Hendrik Spoorbek

Hendrik Spoorbek of Skoorbek (oorlede op Vrydag, die 13de Junie 1845, Tweefontein) is die legendariese persoonlikheid wat rondom dié van 'n lewende persoon gebou is.

Al is daar weinig amptelike dokumente wat sy lewensverhaal uitvoerig uitbeeld, is daar geen gebrek aan legendes wat hom as die towenaar van die Humansdorp-distrik uitbeeld nie. Dit is egter belangrik om te onthou: Humansdorp is eers in 1849 gestig, 4 jaar ná sy dood. Stories oor hom het egter dwarsoor Suid-Afrika opgeduik, vanaf die Kaapprovinsie, tot by die Soutpansberg. Die interessantheid steek nie soseer in Spoorbek as geskiedkundige persoon nie, maar liewer die verskynsel hoe stories en oorleweringe oor hom binne meer as 'n eeu hul eie loop geneem het, en dikwels onversoenbaar met mekaar weer verstrengel geraak het.

Amptelike bronne (primêre tekste)

Heinrich Adolf Spoorbek is, volgens Suid-Afrikaanse Geslagsregisters, Deel 12, So-Sz (2005) van Neuenthaler, Duitsland.

Hy is soldaat in Gordon se afdeling, maar word ontslaan deur generaal-majoor Henry James Craig in 1795, met die Eerste Britse Besetting van die Kaap.

Hy trou met Martha Potgieter en het twee kinders: Hendrik Salomon en Cornelia Margaretha. Cornelia Margaretha is in die Kaap op Sondag, 22 Oktober 1797 gedoop.

Op Vrydag, 14 April 1815 is 58 morg grond langs die Kromrivier vir Spoorbek afgemeet.

In 1816 word "Spoorbek se erf" of "Spoorbekserf" [soos dit later bekend sou staan], geleë langs die Kromrivier, aan Spoorbek deur die Registrateur van Aktes toegesê teen vyf riksdaalders erfpag per jaar, met permanente verblyfreg.

In sy testament, No. 67 van Augustus 1845, is sy erflating niks buitensporig nie. Inteendeel, sy boedel is insolvent by sy afsterwe. Die eiehandige klousule by sy testament toon dat hy wel geletterd was. Behalwe die vier morg huurgrond, gewaardeer op £50, besit hy 'n paar boeke, drie skawe, drie potte, drie hamers, ses koubeitels, een sif, een tafel, twee groot bore, een ou saal, vyf hemde, twee onderbaadjies en twee broeke. Hy was vyf jaar agterstallig op sy rekognisiegeld (39 pond 3 sjielings) en daar was geen kontant in die boedel nie. Rekognisiegeld is geld wat jaarliks deur 'n pagter aan 'n grondeienaar betaal word vir die gebruik of okkupasie van 'n stuk grond.

Ten tyde van die opstel van sy testament het hy geen naasbestaandes gehad nie.

Sy erf het in November 1866 oorgegaan in die hande van P.H. du Preez en C.J. van Rooyen. Sy testament is behartig deur "Hilligert Muller" (die eksekuteur). Die inventaris lui volgens Gerryts se transkripsie:

Inventory of all the property, movable and immovable, belonging to the Estate of Hendrik Spoorbek, relinquished by his testate death which took place on the 13th June 1845 at the place Twee fonteijnen of Hilgart Muller in favour of the minor Heirs of the late Petrus Hendrik du Preez (I.P. Zoon), viz Susannah Magdalena du Preez, and Petrus Hendrik du Preez. Immovable property, piece of Quitt land reg folio 30. in extent 4 Morgen & Square Roods situate in the field-cornetcy of Tsietzekamma Division of Uitenhage – and which was valued for the Road rate for £50 stg. Movable property: a few books 3 Planes 3 Pots 3 Iron Hamers 6 Stone Chisels 1 Sieve 1 Table 2 Augers 1 Old Saddle 5 Shirts 2 Waistcoats 2 pr. Trousers Cash found in the Estate – none. Claims in favour of the Estate – none. Claims against the Estate – 5 yrs. Quitrent on the said piece of land - £39 3s. 0d. J.J. du Plessis CSO of Misgund for cash lent – do I Hilgert Muller of Tweefonteijnen Tzitzikamma, do hereby declare that the abovegoing is a bona fide Statement of the property belonging to the Estate of the late Hendrik Spoorbek and of debts and credits thereof to the best of my knowledge and belief – which I am ready to confirm by oath if need be. H. Muller Witnesses: M.M. du Toit T.P. Deetlifs.

Om enige verwarring te vermy: daar is 20 sjielings in 'n pond, dus behoort die gesamentlike skuld, dit is die £39 3s. 0d. met die "ditto", £78 6s. 0d. te wees.

