar teen die tyd van die koms van die Europeërs het plaaslike bewoners nie geweet wie se werk dit is nie.

Hoewel Argaïese rotsskilderye die oudste vorm van Maori-kuns is, was skilderwerk nie 'n groot kuns in die Klassieke tydperk nie. Dit is hoofsaaklik gebruik om dekoratiewe panele vir wharenui (vergaderhuise) te maak. Europeërs het die Maori's aan hulle meer figuratiewe kunsstyl bekend gestel, en in die 19de eeu het minder gestileerde uitbeeldings van mense en plante begin verskyn teen wharenui-mure in die plek van tradisionele kerfwerk en geweefde panele. Die bekendstelling van Europese verwe het ook daartoe gelei dat tradisionele skilderwerk floreer het, want helderder en meer kleure kon geskep word.

Met die heroplewing van die Maori-kultuur in die openbare sfeer vanaf die 1970's het 'n nuwe klem op skilderwerk begin val, langs die meer tradisionele Maori-kunsvorme, as 'n manier om Maori-identiteit en -geloofsoortuigings te laat geld.

Die koru-motief

'n Geverfde dakbalkpatroon.

Die koru is 'n spirale vorm wat soos die ontvouende blaar van 'n silwervaring lyk. Dit is 'n integrale simbool wat in whakairo, tā moko en skilderwerk gebruik word, en simboliseer nuwe lewe, groei, krag en vrede. Die vorm daarvan dra die idee van voortdurende beweging oor, terwyl die binneste spiraal "'n terugkeer na die beginpunt suggereer".

Die koru is tradisioneel gebruik om wharenui te versier. Daar is talle semiformele ontwerpe wat verskillende eienskappe van die natuurlike wêreld uitbeeld.

Weefwerk (raranga) en tradisionele klere

'n Reënmantel (pākē) wat van Nieu-Seelandse vlas gemaak is.

Voor die Europese kolonisasie het die Maori's geweefde klere gedra vir beskerming teen die weer en om sosiale status aan te dui. Daar was twee soorte kledingstukke: 'n knielang grasromp wat om die middel gedra en met 'n gordel vasgemaak is, en 'n reghoekige mantel wat oor die skouers gedra is. Veral korowai (mantels) was simbole van hoë stand. Tekstiele is van 'n verskeidenheid plante gemaak. Kahu kurī (mantels wat van stroke hondevel gemaak is) was skaars en gesog.

Rou vlasblare is opgeskeur om matte, toue en nette van te weef, maar die basisstof vir die meeste soorte klere was muka (voorbereide vlasvesels). Dit is van die blare gestroop, laat week en met klipstampers geslaan. Die drade is dan teen die been opgerol. Kleurstowwe is van inheemse materiaal gemaak.

In die weefproses vir klere is nie 'n weefspoel gebruik nie, maar die drade is met die hand afgedraai van 'n sterk draad wat tussen twee of vier vingers styfgetrek is. 'n Verskeidenheid tegnieke is vir fyn klere gebruik.

Net 'n klein deel van die liggaam moes bedek word vir diskresie. In 'n informele opset het mans nakend geloop, met net 'n gordel met 'n stukkie tou daaraan vas waarmee die voorhuid toegehou is oor die eikel. Vroue het hulle skaamdele toegehou met klein voorskootjies of bondels geurige plantmateriaal wanneer hulle in mans se teenwoordigheid was – hoewel dié dele ontbloot kon gewees het in whakapohane ('n gebaar van minagting). Kinders het voor hulle puberteit geen klere gedra nie. Vroue se borste was nakend; die pari (lang buustelyf) wat nou tydens kapa haka-vertonings gedra word, het eers in die 1950's 'n standaardkostuum geword.

'n Vertoning van poi deur 'n kapa haka (2003).

