Hinrich Lichtenstein

	Hinrich Lichtenstein
Geboortenaam	Martin Hinrich Carl Lichtenstein
Gebore	10 Januarie 1780; Hamburg
Oorlede	2 September 1857 (op 77); Op see tussen Korsør en Kiel
Nasionaliteit	Duitsland
Vakgebied	natuurkundige en dierkundige
Bekend vir	Lichtensteins zandhoen

Hinrich Lichtenstein (10 Januarie 1780 – 2 September 1857) was 'n Duitse geneesheer, skrywer en veelsydige geleerde. Hy het sy loopbaan in Suid-Afrika begin en sou later 'n wêreldbekende wetenskaplike word. Hy het die Kaap die Goeie Hoop van 1802 tot 1806 besoek en deur sy boeke en artikels lewer hy 'n besondere bydrae tot die kultuurhistoriese geskiedskrywing en die kennis van die plant- en dierelewe van Suid-Afrika.

Biografie

Martin Hinrich Carl Lichtenstein is op 10 Januarie 1780 in Hamburg gebore. In sy voorgeslagte was verskeie bekende geleerdes van die 18de en 19de eeu. Hy studeer in die geneeskunde aan die universiteite van Helmstedt, Jena en Göttingen. Op 23 Desember 1802 arriveer hy aan die Kaap as huisarts vir die Bataafse Republiek se goewerneur, luit.-genl. Jan Willem Janssens, en sy gesin en as privaatonderwyser vir die goewerneur se seun.

In 1811 word Lichtenstein die eerste professor in dierkunde aan die Humboldt-universiteit in Berlyn, in 1813 ook die direkteur van die Natuurkundige Museum in Berlyn en kort daaran stig hy die dieretuin in die stad. Lichtenstein het 'n besondere musikale talent gehad en was lid van die Berlynse sangakademie. Hy sterf na 'n tweegeveg op 2 September 1857 op 'n skip op die Baltiese See.

Sy reise

Gedurende sy verblyf aan die Kaap het Lichtenstein kommissaris-generaal Jacob Abraham de Mist op 'n uitgebreide reis na die binneland van die kolonie vergesel. Die doel van die ekspedisie was Bataafse magsvertoon. Die geselskap het uit 50 lede bestaan en het te perd en met ses waens gereis. Ook De Mist se dogter Augusta was deel van die groep. Lichtenstein was die geneesheer, maar sy eie doel was om monsters van plante en diere te versamel.

Op 9 Oktober het hulle vertrek na Saldanhabaai, oor die Bergrivier en die Olifantsrivier, via die Hantam, Nardouwsberg en na die grensplaas Akkerendam (by die huidige Calvinia). Van hier uit weer suid deur die Roggeveld, die Warm en Koue Bokkeveld, die Roodezand, langs die Breederivier na die sendingstasie Genadendal. Van hier af ooswaarts langs die kusgebiede van Swellendam, Mosselbaai, Knysna, Plettenbergbaai na Algoabaai. Hier het 'n groep koloniste en die Waldeck-regiment onder kapt. Ludwig Alberti by hulle aangesluit. Vanaf Bethelsdorp slaan De Mist 'n noordoostelike koers in deur die Zuurveld na die Groot-Visrivier. Die terugtog was verby Bruintjieshoogte, deur die Camdeboo, Karoo, Hexrivierberge, Stellenbosch en die Hottentots-Holland-kom. Langs die pad het Lichtenstein so baie siekes behandel, veral teen rumatiek, dat sy voorraad Halle medicines (Hollandse medisyne) vinnig opgeraak het en hy begin het om plaaslike medisinale plante te bestudeer. Op 23 Maart 1804 was hulle in Kaapstad terug.

In September 1804 is hy op 'n kort besoek aan Swellendam en omgewing. By sy terugkoms word hy opgedra om die infanteriebataljon van die Khoikhoi op 'n ekspedisie na die binneland te vergesel.

In 1805 vergesel Lichtenstein en drie ander die landdros van Tulbagh na Kuruman om verslag te lewer oor gemeenskappe oor die koloniale grens. Hulle vertrek op 7 Mei met 3 waens en reis deur die Warm en Koue Bokkeveld, die Karoo en Roggeveld tot by eerw. Kicherer se sendingpos aan die Sakrivier. Hier het enkele burgers by hulle aangesluit om hulle teen Boesmanaanvalle te beskerm. By die Kurumanrivier draai hulle om en is op 7 Augustus terug in Kaapstad.

Teen die middel van Augustus 1805 beveel die goewerneur vir Lichtenstein om die noordelike grensgebied van die kolonie, Betsjoeanaland en die Roggeveld te besoek om die koloniste teen pokke in te ent. Die doel daarmee was om die verspreiding van pokkies suidwaarts te probeer stuit.

Omdat Lichtenstein se persoonlike doel met die reise was om wetenskaplike navorsing te doen, het hy altyd 'n groot versameling boeke en wetenskaplike instrumente soos mikroskope, 'n teleskoop, skoenlappernette, papier om plante in te droog en 'n kis versterkwater om reptiele in te bewaar saam gebring.

