Klaas van Rijsse

Klaas van Rijsse
Klaas van Rijsse jr.
Gebore	23 Februarie 1860 Zaandam, Nederland
Sterf	10 November 1941 (op 81) Renkum, Gelderland, Nederland
Beroep	Argitek
Bekend vir	Ontwerp van die NZASM-huis
Eggenoot	Jacoba Brummelkamp (née Hartgerink)
Ouer(s)	Klaas van Rijsse

Klaas van Rijsse jr. (Zaandam, Nederland, 23 Februarie 1860 – Renkum, Gelderland, Nederland, 10 November 1941) was ’n argitek wat van 1887 tot en met die Tweede Vryheidsoorlog in die Zuid-Afrikaansche Republiek as privaat burger en staatsamptenaar gewerk en vir enkele van die indrukwekkendste geboue uit daardie tydperk verantwoordelik was. Hy en Sytze Wierda het ’n belangrike bydrae tot pres. Paul Kruger se ambisie gelewer om Pretoria ’n meer hoofstedelike bekoring te gee, veral rondom die sentrale Kerkplein, maar albei het ook buite die middedorp en elders in die Zuid-Afrikaansche Republiek gebou.

Herkoms en opleiding

Van Rijsse was die seun van Klaas van Rijsse (vandaar die "jr." wat dikwels agter sy naam geskryf word) en Geesje van Leeuwen (gebore 1838 in Assendelft). Sy vader se beroep word as "houtzaagmolenaar" aangedui.

Nadat Van Rijsse as privaat leerling van Sytze Wierda in Amsterdam sy opleiding en vorming as argitek voltooi het, het hy hom op sy geboorteplek, Zaandam, as boukundige gevestig. Daar is hy aan die begin van 1887 in die huwelik bevestig met Jacoba Brummelkamp (née Hartgerink). Sy is op 10 Januarie 1844 om 05:30 op die dorp Goor gebore as dogter van die 33-jarige timmerman Derk Hartgerink en sy 32-jarige vrou, Anna Margaretha Kraft, huisvrou. Sy was die weduwee van Benjamin Brummelkamp, 'n seun van prof. Antonie Brummelkamp, een van die eerste vier professore verbonde aan die Gereformeerde Kerk se Teologiese Skool in Kampen, opgerig in 1854. Een van prof. Brummelkamp se drie kollegas aan dié skool was prof. Helenius de Cock, oupa van die Suid-Afrikaanse geskiedskrywer dr. A.J. Böeseken. Nadat Van Rijsse na Amsterdam verhuis het om in diens te tree van Wierda, het hy by die weduwee Brummelkamp loseer. Mettertyd het 'n liefdesverhouding tussen hulle ontstaan, wat op 10 Februarie 1887 tot 'n baie gelukkige egverbintenis gelei het. Van Rijsse en sy vrou is albei in die provinsie Gelderland oorlede: sy op 29 Maart 1921 in Rheden; hy 20 jaar later, midde-in die Tweede Wêreldoorlog, in Renkum. Hul huwelik was kinderloos, maar hy het wel stiefkinders gehad.

Verhuising na die ZAR

Amptenare van die ZAR se departement van openbare werke, onder wie Sytze Wierda (middel voor) en Klaas van Rijsse (regs voor).

Kort ná hul huwelik het die egpaar Van Rijsse en die kinders uit Jacoba se eerste huwelik in geselskap van 'n aantal ander Nederlandse immigrante na die Zuid-Afrikaansche Republiek verhuis. In Pretoria het Van Rijsse as argitek in diens getree van G.R. Ockerse, 'n nyweraar wat 'n hele aantal belangrike handels- en nywerheidsbelange in die Republiek gehad het, onder meer ’n steenmakery en leerlooiery. Hy het talle Nederlandse vakmanne na die republikeinse hoofstad gebring en daar van werk voorsien.