Musiek (te pūoro) en dans (kapa haka)

Kapa haka (haka-groepe) kom dikwels bymekaar en oefen dans- en sangnommers of voer dit uit, veral aksieliedere en haka vir vermaak. Poi-danse kan ook deel van die repertoire wees. Die groepe word dikwels deur tradisionele musiekinstrumente begelei, hoewel kitare ook dikwels gebruik word. Baie Nieu-Seelandse skole het nou 'n kapa haka as deel van die Maori-kurrikulum. Nasionale kompetisies word ook gehou waar groepe beoordeel word om die beste kunstenaars te kies; hulle lok groot skares. Die algemene uitdrukking "kapa haka-groep" is streng gesproke 'n toutologie.

Die haka, 'n aksiedreunsang, word dikwels as 'n "oorlogsdans" beskryf, maar dit is eerder 'n dreunsang met handgebare en 'n voetstampery wat oorspronklik voor gevegte deur stryders uitgevoer is en waarmee hulle hulle krag vertoon het deur die belediging van hulle teenstanders. Dié prosedure word nou gereeld deur Nieu-Seelandse rugbyspanne uitgevoer voordat 'n wedstryd begin. Daar is baie verskilldende haka, maar een, "Ka mate" deur Te Rauparaha, 'n stamhoof en oorlogsleier van die 18de en 19de eeu, is bekender as die ander.

Sport

Die All Blacks voer 'n haka uit voor 'n rugbywedstryd.

Maori's neem ten volle deel aan Nieu-Seeland se sportkultuur, soos in die land se rugby- en ander sportspanne. Die Maori's het ook nasionale rugbyunie-, rugbyliga- en krieketspanne wat apart aan internasionale kompetisies deelneem benewens die land se nasionale spanne.

Ki-o-rahi en tapawai is twee sportsoorte met 'n Maori-oorsprong. Eersgenoemde het 'n onverwagte hupstoot gekry toe McDonald's dit in 2005 kies om Nieu-Seeland te verteenwoordig.

Die All Blacks en baie ander Nieu-Seelandse sportspanne voer 'n haka, 'n tradisionele Maori-uitdaging, uit voor wedstryde.

Maori-koerante (niupepa)

Die eerste Maori-koerant het in 1842 verskyn. 'n Aantal verskillende koerante soos Te Pipiwharauroa en Te Korimako is in die taal Maori geskryf om inligting, gewoonlik van 'n ideologiese of politieke aard, aan 'n wydverspreide Maori-gehoor te verskaf. Hoewel die oplae dikwels klein was, is 'n koerant soms deur 'n hele clan versprei.

Hoewel die regering ook koerante in Maori gedruk het, soos Te Karere Maori, is hulle dikwels as opvoedingsmiddels gebruik om die Maori's byvoorbeeld in te lig oor Britse wette en gebruike. Die Kingitanga-beweging was egter gretig om met hulle koerante hulle eie boodskap aan die Maori's oor te dra, soos die idee van selfbeskikking.

Rolprente en boeke

Taika Waititi in 2019 by die San Diego Comic-Con.

Talle rolprente het Maori-temas. Van die bestes is Utu (1983), Once Were Warriors (1994), Whale Rider (2002), River Queen (2005), Boy (2010) en The Dead Lands (2014). Maori-akteurs en -aktrises het ook in baie ander bekende rolprente verskyn, soos Star Wars: Episode III – Revenge of the Sith, The Matrix, King Kong en The Lord of the Rings, asook in bekende TV-reekse soos Xena: Warrior Princess, Hercules: The Legendary Journeys en Spartacus: Blood and Sand.

Die romans van Witi Ihimaera en kortverhale van Patricia Grace gee 'n blik uit die binnekring op die kultuur. The Bone People, 'n roman deur Keri Hulme, het in 1985 die Booker-prys vir fiksie gewen. Jacqueline Sturm was die eerste Maori-vrou wat 'n universiteitsgraad verwerf het, en dit is gevolg deur 'n MA-graad in filosofie. Sidney Moko Mead het Tikanga Maori: Living by Māori Values geskryf wat 'n deeglike inleiding verskaf tot die Maori's se manier van doen, in die verlede én die hede.

