Johann Schmelen

Johann Heinrich Schmelen (Kassebruch aan die Weser, naby Bremen, Duitsland, 7 Januarie 1777 – Komaggas, Namakwaland, Kaapkolonie, 26 Julie 1848) was sendeling van die Londense en Rynse Sendinggenootskap, kenner van die Namataal en pionierreisiger.

Naas Schmelen se baanbrekersreise in die uitgestrekte en onherbergsame Transgariep moet sy Bybelvertalings in die Namataal (waarvan die suig- en ander eienaardige klanke vir die vreemdeling raaiselagtig moet klink, moeilik in skrif aangegee kan word en hulle selfs minder daartoe leen om gedruk te word) as sy verdienstelikste prestasie gereken word.

Herkoms en opleiding

Schmelen was die seun van welgestelde ouers wat hom 'n goeie skoolopleiding gegee het. Omdat hy afkerig was van krygsdiens, gaan hy in 1804 na Londen, waar hy onder die invloed kom van die pastor van die Duitse gemeente in Londen, dr. Steinkopf, en besluit om sendeling te word nadat hy met J.J. Kicherer en die bekeerde Khoikhoi, wat Kicherer na Londen gebring het, in aanraking gekom het.

Nadat hy dus besluit het om evangelieprediker te word, onderneem Schmelen op advies van Steinkopf om vier jaar aan eerw. Johann Jänicke se sendingseminarie in Berlyn te studeer, waarna hy deur die Londense Sendinggenootskap aanvaar en saam met twee volksgenote in 1811 na Suid-Afrika gestuur is om by die Namakwasending aan te sluit.

Na Suid- en Suidwes-Afrika

Talle nedersettings in die sentrale en suidelike deel van Namibië het ontstaan danksy die werk van Rynse sendelinge soos eerw. Schmelen.

Aanvanklik is Schmelen op Pella gestasioneer saam met Christian Albrecht (1773?-1815) en reis heen en weer langs die suidelike oewer van die Oranjerivier om in aanraking te kom met groepe Khoikhoi wat daar met hul beeste rondswerf. In 1813 vra eerw. John Campbell hom om die monding van die Oranjerivier te gaan ondersoek as 'n moontlike basis vir proviandering en om 'n ontdekkingsreis deur Groot-Namakwaland en Damaraland te onderneem; dié opdrag voer Schmelen in 1814 uit en hy dring deur sover as Okahandja (eens Schmelenshoop genoem). Sy gewone vervoermiddel was 'n poenskop-os en 'n karos wat hy bedags as saal en snags as kombers gebruik het. Voorts het Schmelen 'n geweer by hom om hom teen wilde diere te beskerm en wild vir die pot te skiet. Op uitnodiging van die Namas stig hy in 1815 'n stasie ten suide van Klipfontein (later Bethanien), 90 km noord van die Oranjerivier, maar in 1822 word hy verplig om die stasie te ontruim. Die kliphuis wat Schmelen op daardie tydstip op Bethanien bou, is die eerste gebou in sy soort in Suidwes-Afrika en is later gerestoureer en tot historiese gedenkwaardigheid verklaar. Hy was ook die eerste wat 'n gedeelte van 'n wapad van Bethanien tot Angra Pequena (later Lüderitzbucht) oopgestel het.

Intussen vertrek hy in 1818 op reis na Kaapstad, en by sy terugkeer stig hy ten suide van die Oranjerivier by Besondermeid, 'n stasie wat hy Steinkopf noem na sy Londense geestelike vader. Drie pogings, in 1823, 1827 en 1828, om Bethanien opnuut in die lewe te roep, misluk weens onluste, droogtes en sprinkaanplae. Hy onderneem egter verdere verkenningsreise noordwaarts; in 1820 vergesel hy James Kitchingman en Barnabas Shaw na die Visrivier en verder na die Brukkarosberg, en in 1824–'25 gaan hy alleen op reis. Hy bereik Walvisbaai in sy soektog na 'n geskikte toevoerhawe vir moontlike toekomstige sendingstasies in die binneland. In hierdie streke bly hy 'n ruk lank en ontmoet die gedugte Oorlamse kaptein, Jonker Afrikaner, in die Auasberge ten weste van die huidige Rehoboth.