In 1887 was die ontwerpplan vir 'n nuwe goewermentsgebou in Pretoria gereed. Die nuwe moes die eerste goewermentsgebou vervang wat aan die einde van die sestiger- en begin van die sewentigerjare van die 19de eeu op die hoek van Marktstraat (later Paul Krugerstraat) en Kerkplein opgerig is. Hiervoor het die ZAR se regering £25 000 bewillig en 'n prysvraag vir 'n geskikte ontwerpplan uitgeskryf. Die ontwerpplan van argitek J.W. Leslie Simmonds het die eerste plek verower, maar voor die oprigting van die gebou sou begin, het die regering besluit om eers 'n kommissie aan te stel om die ontwerpplan en bestek van die gebou noukeurig na te gaan. In hierdie kommissie het die regering Van Rijsse as een van die lede aangestel. Hy het daarna as sekretaris van die kommissie opgetree en met sy deeglike vakkundige kennis hom besonder verdienstelik gemaak. Hy was grotendeels verantwoordelik daarvoor dat die regering, veral op sy aandrang, eindelik besluit het om die ontwerpplan van Simmonds te laat vaar en ander reëlings te tref.

Met sy gemotiveerde optrede en deskundige raad in verband met die Simmonds-ontwerpplan het Van Rijsse die regering se vertroue in sy gesonde oordeel en deskundigheid volkome gewen. Pres. Kruger het Van Rijsse toe gevra om 'n heeltemal nuwe ontwerpplan op te stel waaroor die finale beslissing gevel sou word sodra Kruger van sy destydse amptelike staatsbesoek aan die Oranje-Vrystaat terugkeer.

Voorlopige Gouwerments Ingenieur en Argitekt

Van Rysse is in dié tyd aangestel as die eerste voorlopige Goevernements Ingenieur en Argitekt, 'n nuwe regeringsbetrekking in die Republikeinse administrasie. Wierda het kort vantevore die aanstelling as Goevernements Ingenieur en Argitekt van die ZAR aanvaar en Van Rijsse sou voorlopig die betrekking beklee tot Wierda, sy vroeëre werkgewer in Amsterdam, in Pretoria vanuit Nederland opdaag. In dié amp het Van Rijsse van Augustus tot Oktober 1887 opgetree. Toe Kruger op die laaste dag van Oktober 1887 vanuit Bloemfontein na Pretoria terugkeer, was Wierda een van die talle toeskouers wat die president by 'n versierde ereboog in Marktstraat verwelkom het. Die volgende oggend het Kruger vir Wierda beëdig as die eerste permanente Goevernements Ingenieur en Argitekt van die ZAR. So het Van Rijsse se tydelike diens oorbodig geword en is hy onthef van die pligte wat hy 'n tyd lank op eervolle wyse uitgevoer het.

As Wierda se assistent

Na aanleiding van Wierda se vertoë aan die regering is Van Rijsse kort ná eersgenoemde se indienstreding as sy assistent aangestel en in dié amp het Van Rijsse in diens van die ZAR gebly tot met die val daarvan. As die amptenaar wat tweede in beheer was van die uiters belangrike departement van openbare werke (wat mettertyd tot stand gekom het), terwyl hy ook tydens Wierda se afwesigheid as departementshoof waargeneem het, het Van Rijsse uitmuntende en gewaardeerde dienste aan die Republiek gelewer, aldus H.M. Rex.

Privaat en openbare werk

Die NAZSM-huis, Pretoria, opgerig in 1889 en gesloop in 1958.