In die 2010's het die Maori-akteur-regisseur Taika Waititi internasionale roem behaal in die rolprent Thor: Ragnarok (waarin hy die rol van 'n buiteaarde wese met die naam Korg vertolk). Hy het lof van baie resensente gekry. Waititi het daarna op die 92ste Oscar-toekenningsaand 'n Oscar gewen, wat hy opgedra het "aan die inheemse kinders van die wêreld", vir die draaiboek van sy antihaatsatire Jojo Rabbit. Hy speel daarin Adolf Hitler, soos verbeel deur 'n 10-jarige lid van die Hitler-jeugbeweging. Sy vorige rolprente sluit in Boy en Hunt for the Wilderpeople, albei met jong Maori-protagoniste.

Marae (ontmoetingsplek)

Rotowhio-marae, Rotorua.

Kerfwerk in 'n wharenui by die Waitangi-marae.

'n Maori-groet (pōwhiri) op 'n marae.

Die beste plek vir enige Maori-kultuurgeleentheid is 'n marae, 'n ingeslote gebied waarop 'n wharenui (letterlik "groot huis") staan. 'n Marae is die middelpunt van 'n groot deel van die Maori's se lewe. Gewoonlik word die taal Maori gebruik in seremonies en toesprake, hoewel vertalings en verduidelikings verskaf word as die belangrikste deelnemers nie Maori-sprekers is nie. Al hoe meer Nieu-Seelandse skole en universiteite het hulle eie marae om onderrig in die taal en kultuur te vergemaklik.

Die marae is 'n seremoniële gemeenskapsentrum waar ontmoetings en seremonies plaasvind volgens tradisionele protokols. Die marae simboliseer groepseenheid en bestaan gewoonlik uit 'n oop gebied voor 'n groot vergaderhuis, met 'n eetsaal en ander geriewe wat nodig is om dit gerieflik vir besoekende groepe te maak. Op die marae vind amptelike funksies plaas soos formele verwelkomings, vierings, troues, dope, reünies en begrafnisse. Die ouer mense het die gesag op die marae. Hulle dra, hoofsaaklik mondelings, die tradisionele en kulturele praktyke aan die jong mense oor. Dit sluit in genealogie, spiritualiteit, redenaarskuns, politiek en kuns soos musiek, opvoerings, weef- en kerfwerk.

Die hui, of vergadering, op 'n marae begin gewoonlik met 'n pōwhiri ('n verwelkomingseremonie). As 'n besoeker merkwaardig is, sal hy of sy verwelkom word met 'n aggressiewe uitdaging deur 'n vegter wat gewapen is met 'n taiaha (tradisionele vegterstaf). Dié bied dan aan die besoeker 'n vredesblyk aan, soos 'n varingblaar. Die aanvaarding van die vredesblyk te midde van sulke aggressie is 'n demonstrasie van die moed en mana van die besoeker.

Die pōwhiri is hoogs gestruktureerd, met toesprake deur beide die gashere en gaste volgens 'n tradisionele formaat. Die volgorde daarvan word bepaal deur die kawa (protokol) van die plek. Dit word gevolg deur waiata (musiek). Hui word gehou vir besigheid, feeste of deurgangsrites soos die doop, troues en die dood. Dit word waardeer as buitelandse gaste 'n paar woorde in Maori kan sê.

Marae-kos

Hoewel marae moderne kookgeriewe het, word die tradisionele hāngi steeds gebruik om kos aan groot groepe te verskaf, omdat die kos wat so berei word as geurryk beskou word. Die hāngi bestaan uit 'n vlak gat wat in die grond gegrawe word. 'n Vuur word daarin voorberei en klippe word bo-op gepak. Wanneer die klippe warm is, word die voorbereide kos op hulle geplaas: eers die vleis en dan die groente soos kūmara, aartappels en pampoen. Die hāngi word dan bedek met blare, geweefde matte of nat sakke en grond word bo-op gepak om die hitte te verseël en die kos te kook.