Lawrence Green sien weer die "do" (ditto: gelyk aan voorgenoemde) vir 80 aan, of dan tagtig pond verskuldig aan Du Plessis. J.J. du Plessis, die skuldeiser, word by hom I.J. du Plessis.

Uit bogenoemde inventaris is dit opmerklik hoe die aanvanklike 58 morg (49,6789 hektaar) huurpaggrond van 1816 binne 'n bestek van 29 jaar drasties verklein is tot 'n skamele 4 morg (3,4261 hektaar).

'n Staatsamptenaar het 'n testament opgestel wat nie deur Spoorbek onderteken is nie, maar 'n klousule is aangeheg. In hierdie klousule bedank Spoorbek beleefd die landdros en al diegene wat hul nie die moeite sou troos om sy laaste wil tot uitvoering te bring nie. Hierdie klousule is in Spoorbek se eie handskrif geskryf en dra sy naamtekening:

Klauwzule Resonator van dit mijn Testament. Exqliederende uijt dezelve alle beamps ofte magistraats perzoonen dien zich ampshalven met den administratie van dien zoude kunnen of willen bemoejen inzonderhijd den meester van het hoge gerechtshof voor de anderzints te neme moeite beleefdelijk dankzeggen bij dezen. Aldus gedaan aan de Kromrivier afdeling van Uijtenhage den 8 September 1843. Hendrik Spoorbek.

Oorlewering

Abel Coetzee vat die karakterwese van die oorleweringe so saam:

En dan het die mense vanself begin praat oor sterk manne – en: towenaars, besprekers, vassetters; ons hoor van Hendrik Skoorbek (Schörbeck) by Humansdorp, Gertzen-Middelburg, en talle ander wat die skadelose wittoorkuns kon beoefen, wat goëlery kon besweer, veral tandpyn kon bespreek. Hulle is geensins legendariese figure wat nie bestaan het nie. In teendeel: hulle het almal bestaan, maar gaandeweg toegeneem in gestalte soos sagehelde geneig is om te doen. Die merkwaardigste onder hulle was ongetwyfeld Spoorbek wat teen die helfte van die neëntiende eeu 'n verbasingwekkende rol ten goede gespeel het in die Oostelike Provinsie en wat deur sy godsdiens, sy verantwoordelike leierskap, sy praktiese lewenswysheid en sy mistieke vermoëns 'n ganse geslag van grensboere bemoedig, vermaan, gelei en behandel het teen siektes.

Aantekeninge uit die 19de eeu

Hannes en Hanne: Eene Zuid-Afrikaansche Liefdeshistorie (1888)

Vanaf 2 Augustus tot 11 Oktober 1888 verskyn daar in die Amsterdamse blad De Wereldburger 'n vervolgverhaal uit die pen van Bertus Hendrik van Breemen (gebore 13 April 1852). Van Breemen studeer eers in die teologie, maar maak nie sy studies klaar nie. Hy bly twee jaar lank in die Oranje-Vrystaat en in Natal, waarna hy terugkeer na sy vaderland en redakteur word van verskeie Nederlandse dagblaaie. In Suid-Afrika was hy onder meer onderwyser ("skoolmeester") in Natal, in (Pieter)Maritzburg, maar ook in Nieuw-Hannover, destyds ook bekend as Sterkspruit, soos hy vermeld in die slothoofstuk "Hoe ik Kerstfeest vierde in Zuid-Afrika" van sy boek Mooi-Sannie (1882, 2de uitgawe in 1887). In hierdie boekie skryf hy sy wederervaringe onder die Afrikaners in Natal op, en heelwat van die name en Afrikaanse woorde verskyn net so weer in die vervolgverhaal.

Die verhaal word in agt aflewerings aangebied, waarvan die ondergemelde intrige alles fiktief is, en Spoorbek 'n kameerol vertolk. Die stories wat Van Breemen wel by die Boere gehoor en opgeteken het, probeer hy duidelik van sy liefdesverhaal onderskei (van groot hulp vir volkekundiges), maar dit bied tog die nodige agtergrondgegewens in die verhaal.

Die verhaalgegewe speel af op die plaas van 'n welgestelde boer in Natal. Die verteller (duidelik 'n verstedelikte Hollander) vind dit vreemd hoe dit die boeregebruik is om in die bondel te vry, d.i. die boeremeisie kan selfs twee of meer mansbesoekers hê wat vir die opsitkers meeding, sonder om met slegs één persoon vas uit te gaan. Vir 'n Hollander uit die 19de eeu is dit feitlik ongehoord dat 'n meisie, wat die volgende dag moontlik voor die kansel kan staan, die vorige aand nog sit en vry met 'n ander man, wat in soortgelyke mate na haar hart gevry het as haar voorgenome trouman wat sy in die oog het, net sodat sy hand op die nippertjie in die as geslaan kan word.