Vertaling van Bybel in Nama

Aangesien Bethanien in puin gelê is, stig Schmelen in 1829 suid van die Oranje 'n stasie op Komaggas waar hy tot aan sy dood sou bly. Ná ongeveer sewe jaar, waartydens hy van vleis en melk lewe, nooit brood sien nie en velklere dra, besluit hy om in 1830 weer na Kaapstad te gaan. Hy erken dat hy in daardie lang tyd onder die Nama selfs sy moedertaal, Duits, vergeet het. Schmelen se genootskap moedig hom aan om sy kennis van die Namataal met die oog op die vertaling van die Bybel aan te wend. Hy doen 'n grondige kennis van die taal op omdat hy voor 1815 met 'n vrome Namavrou in die huwelik tree wat hom met sy vertaling van die vier Evangelies help. Hy hersien sy manuskrip weer eens en is toe op weg na Kaapstad om oor die druk daarvan toesig te hou.

Schmelen se vroegste vertalings in die Namataal (bewaar in die Grey-versameling van die SAOB, Kaapstad, as ongedateerde, eiehandig geskrewe manuskrip) is 'n vertaling van H. Wester se Nederlandse kategismus van die geskiedenis van die Ou en Nuwe Testament, waaraan hy 'n gesang toevoeg. Hierdie teks en die boek deur Schmelen met 'n byna soortgelyke inhoud wat in 1830 in Kaapstad deur William S. Bridekirk gedruk is (Kwii Namatiigna kannis.- Namakoaandiis [ 'n Namavraeboek vir Namakinders], Kaapstad, 1830), is blykbaar die eerste waarin 'n praktiese poging aangewend is om die vier soorte suigklanke in die Namataal te onderskei.

Schmelen se leesboek in Nama vir kinders en volwassenes wat uittreksels uit die Skrif bevat, is in 1830 ook deur Bridekirk gepubliseer, en in 1831 verskyn Schmelen se boekie met 13 gesange in Nama. In dieselfde jaar publiseer Bridekirk ook Schmelen se vernaamste werk, die Evangelies, waarvoor hy die lang reis aangepak het met sy vrou wat hom met die proeflesing help: Annoe kayn hoeaati haka kanniti (Die vier boeke van die heilige blye boodskap, Kaapstad, 1831). Om die een of ander rede, miskien weens 'n gebrek aan geskikte setsel, word slegs een van die suigklanke in hierdie Nama-uitgawe van die Evangelies aangegee (slegs die eiehandige eksemplaar in die Grey-versameling bevat al die suigklanke, soos op 2 Oktober 1840 deur Schmelen ingeskryf), en die teks kon dus nie maklik gelees word nie, nóg deur die Nama nóg deur ander sendelinge, wat later verkies om die vertaling van die Noorweër H.C. Knudsen te gebruik. Nietemin is Schmelen se vertaling die aanvoorwerk vir die Nama-Bybel wat ná 1938 deur Friedrich Pönnighaus voltooi en in 1967 in Kaapstad uitgegee is.

Laaste jare

Sy vrou, wat hom tot aan haar einde help, sterf op die terugreis na Komaggas en laat hom agter met drie dogters wat almal hul skoolopleiding in Kaapstad ontvang, en 'n seun wat jonk sterf. Een dogter, Hanna, tree in 1842 in die huwelik met Franz Heinrich Kleinschmidt, die Rynse sendeling wat Schmelen 'n rukkie kom help het terwyl hy op Komaggas was. Die jongste dogter, Frederica, trou met C.J. Bam, broer van Schmelen se tweede vrou.

Kort daarna word Schmelen deur siekte gedwing om Kaapstad weer te besoek. Ná sy herstel trou hy in 1832 met Elisabeth Maria Bam (gedoop 29 Maart 1807 – oorlede 14 November 1848), die dogter van C.J. Bam van Kaapstad, en keer terug na sy stasie waar hy ondanks droogtes en die rondtrekkery van sy gemeentelede werk, die eerste huis met mure bou en die beoefening van die landbou aanmoedig. Teen 1838 voel hy verplig om die Rynse sendinggenootskap te versoek om Komaggas oor te neem; Kleinschmidt daag egter nie op voor Mei 1840 nie en Schmelen gaan na Windhoek en neem Charles Bam (1-1856), 'n broer van Schmelen se vrou wat later 'n Rynse kategis word, met hom saam. Daarna word Schmelen tydelik deur die jong sendelinge Brecher en Budler gehelp, maar sy opvolger, G.A. Weich, daag eers 'n paar maande voor Schmelen se dood op. Schmelen word begrawe in die klein begraafplaas op Komaggas, waar die grafsteen nog te sien is; sy vrou sterf binne vier maande ná hom en word ook daar begrawe.

Bronne

(af) Die Huisgenoot, 14 Mei en 4 Junie 1926.
(af) De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Pretoria: Nasionale Raad vir Sosiale Navorsing, Departement van Hoër Onderwys.