Marae-geleenthede

Nes in die pre-Europese tyd is die marae die plek waar baie seremonies plaasvind, soos verjaarsdae, troues en herdenkings. Die belangrikste geleentheid by 'n marae is tangihanga, die manier waarop afgestorwenes gegroet en die oorlewende familie ondersteun word.

Die tangihanga of tangi is 'n Maori-begrafnis. Dit vind feitlik altyd plaas op die tuis-marae van die afgestorwene. Die rituele is basies Christelik. Dit begin met 'n powhiri om die gaste te verwelkom. Dit is algemeen dat Maori's ver reis om die tangi van 'n geliefde by te woon. Gaste sal formeel oor die afgestorwene praat, dikwels met verwysing na stamgeskiedenis en met humor. Patos word algemeen gebruik om 'n gemaklike gevoel te skep. Toesprake word begelei deur waiata (liedere). 'n Tangi kan dae aanhou, veral vir iemand met groot mana.

Orale tradisies

Die geskiedenis van individuele stamgroepe word gehou deur vertellings, liedere en dreunsange, vandaar die belangrikheid van musiek, verhale en poësie. Redevoering is veral belangrik in die rituele en dit is belangrik vir die spreker om sinspelings op tradisionele vertellings en spreekwoordlike sêgoed, whakataukī, in te sluit. Orale tradisies sluit in liedere, uitroepe, dreunsange en formele spraakpatrone wat die geskiedenis van die volk oproep.

Ander tradisionele geboue

Pataka met tekoteko.

'n Maori-dorp, omstreeks laat 1800's.

Die standaardgebou in 'n klassieke Maori-nedersetting was 'n eenvoudige slaap-whare puni (hut) van sowat 2 x 3 meter met 'n lae dak, grondvloer, 'n enkele lae deuringang en geen vensters. Hitte is in die winter verskaf deur 'n klein oop vuur. Daar was nie 'n skoorsteen nie.

Die materiaal wat vir geboue gebruik is, het van streek tot streek gewissel. Riete, vlas en bas van die totaraboom vir dakspane was algemeen. Soortgelyke, klein whare, met interne dreine, is gebruik om kūmara (patats) op skuins rakke te berg.

In die Klassieke tydperk was daar meer whare binne 'n pā as ná kontak met die Europeërs. 'n Hoofman se whare was soortgelyk, maar groter – dikwels met plek vir 'n staande persoon in die middel, 'n klein venster en 'n halftoe voorstoep. In tye van konflik het die hoofman in 'n whare op die pā gewoon. In kouer streke, soos op Noordeiland se sentrale plato, was die whare gedeeltelik in die grond weggesak vir beter isolasie.

Kos is nie in die slaaphut gekook nie, maar in die oopte of onder 'n kauta (afdak). Jong boompies waarvan die takke en blare verwyder is, is gebruik om items soos visnette of mantels te berg en laat droog word. Waardevolle items is geberg in stoorplekke op pale, bekend as pātaka.

Tydens die bou van belangrike geboue is slawe soms as offer gebruik. Dit is gedoen om te wys hoe belangrik die gebou was en om die gode se beskerming te verseker. Vir kleiner geboue is klein diere geoffer om dit van ander geboue te onderskei en om te wys hoe uniek dit is.

Die tradisionele whare is in plattelandse streke tot ver in die tydperk ná Europese kontak gebruik. Hulle was gewoonlik baie klein, met 'n grondvloer en vol goggas, veral vlooie. In die winter is 'n sentrale vuur aangesteek wat die hut met rook gevul het wat stadig deur die dak getrek het. In 1849 nog het George Cooper, die assistent- privaat sekretaris van George Grey, 'n dorp in 'n redelik welgestelde streek aan die oostelike Waihourivier beskryf as "'n armsalige plek, met sowat 'n dosyn miserabele raupo-hutte wat alles in duie stort". In die 19de eeu was nedersettings hoofsaaklik clangebaseer en vyf geboue het gestandaardiseer geraak: die slaap-whare, kauta of gemeenskaplike kookafdak, whata of houtstoor, pataka of pakhuis en, toenemend vanaf die 1870's, die wharepuni of die gemeeskap se ontmoetingshuis. Aansienlike moeite is gedoen met die al hoe fyner afgewerkte ontmoetingshuise, wat 'n bron van trots en prestige vir die gemeenskap geword het.