Die hoofrede hiervoor is, die platteland in Suid-Afrika is nie Holland nie: die plase is enorm en dikwels wyd uit mekaar, en die mans werk bedags van donker tot donker, want die bestaansboerderymetodes is nog handmatig, uiters omslagtig en die plaasimplemente primitief. Belangrik, ook in hierdie verhaal: die meisie sal nie agter die mans aanloop nie, hulle sal by haar aan huis of by 'n openbare ruimte (soos 'n kerk, samekoms, kermis, mark, ens.) ontvang word. Dit is ononderhandelbaar.

Volgens die gebruike moes kuierplek egter nooit lêplek word nie: Saterdae en Woensdae (klein-Saterdae) was kuieraande.

In hierdie verhaal werk dit bietjie anders: Soms kry die mans 'n vrye tydjie, die besoeke by die meisie is dikwels wisselvallig, en onvoorspelbaar: daag 'n geliefde uit die bloute op, dan word daar gesellig gekuier – die koffiekan staan altyd gereed en prut op die stoof, al was sy self besig met haar huishoudelike pligte. Waar besoeke nie altyd moontlik was nie, kon briefwisseling altyd deur 'n getroue plaaswerker geskied, wat as bode of loopjonge sou optree, want die posdiens op die dorp was dikwels myle van die plase af.

Dit gun die meisie (en die ouers) die kans om die mans te leer ken, en dikwels is hierdie besoekers maar van buurplase, so hulle vry maar langs die draad af. En dit is haar voorreg om die volgende stap in die ritueel, naamlik "ouersvra" aan die gang te sit, en sy moet hierdie besoek reël. Sodra die voorgenome huwelik die ouers se goedkeuring wegdra, volg die verlowing. Maar belangrik: al sou daar 'n verlowing wees, wat in 'n baie ernstige lig beskou word as 'n belofte voor God, is daar ook nog die spreekwoord: "solank die voël vlieg, kan jy hom skiet". Mans het dus nog willens en wetens by 'n verloofde meisie gaan kuier om haar hart te wen. Om egter 'n verlowing te verbreek, was so goed soos egbreuk.

So 'n opset is 'n teelaarde vir jaloesie en nyd onder die mans, reken die verteller. En Hanne word "een slachtoffer der Zuid-Afrikaansche zeden en gebruiken".

Nou is daar twee medeminnaars – Willem Jonkmans en Hannes de Villiers. Albei het welgestelde vaders, maar Willem-hulle se plaas grens aan dié van die Pretoriusse, en daardie geleentheid word deeglik deur Willem benut. Hannes weet egter Hanne is lief vir hom en sal hom nie verraai nie; Hannes is ook glad nie opdringerig of knaend nie. Willem is jaloers op Hannes, want dit is duidelik wie Hanne Pretorius (blonde hare, met blou oë) se hartjie vinniger laat klop. Hanne is ook terdeë bewus van Willem se brommergroen jaloesie, maar laat niks blyk nie, al stuit die geliefkosinge van Willem haar teen die bors. Ook die ander jongmans wat Hannes verdag probeer maak, is maar net nog water op Hanne se liefdesmeul. Terwyl die ander jongmans daardie énkele aand saam met haar in hul herinneringe maar moet koester, word Willem se ywer net sterker aangewakker, en ken geen paal of perk nie. Die Nagmaal is om die draai, waarby die aanneming van Hannes en Hanne naby was – wat hul as volwasse lidmate bevestig, en dus hubaar maak. Daarom is Hanne ook besig met die vraagboek, waaruit sy die kategismus leer.

Soos Hanne in sy brief lees, is Hannes weg Vrystaat toe, om hout te verhandel, maar saam met hom is Pieter Fourie, die neef van Doors Fourie wat op trou staan. Hanne stel hier 'n vraagteken, want Pieter en Willem is boesemvriende, en dit voorspel niks goeds nie. Sy weet Hannes kan by tye opvlieënd raak, maar wat haar die meeste bekommer is die drank by die bruilof. En dat Willem self ook by die bruilof gaan wees.

By die troue se onthaal het Hannes reeds bietjie te veel gedrink en word deur Willem (wat hom met nog 'n paar glase aangehelp het), uitgedaag tot 'n perdewedren (sulke spele by plaastroues was heel normaal), in 'n baie gemoedelike luim. Hannes se perd is vir die een of ander rede skielik kreupel, en Willem het toevallig 'n nuwe perd aangekoop en as "handperd" saamgebring, slaggereed vir Hannes, wat hy 'n rukkie gelede van 'n Engelse perdeverkoper aangeskaf het. Net toe dit wil lyk of Hannes die wedren met die wildvreemde perd gaan wen, maak die perd "een vervaarlijken sprong" en gooi hom af. Hannes doen 'n diep wond op, die omstanders neem die perdeverkoper kwalik (want perdekopers het nou maar 'n slegte naam onder die boere) en Willem het 'n arts ontbied.