Tydens die Britse aanval en oorname van die Kaap veg Lichtenstein saam in die Slag van Blaauwberg. Op 5 Maart 1806 verlaat hy die Kaap in die gevolg van die goewerneur. Voor hy die Kaap verlaat, het hy eers sy versameling van plant- en dieremateriaal wetenskaplik georden.

Boeke en artikels

Na sy terugkeer in Duitsland publiseer Lichtenstein sy Reisen im Südlichen Afrika in den Jahren 1803, 1804, 1805 und 1806. Kort daarna verskyn vertalings hiervan in Nederlands, Frans en Engels sowel as ander boeke en wetenskaplike artikels. Dit bevat etnografiese, plantkundige, dierkundige en aardrykskundige gegewens oor die gebiede wat hy besoek het en beskrywings van die plase en die bewoners. Met die skryf hiervan het hy sy eie notas gebruik, maar ook Janssens en De Mist se dagboeke en aantekeninge was vir hom beskikbaar.

Hy was duidelik beïndruk met die koloniale en afgesonderde leefwyse van die koloniste alhoewel hy soms bewus geword het van die swak onderlinge verhoudinge tussen hulle. 'n Groot deel van sy werk bestaan uit 'n breedvoerige beskrywing van die mense se woonhuise, hul lewenswyse en die boerdery, maar ook hul geaardheid en hul armoede. Hy beskryf in besonderhede die trekboere se voedsel en hul lewe van uiterste selfversorging. Die stryd tussen die koloniste enersyds en die Boesman, Khoikhoi en Xhosa andersyds was vir hom duidelik. Hy bly egter objektief in sy beskrywing.

Sy opmerkings oor die taal wat die trekboere gepraat het, word vandag beskou as die eerste stappe in die ontwikkeling van Afrikaans. Ook die taal en leefwyse van die Afrika-volkere het hom geïnteresseer. Gevolglik is sy eerlike en onbevooroordeelde verslag van sy reise 'n belangrike dokument vir die moderne geskiedskrywer. Dit gee 'n beeld van die kolonie op die vooraand van die Britse besetting. Later jare het hy nog werke gepubliseer oor die voëls en ander diere aan die Kaap. Verskeie ongepubliseerde manuskripte word in Berlyn bewaar.

Terug in Duitsland

Met 'n 600 tot 700 spesies van plante en diere het hy in Europa teruggekeer. Daar word vermoed dat byna die helfte daarvan nuut was vir die wetenskap van daardie tyd. Vanaf 1810 was hy 'n dosent en later professor in die dierkunde aan die universiteit in Berlyn. In 1841 stig hy die Berlynse Tiergarten nadat hy koning Frederik Willem 4 van Pruise omgehaal het om 'n deel van die paleistuine vir die doel af te staan. Onder Lichtenstein se leiding het die dieretuin en museum wêreldberoemd geword. Met sy latere navorsing het hy baie gedoen om die Suid-Afrikaanse plant- en dierkunde op 'n wetenskaplike grondslag te plaas. Hy beskryf nuwe spesies en 'n aantal word na Lichtenstein vernoem, o.a. die rooibok en die Zimbabwiese mofhartbees.

Bibliografie

Brown, A.C. (red.): History of scientific endeavour in South Africa: a collection of essays published on the occasion of the centenary of the Royal Society of South Africa. Kaapstad: Royal Society of South Africa/Universiteit Kaapstad, 1977.
Burman, Jose: Towards the far horizon. The story of the ox-wagon in South Africa. Kaapstad: Human en Rousseau, 1988. ISBN 0-7981-2411-3
De Mist, Augusta Uitenhage: diary of a journey to the Cape of Good Hope and the interior of Africa in 1802 and 1803. Kaapstad: Balkema, 1954.
De Villiers, Anna: Volksgebruike uit vervloë dae. Johannesburg: S.A.U.K., s.j.
Dictionary of South African Biography, deel 3. Kaapstad: Tafelberg vir Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing, 1977. ISBN 0-624-00849-5
Eloff, F.C. en R.J. Labuschagne: Ontdekkers van Afrika. Johannesburg: S.A.U.K., 1966.
Eybers, G.W.: Op die voetspoor van die ou reisigers - stories uit Kolbe, Barrow, Lichtenstein en Campbell. Kaapstad: Maskew Miller, 1926.
Green, Lawrence G.: Karoo. Kaapstad: Howard Timmins, 1955.
Green, Lawrence G.: When the journey's over. Kaapstad: Howard Timmins, 1972. ISBN 0-86978-030-1
Logie, Bartle: Two for the road. In the wagon-tracks of De Mist and Lichtenstein. Hunters Retreat: Bluecliff, 2003. ISBN 0-620-30946-6
Palmer, Eve: The plains of Camdeboo. Londen: Fontana, 1974.