'n Ontmoetingshuis het dikwels kerfwerk aan die buitekant vertoon. Hoe algemener Europese werktuie gebruik is, hoe ongewikkelder het die kerfwerk aan die binnekant geword, soos teen die panele wat die stamgeskiedenis vertoon. Rotorua het 'n sentrum van kerfmeesterskap geword onder aanmoediging van Maori-MP's in die Jong Maori-party. Rondreisende spesialiskerwers het ver gereis en hulle talente op baie plekke aangewend. Ontmoetingshuise het plekke vir stamvierings of politieke vergaderings geword, veral ná die Grondoorloë van die 1860's. Hulle was plekke waar mana verhoog is deur groot feeste en vermaakgeleenthede. Teen die 20ste eeu was wharepuni algemeen en gemiddeld 18-24 m lank en 8 m breed. Voor die aankoms van die Europeërs was daar nie sulke groot geboue nie.

Namate die Maori's vertroud geraak het met Europese bouwerk, het hulle eienskappe soos kaggels en skoorstene bygevoeg, en deure en vensters vergroot.

Mitologie en godsdiens

'n Houtsnee uit die laat 20ste eeu van die mitologiese navigator Kupe wat teen twee seewesens veg.

Die tradisionele Maori-godsdiens het min afgewyk van sy tropiese, Oos-Polinesiese wortels op die eiland Hawaiki Nui. Daarvolgens word geglo alle dinge het lewenskrag, of mauri. Die god Tangaroa was die personifikasie van die oseaan en die voorouer of oorsprong van alle visse; Tāne was die personifikasie van die woud en die oorsprong van voëls; en Rongo was die personifikasie van vreedsame bedrywighede en landbou, en die voorouer van gekweekte plante. (Volgens sommige was die opperpersonifikasie van die Maori's Io, maar dié idee is omstrede.)

Die Christendom speel vandag 'n belangrike rol in Maori-godsdiens. In die vroeë 19de eeu het baie Maori's die Christelike geloof en sy begrippe aangeneem. Groot getalle het hulle bekeer tot die Kerk van Engeland en die Rooms-Katolieke Kerk, wat albei steeds baie invloedryk in die Maori-gemeenskap is.

Gesondheid en tradisionele oortuigings

Die klassieke idee wat die Maori's van siektes gehad het, was dat dit 'n straf was vir die verbreking van stam-tapu, maar tohunga het besef sommige families is meer geneig tot sekere siektes. Die standaardpraktyk van tohunga was om die pasiënt in 'n klein skuilte te isoleer. Die algemeenste ernstige siekte was tering (kohi), wat in die koloniserende Polinesiërs teenwoordig was. Klassieke Maori's het nie die simptome van tering as dié van dieselfde siekte erken nie. Daar is geglo kohi is die werk van demone en word deur heksery (makutu) veroorsaak. Toketoke was die naam van die duiwel wat tuberkuleuse beensiekte veroorsaak het. Tuberkulose van die nekkliere is hura of hone genoem. Dit was baie algemeen. Tuberkuleuse ulkusse is pokapoka genoem. Die vroeë Europese verkenner en skilder Earle het in 1827 opgemerk dat dié siektes algemeen was in selfs afgeleë, geïsoleerde distrikte. Sy Maori-raadgewers het gesê die siektes is baie oud.

'n Kerk naby Onuku-marae, Banksskiereiland. Dit is in 1878 geopen en was Nieu-Seeland se eerste kerk sonder 'n spesifieke kerkverband.