In 1889 het die regering Van Rijsse verlof gegee om vir ’n bepaalde tyd die staatsdiens te verlaat. Van dié geleentheid het hy gebruik gemaak om in vennootskap met die argitek J.E. Vixseboxse 'n argiteksfirma op te rig. Vanweë die ontdekking van goud was daar aan die einde van die tagtiger- en begin van die negentigerjare van die 19de eeu 'n geweldige opbloei in die boubedryf aan die Rand en in Pretoria. In die tydperk van sy samewerking met Vixseboxse (die vennootskap is beëindig toe laasgenoemde Bloemfontein toe verhuis) en ook toe hy voltyds in diens van die departement van openbare werke was, het Van Rijsse 'n hele aantal imposante privaat en openbare geboue ontwerp, afgesien van sy werksame en skeppende aandeel in die bedrywighede van die departement. Voorbeelde van dié geboue is:

• Die NZASM-huis vir G.A.A. Middelberg (1846–1916), hoofbestuurder van die NZASM, op die hoek van Markt- (Paul Kruger-) en Jacob Mare- (Jeff Masemola) straat, later in gebruik van die departement van naturelle sake en in 1958 gesloop. Toe die Britte Pretoria in 1900 beset, het die Britse magte die huis oorgeneem en het dit in militêre besit gebly tot met die sloping daarvan.
• 'n Pawiljoen vir die ZAR op die Wêreldtentoonstelling in Antwerpen in 1894.
• 'n Woonhuis vir P.W.T. Bell, direkteur van die staatsdrukkery, op die terrein van die Pretoriase Tegniese Kollege.
• "Parkzicht", hoek van Jacob Maré- (Jeff Masemola-) en Van der Walt- (Lillian Ngoy-) straat. Dit word beskryf as "ongetwyfeld" een van Van Rijsse se "mees geslaagde" ontwerpe. Dié gebou is ontwerp as 'n woonhuis in die Vlaams-Renaissance-styl vir adv. F.W.H. Kleijn (1838–1896), regter en staatsprokureur van die ZAR. Indertyd is die huis beskou as een van die sierlikste wonings in die destydse spogwoonbuurt van Pretoria. Ook dié gebou is gesloop.
• 'n Interessante ontwerp wat Van Rijsse vir 'n nuwe presidentswoning gemaak het, is nie uitgevoer nie omdat die president gemeen het sy bestaande woning, oorkant die Gereformeerde kerk Pretoria, die sogenaamde Krugerhuis, was voldoende.

Kerkontwerpe

Dit was veral op die gebied van die kerkboukuns dat Van Rijsse uitgeblink het en in besonder met sy ontwerp van die huidige Gereformeerde kerk Pretoria en die huidige NG kerk Pretoria, die sogenaamde Groot- of Bosmaanstraatse kerk. Sy derde kerkontwerp was vir die kerk op die perseel van die inrigting vir melaatses Wesfort buite Pretoria.

Gereformeerde kerk Pretoria

Uitsig op die kansel vanaf die galery in die Paul Krugerkerk.

Die Gereformeerde kerk Pretoria (die sogenaamde Paul Krugerkerk), saam met die Bosmanstraatse NG kerk Van Rijsse se bekendste ontwerp. Pres. Paul Kruger het die hoeksteen op 10 Oktober 1896 (sy 71ste verjaardag) gelê en ook by geleentheid in dié kerk gepreek.

’n Gedenksteen in die Gereformeerde kerk Pretoria, die sogenaamde Paul Krugerkerk.

Vanweë die sterk groei van die dorp Pretoria in die 1890's het die kerkraad van die plaaslike Gereformeerde gemeente in 1892 'n boufonds vir 'n nuwe kerk opgerig, maar weens verskeie terugslae, kon "een van die gemeente se mees belangstellende lidmate", pres. S.J.P. Kruger, die hoeksteen eers op 10 Oktober 1896, sy 71ste verjaardag, lê. Hierdie monumentale bouwerk sou ten noorde van die bestaande kerk opgerig word. Van Rijsse was ’n ouderling van die gemeente en het ’n voorliefde vir kerkbou gehad. Die firma Daanen en Dorlas het as bouaannemers opgetree. Eindelik het die boukoste £13 000 beloop, waarvan die president £2 250 bygedra het. Die kerkgebou is op Kersdag 1897 in gebruik geneem nadat pres. Kruger die deure oopgesluit het. Dit bied sitplek aan amper 900 kerkgangers. Pretoria se Dopper-kerkgebou was daarna nooit weer te klein nie.