Hanne kom die nuus te hore, en wel ook by monde van Willem, met nadruk op die dronkenskap van Hannes. Hoe Willem daarna ook tydig en ontydig haar drumpel kom deurtrap en homself ook al in 'n stralende goeie lig probeer stel, en Hannes se naam op subtiele maniere probeer beswadder, dit maak nie soveel indruk op Hanne nie. Sy wil die nuus uit Hannes se mond self hoor. Ander jongmans wat besoek aflê getuig ook dat in die sagste deel van die hoef van die perd se linkervoorpoot 'n taamlik groot spyker gesit het; oom Roelf vermoed dit is een van die plaaswerkers wat die dier leed aangedoen het. Hanne skryf die een brief na die ander, maar kry geen antwoord. Weke, maande gaan verby. Sy hoor later by Willem hoe Hannes haar vergeet het en 'n nuwe meisie gekry het: Sannie wat hom verpleeg (oom Roelf Fourie se dogter; oom Roelf is die vader van Doors Fourie, die bruidegom)

Dit maak Hanne ontroosbaar en sy huil haar oë uit in die skuur. Haar hart, soos haar toekoms, is aan skerwe.

Dit is hier, in die sesde aflewering van die liefdesdrama, waar die deus ex machina uit die niet verskyn: Spoorbek!

Spoorbek stel haar gerus, verseker haar van Hannes se troue liefde, en wys haar trouens hoe 'n tentwa juis nou na hul opstal op pad is: die einste Hannes ter sprake. Hanne is oorstelp van vreugde. Maar, o gruwel, van 'n ander paadjie, vanaf die koppie se kant, kom ook twee ruiters aangery: Willem en sy vriend, Pieter Fourie. Hanne verbleek. Daarop sê Spoorbek: "Maar wees nie bang nie, hulle moet hier kom om die waarheid aan die lig te bring". Hy verseker haar ook Hannes sal eerste by die deur wees. Hanne laat nie meer op haar wag nie. Hulle eerste soen geskied alleen in die voorkamer (uiteindelik!). Maar dit is van korte duur, want daar is 'n hoefgetrappel buite en die ander twee jongmans kom later binne, tog te beleefd. Dit is Hanne wat nou vreeslik verleë is en angstig die vertrek rondkyk, asof sy soek na iemand wat haar uit hierdie penarie kon verlos. En asof by towerslag tree Spoorbek die vertrek binne, duidelik 'n bekende by haar vader. Spoorbek het drie bottels ("flesche") Kaapse wyn saamgebring vir die geleentheid, en oom Pretorius dink ook: "As ou Spoorbek onder my dak is, kan ou geen koffie drink nie; kom, Hanne-kind, loop haal gou glase, dan kan ons inskink."

In die slotverhaal is hierdie drank met 'n rede saamgebring; om Willem van sy eie medisyne te gee. Dit weet hy ook te goed, maar kon nie nou opstaan en verkas nie, want dit sou vir die gasheer en ander gaste 'n diepe belediging wees. Aanvanklik was die stemming ook nie juis lewendig nie, maar na 'n rukkie maak die wyn die tonge los, en in die wyn steek die waarheid. Hulle gesels eers ook koeitjies en kalfies, en skapies en later oor perde. Ewe vroom begryp Willem nou nog nie waarom die perd Hannes afgegooi het nie – want die perd is dan so mak. Hy sal graag self daardie perd voor almal ry. "Dan moet jy nie te veel drink nie", val Spoorbek hom skerp in die rede. Op Spoorbek se beskuldiging, ontken Willem dat hy ooit genoem het Hannes was dronk. Spoorbek gaan ongesteurd voort: "Jy het immers vir hom self genoeg ingeskink om te weet. En jy weet ook duidelik wie die spyker in die hoef van Hannes se perd ingeslaan het". Dit ontken Willem ook.

Spoorbek rig hom nou na Hannes en sê hy moet die spyker uithaal en op die tafel sit wat Oom Roelf vir hom gegee het. Oor hierdie alwetendheid is Hannes baie verbaas. Ook Willem word gebied om die twee spykers op die tafel neer te sit (wat om die een of ander rede steeds in sy sak was); hy het drie daardie aand by hom gehad. Die drie spykers lyk presies eenders.

Niemand in die vertrek durf 'n enkele woord sê nie. Spoorbek skink net nog wyn in, en Willem kan nie teen Spoorbek se towerkrag weerstand bied nie, en drink maar. In opdrag van Spoorbek staan hy daarna op, waar hy buite die perd opsaal en opklim. Almal kyk toe, maar niemand sê 'n dooie woord nie.