Sendelinge

Sendelinge van die Kerk van Engeland het eers in 1834-'35 in Nieu-Seeland aangekom. Die Britte het sendingstasies gestig by Manakau, Maraetai, Waikato Heads, Kaitotehe, Te Awamutu, Kopua en Kawhia.

Britse sendelinge het daarop aangedring dat die Maori's afstand doen van kannibalisme en kindermoord voordat hulle gedoop kon word. Hulle het poligamie probeer ontmoedig. Sommige vroeë sendelinge het simpatie gehad met vroue wat deur hulle mans verlaat is, maar Henry Williams het daarop aangedring dat poligamie Maori's van die doop uitsluit. Britse sendelinge het die gebruik van verdere tatoes verbied, asook deelname aan wellustige danse en plaaslike begrafnisrituele.

Katolieke sendelinge, wat 20 jaar later in Nieu-Seeland aangekom het, was minder besorg oor die beëindiging van dié praktyke voor bekering, want hulle het gevoel hulle kon die Maori's makliker beïnvloed as hulle eers gedoop is.

Eerste Maori-vertolking van die Christendom

In die 1830's het Te Atua Wera ("die vurige god"), 'n Maori-oorlogsleier en profeet, die Papahurihia-geloof begin as teenvoeter vir die sendelinge. Dit het Christelike, Judaïese en Maori-invoede gemeng. Hulle het op Saterdae dienste gehou en hulleself Hurai, of Jode, genoem.

Te Atua Wera het teen die laat 1930's die meer tradisionele rol van 'n tohunga aangeneem. Hy het verkondig dat die hemel 'n plek was met geen koue en honger nie, en met 'n oorvloed van geluk, meel, suiker, muskette, skepe, moord en sensuele plesier.

Kos

Gate in die grond waar kūmara in die winter geberg is.

Hāngi, of grondoonde, word vandag nog gebruik.

Tradisionele Maori-kos

Die eet van skulpvis soos mossels en oesters was baie algemeen. In die somer is seevisse soos kahawai gevang. In spruite en mere is groot hoeveelhede palings gevang wanneer hulle migreer het. Voëls soos eende is in die ververingseisoen gevang en jong voëls soos stormvoëls en malgasse is uit die neste gehaal en in hulle eie vet gekook om hulle te preserveer. Sulke gepreserveerde voëls was gunstelinggeskenke om sosiale geskenkverpligtinge na te kom.

Bewyse van baie onlangse uitgrawings aan die oostelike Golden Bay, veral by Tata Beach, toon dat skulpvis en visgrate op vullishope die algemeenste was, gevolg deur die bene van honde, of kurī, en rotte. Die bene van klein voëls en en seesoogdiere was die minste. Die terrein by Tata Beach en ander nabygeleë terreine is van 1450 tot 1660 gebruik, tot ver in die Klassieke tydperk.

Baie gespesialiseerde tegnieke is gebruik om kūmara te berg sodat dit nie vrot nie. Versigtige berging en gebruik van tapu was noodsaaklik om ongemagtigde gebruik te verhoed. Saad-kūmara was veral ryk aan tapu. Die grootste probleem vir die kwekers was ruspes. Vroeë Europese verkenners het dikwels vertel hoe Maori's brandende plante om 'n tuin gepak het in 'n poging om ruspes te beheer. Maori's het tot in die middel 19de eeu tradisionele varingwortels (aruhe) gebruik as 'n normale deel van hulle dieet.

Nuwe kossoorte

Die bekendstelling van Europese kos het baie aspekte van die Maori-landbou verander. Volgens tradisie is grond ná 'n paar oeste laat lê om vrugbaarheid te verbeter. Dit was die algemene patroon buiten in 'n paar baie vrugbare riviervalleie. Bemesting is nie gebruik nie, hoewel die Maori's verskeie tegnieke uitgedink het om produksie te verbeter, soos die byvoeging van puimsteen of ander, soortgelyke materiale om dreinering in swaar grond aan te help. Van die 1820's af was die blootstelling aan uitheemse onkruid wat floreer het, 'n belangrike kwessie. Die situasie is verbeter danksy die wydverspreide aanplanting van aartappels. Die tradisionele variëteite word steeds gekweek en is bekend as taewa, of Maori-aartappels.