Die gebou is in die styl van die Nederlandse Neo-Renaissance gebou. Dit het aan die hoofstad van die ZAR 'n juweel van groot argitektoniese waarde besorg wat in ander kerkgeboue nagevolg is. Van Rijsse het swaar gesteun op dié Nederlandse herlewingstyl waarin die gebruik van rooi baksteen met mooi messelwerk kenmerkend was. Die gebou dra daardeur 'n besondere fyn harmonie. Die grondplan is 'n Griekse kruisvorm met 'n hoë binneruimte sonder enige steunbere. Staaltrekstange teen die kunstig bewerkte plafon vervul hierdie rol. Die interieur en eksterieur staan opvallend genoeg in hierdie gebou nie teenoor mekaar nie. Die argitek het doelbewus 'n balans probeer handhaaf deur ewe veel aandag aan albei te gee. Die ryklik versierde eikehoutpreekstoel uit Rotterdam, ontwerp deur die beeldhouer C.H. Eckhart, is monumentaal in eie reg. Die banke is tradisioneel loodreg in die syarms geplaas en het so behoue gebly. Aanvanklik het die broeders in die banke plaas geneem en die susters op die stoele in die middel. Die glas-in-lood het opvallende rooi glas en dit skep 'n gevoel van warmte en deftigheid. Die kerk het uit die staanspoor elektriese beligting gehad en die koperkroonlugters is in 1897 deur die firma Delfos Bros. aangebring.

'n Kunswerk in die kleine is die pragtig gemesselde kruisgewelf by die hoofingang. Die meesterargitek van die ZAR, Wierda, het sy stempel op die gebou afgedruk deur die twee spiraalhoutrappe na die galery te ontwerp. Die kegeldakke bo-op die trapingange is in 1931 ná herstelwerk aan die kerk verwyder. Weens verwering van die buitenste baksteenlaag is dit ook in 1931 met harder bakstene vervang. Dit is sensitief gedoen, sonder om die karakter van die gebou te skaad. In 1951 is weer groot herstelwerk onderneem. Gelukkig het die kerk deurentyd sy historiese karakterkenmerke behou.

Die kerkgebou met omliggende erf is in 1983 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Die twee stoele waarop pres. en mev. Kruger tydens kerkdienste gesit het, staan voor die kansel en is in 1981 afsonderlik tot gedenkwaardighede verklaar.

NG kerk Pretoria

Die Bosmanstraatse kerkgebou van die NG gemeente Pretoria.

Laat in die 1890's is om verskeie redes (onder meer dat die gebied rondom die kerk te bedrywig geword het) besluit om die Neo-Gotiese NG kerk, ontwerp deur Tom Claridge en Leslie Simmonds, op Kerkplein te sloop. ’n Perseel in Bosmanstraat is gekies en Van Rijsse gevra om die plan te teken, maar weens die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog kon genl. Louis Botha die hoeksteen eers op 11 Mei 1903 lê. Intussen het van Rijsse na Nederland teruggekeer en is toesig oor die bouwerk aan J.B. Wijers van die firma Kraan & Wijers oorgedra. Die tweede kerk op Kerkplein, ingewy in 1885 en opgerig teen ’n koste van £18 000, is in 1904/'05 gesloop en die Bosmanstraatse kerk in 1905 in gebruik geneem. Die staat het Kerkplein reeds in 1896 met kerk en al vir £50 000 by die NG gemeente Pretoria gekoop op voorwaarde dat die gebou óf gesloop óf as biblioteek gebruik word. ’n Bedrag van £12 500 is ook aan die Nederduitsch Hervormde gemeente Pretoria uitbetaal om ’n einde te bring aan die onenigheid oor die besit van die kerk waarop albei gemeentes aanspraak gemaak het. Die Van Rijsse-kerk het £25 000 gekos, banke en orrel ingesluit. In die middel van die 20ste eeu het dié gebou ná 46 jaar van ononderbroke en getroue gebruik ernstige tekens van verwering getoon, veral aan die steenwerk buite en die dak, sodat die kerkraad verplig is om die kerk geheel en al te laat hernu. Dis toe op 10 Julie 1950 die tweede keer plegtig in gebruik geneem. Die koste van die hernuwing was nagenoeg £16 000.