Dan stel Spoorbek vir Willem aan die kaak: hy het die perd van 'n Engelsman gekoop wat perde toertjies leer. Hy vra vir Hannes of hy 'n skerp gefluit gehoor het voor hy by die wedren van die perd afgeslinger het. Hannes onthou dit skielik wel.

Spoorbek fluit en Willem word ook van die perd afgegooi. Spoorbek tree vorentoe en haal 'n pakkie uit die swaar gewonde en kermende Willem se borssak, met die woorde: "hier is die briewe van Hannes, wat Willem Jonkmans onderskep het. Ná Nagmaal sal julle trou." Geen rede word verstrek waarom Willem die briewe op sy persoon sou gehad het nie. Nog voor Hannes en Hanne 'n woord kon inkry, was Spoorbek spoorloos.

Willem het presies dieselfde wonde opgedoen waarvan Hannes herstel het: sy linkerbeen is gebreek, met 'n gapende wond by die voorkop presies so groot soos Hannes s'n was.

Drie weke later het die bruilof dan ook ná die Nagmaal plaasgevind; Willem Jonkmans was om meer as een rede nie teenwoordig nie.

Dit wil dus voorkom of Spoorbek, nog lank voor die aankoms van Hannes, Willem en Pieter op die Pretoriusse se plaas, sy invloed op almal uitgeoefen het.

Aantekeninge deur B.H. van Breemen

Die volgende karaktertrekke word vermeld (en ook in die storie uitgebeeld):

• Spoorbek is 'n lang gestalte wat verwaarloos daar uitsien.
• Hy het ongekamde lokke en baard gedra. Deels herinner sy voorkoms dus aan die beskrywing en voorstelling van 'n Nasireër van die Ou Testament (vergelyk Numeri 6): sy hare skeer hy nie, hy drink nooit wyn of sterk drank nie, en is nooit skamel gekleed nie; maar omdat sy buitengewone lang lokke nooit gekam word nie, lyk dit baie onsindelik vir die hoof.
• Sy oë is koolswart, waaruit 'n vreemde gloed straal.
• Hy word as 'n sonderlinge en geheimsinnige "profeet van Suid-Afrika" bestempel.
• Hy is 'n eksentrieke, dog alwetende karakter, met 'n geweldige sin vir regverdigheid en die waarheid.
• Hy het die mag besit om iemand, wat ver was, te dwing om terug te keer.
• Jy het die vyand van Spoorbek geword as jy teen sy bevele of gebod gehandel het.
• Hy het die allergrootste afsku gehad in vloekers, godslasteraars, dronkaards en diegene wat niks van God en sy gebod wou weet nie.
• Luidens van die Boere wie die skrywer mee in aanraking gekom het, is sy profesieë wat binne 'n bepaalde tydperk sou afspeel (m.b.t. Suid-Afrika en sy mense) wel bewaarheid.
• Hy straal 'n kalmte en selfversekerheid uit.

Van Breemen is wel nog onseker of Spoorbek regtig sou bestaan het. Die naam Spoorbek het wel in die volksmond vasgesteek en so versprei. Van Breemen raak egter 'n baie belangrike puntjie aan wat hy ervaar het, veral gemeet aan die aantekeninge wat ook in die 20ste eeu sou volg (dikwels gegrond op hoorsê): as mens onder die oudstes van die Boere sou vra, ook hulle wat tevore nog gewoon het in die Kaapkolonie, dan sal hulle vertroulik jou meedeel dat hulle reeds as kind Spoorbek gesien het, en dat hulle van kindsbeen af hul ouers oor hom hoor praat het. Vra mens dan of hulle glo Spoorbek leef nog, dan is die antwoord ongetwyfeld ja. Maar wys jy egter op sy ongekende hoë ouderdom wat hy dan al moes bereik het, dan word gesê dat hul dit nie geweet het nie en nie kan verklaar nie, maar dan word daar steeds voet by stuk gehou wat hul beweringe betref.

Van die opgetekende verhale van die "wonderdoener" sluit in:

• 'n Ouerige egpaar het aan die skrywer genoem hoe Spoorbek eenmaal by hulle aan huis was. Hier was ook iemand aan huis wat beweer het hy besit towerkrag. Spoorbek sien dit duidelik as 'n uitdaging en nooi hom uit om op die vloer te gaan staan. Hy haal toe 'n stuk kryt uit en trek 'n kring rondom die persoon heen, en sê dat hy nie uit die kring sal kan beweeg, sonder dat Spoorbek self so gesê het nie. Die persoon kon nie 'n voet versit nie en moes in dieselfde houding bly staan, totdat Spoorbek 'n paar vreemde woorde gemompel het en hom self bevry het.