Die Maori's het by die sendelinge geleer van die massavervaardiging van kos, veral aartappels, sodat hulle die oorskot tot laat in die 1850's kon verhandel. In 1858 het Europese boere stede soos Auckland begin voorsien vanweë hulle al hoe groter getalle. Terselfdertyd het die groot aanvraag na kos vir die markte in die goudstormloop in Australië en Kalifornië geëindig.

Koningskap

Vandat hulle in Nieu-Seeland aangekom het, het die Maori's in stamme gewoon wat onafhanklik onder die leierskap van hulle eie hoofmanne opgetree het. Teen die 1850's is die Maori's gekonfronteer met toenemende getalle Britse setlaars, politieke marginalisasie en al hoe meer eise van Brittanje om hulle grond te koop. Van omstreeks 1853 af het die Maori's die antieke stamoorlogsrade laat herleef waar grondkwessiese bespreek is en in Mei 1854 is op 'n groot vergadering – wat tot 2 000 Maori-leiers gelok het – by Manawapou in Suid-Taranaki besluit om die koop van grond teen te staan. Te Rauparaha se seun, Tamihana Te Rauparaha, het onder inspirasie van 'n reis na Engeland, waar hy koningin Victoria ontmoet het, die runanga gebruik om die idee te bevorder van die stigting van 'n Maori-koninkryk, met een koning wat oor al die stamme regeer.

Die huidige Maori-koning, Tūheitia Paki.

Die doel was om al die Maori's te verenig, iets wat die Europese lande so sterk gemaak het. Daar is geglo as die Maori's 'n koning het met soortgelyke status as koningin Victoria, sou die Maori's op gelyke voet met die Europeërs wees. Nog 'n doel was om 'n stelsel van wet en orde onder die Maori's daar te stel, iets waarin die Auckland-regering blykbaar min belangstelling getoon het.

Verskeie kandidate van Noordeiland wat versoek is om hulle as kandidate beskikbaar te stel het dit van die hand gewys, maar in Februarie 1857 het 'n hoofman in Oos-Waikato die Waikato-hoofman Te Wherowhero voorgestel as die ideale monarg. Ondanks sy aanvanklike teensin, is hy in Junie 1858 in Ngāruawāhia gekroon. Hy het die naam Pōtatau Te Wherowhero, of bloot Pōtatau, aangeneem.

Hoewel daar algemene respek vir die beweging se poging was om die koop van land te stuit, het net die Waikato-Maori's Pōtatau se rol aanvaar. Hy het min erkenning gekry van die stamme van Noord-Auckland en suid van Waikato. Mettertyd het die Koningsbeweging 'n vlag, staatsraad, wette, polisie, bank en koerant gehad, wat alles die beweging soos 'n alternatiewe regering laat lyk het.

Pōtatau is met sy dood in 1860 deur Matutaera Tāwhiao opgevolg. Sy bewind van 34 jaar het saamgeval met die inval van die Waikato, wat deels daarop gemik was om die Koningsbeweging te stuit omdat die regering dit beskou het as protes teen die oppergesag van die Britse monargie.

Vyf Maori-monarge het sedertdien op die troon gesit. Die huidige koning is Tūheitia Paki en van die historiese tradisies duur steeds voort.

Die Maori-monarg het vandag 'n niekonstitusionele rol met geen wetlike gesag volgens die Nieu-Seelandse regering nie. Heersende monarge behou die posisie van opperhoof van verskeie belangrike stamme en het 'n bietjie mag oor hulle.

Skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Maori-kultuur.

• Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.