Désirée Picton-Seymour, wat die Paul Krugerkerk verkeerdelik aan Sytze Wierda toeskryf, skryf: "Vergeleke met die ietwat vroeëre, hoewel soortgelyke Gereformeerde kerk, kom die Grootkerk veel meer volwasse in konsep en meer kompak in ontwerp voor. Die toring, gesien teen die agtergrond van hoë stadsblokke, is inderdaad indrukwekkend."

Terug na Nederland

In Pretoria het Van Rijsse in 1887 erf no. 347 in Kerkstraat-Wes gekoop en daar het hy en sy gesin gewoon tot met hulle vertrek na Nederland. In 1888 is die erf oorgeplaas op die naam van mev. Van Rijsse en eers geruime tyd ná haar dood in 1921 is dit en nog een, in Arcadia, verkoop en haar boedelsake afgesluit.

Vanaf sy aankoms in Pretoria het Van Rijsse 'n aktiewe en leidende aandeel geneem in die gemeentelike bedrywighede van die Gereformeerde kerk Pretoria. Mettertyd het hy geruime tyd as skriba van dié gemeente opgetree. Die Tweede Vryheidsoorlog het ongelukkig 'n einde gebring aan sy nuttige openbare loopbaan in die ZAR. Tydens die oorlog het hy hom aangesluit by die Hollander Korps en is met 50 stemme verkies tot luitenant van die 5de peloton. So is die gesin Van Rijsse in 1900 gedeporteer en in Brussel ’n skeidingspakket gegee. Hy en sy gesin het na Nederland teruggekeer en hulle vir goed in hul geboorteland gevestig. Mev. Van Rijsse is in 1921 oorlede, terwyl haar eggenoot eers in die Tweede Wêreldoorlog oorlede is en wel in 1941.

Waardering

H.M. Rex skryf in die tydskrif Pretoriana, no. 23, April 1953: "Klaas van (Rijsse) jr. was een van 'n hele aantal Nederlanders wat gedurende die laaste twee dekades van die 19de eeu, as 'n staatsamptenaar en 'n private burger, 'n besonder belangrike rol in die Suid-Afrikaanse Republiek gespeel het. In medewerking met Sytze Wierda, hoof van die departement van publieke werke van die (ZAR), het (Van Rijsse), vanaf 1887 tot en met die Tweede Vryheidsoorlog, sy nuwe vaderland, waarvan hy in 1898 volle burger geword het, in verskillende hoedanighede en op verskillende terreine met liefdevolle toewyding gedien . . . hier in Pretoria en ook op ander plekke in Transvaal, staan daar 'n hele aantal imposante openbare en private geboue wat as monumente van skoonheid en openbare nut sy gedagtenis in herinnering hou, afgesien van sy waardevolle werksaamheid in belang van die Suid-Afrikaanse Republiek in die algemeen en van die stad Pretoria en die (Gereformeerde kerk Pretoria) in die besonder." Rex skryf Van Rijsse was "een van 'n groot aantal Nederlanders wat deur Pretorianers steeds in dankbare herinnering gehou behoort te word. Mag die dag spoedig aanbreek dat (sy) naam aan een of ander belangrike straat, park of openbare gebou gegee sal word."