• Daar is eenmaal 'n skaap gesteel, en niemand het geweet waar die skaap nou antwoord gee nie. Op daardie oomblik kom Spoorbek aangestap en toe hy van die probleem te hore kom, sê hy hulle moet na 'n plek van 'n spesifieke rotskloof toe gaan, waar hul drie swartes sal aantref wat die skaap gesteel het en op die oomblik besig is om hom te braai ("roosteren") en op te eet. Daar aangekom, word die skuldiges op heterdaad betrap, in hegtenis geneem en gestraf.

• Toe Spoorbek by 'n plaashuis aankom terwyl twee boere besig was met 'n transaksie, staan albei op om Spoorbek buite te gaan groet. Toe die boere na die voorhuis terugkeer, is daar van die geld kort. Die geld moes op daardie oomblik gesteel gewees het toe hul die kamer verlaat het. Die een boer is duidelik verleë, maar Spoorbek troos hom. Hy weet dit was 'n plaasarbeider van "oom Corneels" wat die geld gesteel het; die boer hoef maar net 10 minute te wag. Dit was ook skaars tien minute of al bewende word die silwerstukke op die tafel neergesit.

• Tydens 'n grensoorlog met een van die swart stamme het Spoorbek 'n kring rondom 'n huis getrek waarin hy by 'n boer oornag het. Die boer het gevrees dat sy gesin tydens die konflik oorval sou word, maar Spoorbek het gesê hulle het niks te vrees nie, hulle kan maar rustig gaan slaap, niks sal gebeur nie. In die nag was daar 'n geweldige rumoer en getrippel van perdehoewe buite te hoor, maar verder niks. Die volgende môre is aan die buitekant van die "aarden wal" ('n grondwal, wat moontlik as 'n soort ringmuur kon dien) van die tuin asook op ander plekke spore van perdehoewe gevind, maar niks en niemand het dit durf waag om die getrokke sirkel van Spoorbek oor te steek nie. En Spoorbek self? Dié was skielik nêrens te vinde nie, niemand het geweet hoe en waarheen nie.

• Daar was eenmaal 'n skaapkraal waar die mis "ellen hoog" met die jare opgehoop het/op 'n hoop gegooi is ("opgestapeld" is dubbelsinnig) en aan die brand geslaan het. Hoe mense ook al probeer het om die brand in die kurkdroë mis te blus, geen enkele middel kon daarin slaag nie. Spoorbek het nadergekom; hy het natuurlik reeds vooraf geweet wat fout was. Hy vra toe 'n stukkie papier, skryf 'n paar geheimsinnige woorde daarop, en druk dit in die middel van die smeulende mis. Van daardie oomblik af ("van stonde aan") het die ontsaglike groot mishoop ophou brand.

• By dieselfde boerewoning van die skaapkraal het Spoorbek ook 'n soortgelyke beskrewe stukkie papier in die dak gesteek. Dit sou die dak vir altyd brandbestand hou, solank dit nie aangeraak is of verplaas is nie.

• Volgens Van Breemen kan daar "ter eere der Boeren" gesê word dat onder hulle daar nie veel vloekers is nie, maar diegene wat Spoorbek se pad sou kruis, doen dit op eie risiko. As hy of sy dit net sou waag om voor Spoorbek te vloek, word die spreker se mond op slot gesit. Van die Boere het selfs 'n slot voor die vloeker se mond sien hang.

Oorlewerings uit die 20ste eeu en daarna

Sekondêre tekste

Feitlik enige voorouer of geskrewe stuk wat aan die oorvertelling en oorlewering meedoen, kan as bron dien, maar om sake te vergemaklik is die bronne hieronder uitgesonder wat die meeste in ander werke aangehaal word.

Let wel: hoe later die oorvertellings, des te meer kan mens eenvormigheid verwag, soos daar al hoe meer gestreef word na een van die onderstaande tekste (direk of indirek), dit wil sê, geen oorspronklike stories kom meer te voorskyn nie, maar herhaal en muteer en vermolm, veral omdat die ouer bevolking uitsterf wat die verhale van weleer geken het. Laasgenoemde is feitlik al wie aanspraak daarop kon maak dat hulle of hul (groot)ouers Spoorbek persoonlik geken het.

Die reeds bestaande verhale kan wel 'n paar trekke van die onmiddellike omgewing (couleur locale) en inslag van die individuele oorverteller bykry. Die vertellers kon ook by mekaar gaan leen of afgeskryf het en gepoog het om die verskeie uiteenlopende verhale met mekaar te versoen. Dikwels maak die skrywers ook growwe of nalatige foute met die oorskrywery.

Ook is daar die neiging om die inhoud vanuit gedrukte boeke te gebruik wat makliker bekombaar is (en in sirkulasie gebly het) as ou tydskrifartikels wat bv. in Die Huisgenoot van die 20ste eeu verskyn het, of die staaltjies wat geliasseer is by die Departement Volkekunde aan die Universiteit van Stellenbosch.

