Koos Sas

Koos Sas was 'n berugte skaapdief, gebore op Touwsrivier in die Kaapkolonie, maar hy het veral berug geraak weens sy misdadige optrede in die distrik Montagu. Hier is hy verskeie kere weens die diefstal van skape in hegtenis geneem, maar het hy ook talle kere daarin geslaag om te ontsnap. Dit is egter gebeure na sy dood wat bygedra het daartoe dat sy naam bly voortleef.

Misdaadrekord

Ds. D.S. Botha in 1919, kort nadat Koos Sas sy seun vermoor het.

In 1917 het hy begin werk by Boetatjie Botha, seun van ds. D.S. Botha, 'n predikant van die NG gemeente Stellenbosch, wat 'n padstal-winkeltjie bedryf het op die plaas Hoek-van-die-berg naby Montagu. Volgens oorvertellings het hy egter net een dag gewerk voordat hy deur sy werkgewer afgedank is. Later daardie selfde dag het hy na sy werkgewer teruggekeer om meel te vra uit die winkel. Toe die werkgewer omdraai om die meel te kry het Sas hom na bewering met 'n swaar voorwerp oor sy kop geslaan en sy keel met 'n mes oopgesny. Sas is weens die moord in hegtenis geneem, maar nadat die saak vir verhoor oorgeplaas was na 'n hoër hof op Worcester, het hy weereens daarin geslaag om te ontsnap. Hy was hierna vyf jaar lank voortvlugtig en is deur die staat as 'n sogenaamde "voëlvrye" verklaar.

Dood

Op 6 Februarie 1922 het 'n lid van die polisie op Springbok in Namakwaland, konstabel Jurie Dreyer, tydens 'n patrollierit op die plaas Droodaap buite Springbok, vir Sas herken aan 'n foto wat aan polisiestasies versprei is. Sas het probeer vlug; Dreyer het hom twee dae later, op 8 Februarie, ingehaal en doodgeskiet.

Nadraai

Die verhaal van Koos Sas het hierna egter 'n nadraai gehad, want die dood van so 'n belangrike voortvlugtende moordenaar van 'n predikant se seun was groot nuus en die predikant van die NG gemeente Namakwaland (Springbok), dr. W.P. Steenkamp, en sy seun was onder die nuuskieriges wat na die lyk van Sas kom kyk het. Die liggaam is toe deur omstanders opgelig sodat ds. Steenkamp se seun 'n foto hiervan kon neem. Hierdie foto is toe deur ds. Steenkamp en sy vrou in poskaartformaat laat druk met die volgende onderskrif daarby: Koos Sas, moordenaar van die seun van ds. Botha van Stellenbosch in 1917. Driemaal gevang en driemaal ontsnap, eindelik op 8 Februarie 1922 in die weghardloop doodgeskiet deur poliesman Jurie Dreyer op Droodaap, nabij Springbok, Namakwaland. Opbrings van verkoop hiervan is vir die ACVV in Namakwaland. Die ACVV was die Afrikaanse Christelike Vrouevereniging van die kerk, waarvan mev. Steenkamp die voorsitster was. Die poskaarte se opbrengs sou aangewend word om blanke pleegkinders in Namakwaland te verwyder uit die huise van kleurling-pleegouers.

Nadat Sas begrawe is, het dieselfde ds. Steenkamp toestemming van die destydse landdros verkry om die liggaam op te grawe en het hy na bewering die kopbeen van die oorledene met hom saamgeneem toe hy daarna op Stellenbosch en in Amerika in 'n mediese rigting gaan studeer het. Na sy terugkeer uit Amerika het hy kort voor sy dood die skedel geskenk aan professor Hercules Brink van die Universiteit van Stellenbosch, wat dit op sy beurt aan die museum op Montagu geskenk het waar dit daarna in 'n glaskas uitgestal is. Die skedel is op 18 April 2021 in 'n sarkofaag in die Montague-bergreservaat te ruste gelê.

Die verhaal van Koos Sas is in 2001 deur die bekende musikant David Kramer in 'n musiekteaterstuk verwerk nadat hy ook 'n lied daaroor geskryf het, wat in 1983 op sy album Hanepootpad uitgegee is.

Bronne

• Bylae tot Die Burger, Saterdag 12 Maart 1977: "Wit plakkers so gered" deur Vivia Ferreira
• Berig in Die Landstem, 25 September 1950. Artikel "Kyk vir oulaas na my , ek groet jou Ha-Ha-Ha"
• Berig in Sunday Times, 30 Julie 2000 : "Postcard from the edge"
• Berig in Die Burger, 8 November 2001, Landelike bladsy 9: "Sas wys op onreg van verlede - Musiekteater vermaak ondanks gebreke"
• Poskaart: Laat druk deur ACVV, Namakwaland
• Die Gemeente van Namakawaland: Eeufees Gedenkboek 1850-1950