Om ook volledige eksemplare van Die Brandwag in die hande te kry waar Abel Coetzee se rubriek "Waar die volk skep" (1938–1944) gedruk staan, is (veral voor die koms van die Internet), vir die publiek skaars soos hoendertande, soos Pieter W. Grobbelaar in die voorwoord van die gelyknamige bundel self sê:

Vir die toegewyde navorser was die stof natuurlik nog altyd in groot biblioteekversamelings beskikbaar, hoewel volledige stelle ou 'Brandwagte' verrassend skaars is. Dit bring mee dat in volkskundige studies glad te selde na die rubriek verwys word, terwyl dit vir die gewone belangstellende totaal 'n geslote boek bly.

Heelwat verhale het sodoende in die vergetelheid geraak.

Laastens, al is Spoorbek in 1845 oorlede, het sy naam steeds soos 'n veldbrand versprei. Omdat die naam 'Spoorbek' dwarsdeur die land so bekend geword het, is daar later selfs na enigiemand wat die een of ander towerkuns beoefen het as 'n Spoorbek verwys. Mense wat ook dieselfde eksentrieke gedrag getoon of oor eienaardige vermoëns beskik het soos in die verhale, kon maklik vir Spoorbek aangesien word. Ander "wonderdokters" het ook openlik met sy naam te koop geloop of hul as Spoorbek voorgedoen. Die vertellers sal daarom voet by stuk hou hulle het Spoorbek in lewende lywe gesien of ontmoet – hierteen het Van Breemen hierbo reeds gewaarsku.

Die volgende bronne word dikwels geraadpleeg:

• In het land van Piet Retief (titel dikwels verkeerdelik Uit het land van Piet Retief) geskryf deur L. Rompel-Koopman in 1919, word sekerlik die meeste uit aangehaal, omdat die verhale uit die mond van Johanna Cornelia (Hannie) Fick (gebore Landman) kom wat as "vyftienjarige" dogter aan die oosgrens glo goed bekend was met Spoorbek. Mev. Fick se tweede moeder was die dogter van Piet Retief.

Mevrou L. Rompel-Koopman was die vrou van die Nederlander, Frederik Rompel, wat die eerste biografie oor President Steyn in 1902 geskryf het. Die egpaar was verbonde aan De Volkstem-redaksie. Mevrou Rompel-Koopman is in Oktober 1919 ná 'n langdurige siekte te Pretoria oorlede. In die blad skryf sy karaktersketse en kort geskiedkundige opstelle, veral oor verteenwoordigers van die ou Voortrekkerbevolkings wat nog geleef het.

Mev. Fick se graf is te vinde in die Alexandria-begraafplaas, in die Oos-Kaap, wat haar geboortedatum aandui op 8 Oktober 1831 en haar sterftedatum op 13 Januarie 1919. Omdat Spoorbek op Vrydag die 13de Junie 1845 dood is, maak dit mevrou Fick, om presies te wees, op daardie dag en datum, 'n jeugdige 13 jaar, 8 maande en 5 dae oud. Mev. Fick erken egter in die onderhoud sy was maar klein, en sy haal 'n herinnering aan wat haar ouma self vertel het; iets wat sy as kleinkind óf sou vergeet het, óf van salig onbewus was. Die logiese vraag is dan ook in watter mate die ander volwassenes haar herinneringe kon beïnvloed het:

Al was ik maar klein gewees toe hij leefde, ik het tog goed vir hom geken. Ons kinders was almal 'n beetje bang vir hom. Maar dit beteken nie veel nie, die groot mense was ook maar bang vir hom gewees, viral die vrouwens. […] Mij ouma was ook so 'n baje beetje bang gewees en sij vertel naderhand, toe ons opgegroei en Schobeck lank al dood is, dat wanneer ons binnekom als hij daar is, sij so 'n senuweagtige gevoel gehad het alsof sij ons moet uit ja. "Laat staan kinders", fluister sij dan, "moe nou nie neul nie", en ons het ook braaf uitgegaan. Die mense het altijd angstig gevoel als hij in die huis is, want hulle weet goed, elke woord wat hulle praat, hoor hij, al is hij nie in die kamer nie. Maar die mense het daarom tog die grootste verering vir hom gehad, hij het altyd elkeen gehelp wat in die nood was en nooit geld wil aanneem nie.

• J.R. van der Merwe was onderwyser op Humansdorp, waar hy in 1901 aangekom het. Daar het hy die stories versamel. Op 22 Mei 1953 verskyn 'n artikel uit Van der Merwe se pen in Die Huisgenoot, bl. 16-18, onder die naam "Die towenaar van die oosgrens". Die joernalis en skrywer Lawrence Green het op sy beurt van die verhale in sy boek These Wonders to Behold (1959) vervat.

• Humansdorp se Groei en Bloei (1949, deur E.J. Gerryts) het drie uitgawes/herdrukke beleef: die eerste om die dorp se 100-jarige bestaan in 1949 te gedenk, die tweede in 1975, en dan die derde uitgawe in 2019 om die 170ste bestaansjaar te gedenk. Die tersaaklike deel is Hoofstuk XII.

• Abel Coetzee, professor in die Afrikaanse Taal- en Volkskunde, se boek Die Afrikaanse Volksgeloof (1938), meer in die besonder bl. 111 tot 113, verskaf geen bronne waar die staaltjies vandaan kom nie, wat die leser maar moet laat aanneem dat oorspronklike mondelinge oorvertellings daarin opgeteken staan. Daar is ook 'n bydrae van hom in die Standard Encyclopedia of Southern Africa opgeneem, Boekdeel 9, waarin sy eie boek as bron vermeld word.

'n Werk van Coetzee waaruit dikwels minder aangehaal word, moontlik omdat die bundel eers betreklik laat in 1994 deur Pieter W. Grobbelaar uitgegee is ter viering van die Genootskap vir Afrikaanse Volkskunde se halfeeufees (1993) en van die Tydskrif vir Volkskunde en Volkstaal (1994), is Waar die volk skep. Vanaf 27 Mei 1938 tot 8 September 1944 het hierdie gelyknamige rubriek in Die Brandwag verskyn. Die boek is in een opsig waardevol: dit noem nie alleen die name wat die stories aan Die Brandwag gestuur het nie, maar ook hul ligging waar hul woonagtig is (stad of dorp).

• C. Mostert, 'n oud-Humansdorper en in sy lewe ook redakteur van die Jongspan, het 'n artikel geskryf, getiteld "Schoorbek, die wit krag" wat in Die Naweek op 9 Januarie 1941 verskyn het. Hy gebruik ook sy artikel as bron in sy bydrae opgeneem in die Suid-Afrikaanse biografiese woordeboek, Deel 1 (1968), maar van die verhale verskyn ook in Humansdorp se Groei en Bloei.

• Van die inhoud in dr. H.C. de Wet se artikel in Die Huisgenoot (12 September 1941), getiteld "Hendrik Spoorbek", word onder meer in Eric Rosenthal se boek, asook Mostert se bydrae in Suid-Afrikaanse biografiese woordeboek geopper, én Humansdorp se Groei en Bloei. De Wet het met 'n 91-jarige Strydom 'n onderhoud mee gevoer, en Strydom vertel hy het op sy beurt weer eendag op pad na Graaff-Reinet, op soek na 'n uitspanplek, 'n boer genaamd Schoeman teëgekom wat 'n spesiale boek bygehou het waarin hy alles oor Spoorbek opgeteken het.

• Eric Rosenthal se boek They Walk in the Night (1949), waarin die hoofstuk "Spoorbek – The Magician" verskyn. Bo en behalwe H.C. de Wet en Abel Coetzee se bydraes wat genoem word, het hy self 'n ogie in die staatsargief gekry en 'n paar bejaarde Humansdorpers ondervra.

• Lawrence Green se boek These Wonders to Behold (1959) volg in die voetspore van Rosenthal en is volgeprop met baie stories. Juis om die groot korpus stories alleen word hierdie boek gereeld uit aangehaal.

• (Oupa) Frederick Nortjé van Huyssteen, van die plaas Stofpad [naby Pletterbergbaai], is 'n naam wat voortdurend opduik in die werke van die joernalis, Sue van Waart. Hy was onder meer transportryer/togryer en bosbouer van Baviaanskloof, en later boer. Die gedeeltes ter sake is opgeneem in die hoofstuk "Dinge nie van vlees en bloed" in Swartberg en sy mense (1989), en "Die towenaar" in Briewe uit die Tuin van Eden: Plettenbergbaai en omgewing (1993, 2008).

• Dries Meyer, "'n bekende boswerker wat deur medeboswerkers as 'onchristelik sterk' bestempel is", kom ook gereeld in Sue van Waart se werke voor. Net soos Van Huyssteen, word vertel wat hy by sy ouers en grootouers gehoor het, of self in die woud ervaar het. Die gedeelte ter sake is opgeneem in die hoofstuk "Simsons, spoke, die Oorletang en banges" in Briewe uit die Tuin van Eden (1993, 2008).

• Van die Spoorbekstories in Albert Frank May se Donker magte (1961) is ook aan Sue van Waart deur 'n leser gestuur, wat sy in Briewe uit die Tuin van Eden (1993, 2008) bygewerk het.

Kenmerke en gegewens

• Heelwat lesers wat aan Abel Coetzee se rubriek, "Waar die volk skep" geskryf het, erken ronduit dat hulle nie weet waarvandaan Spoorbek gekom het, of wie of wat hy was nie.

In heelwat verhale is Spoorbek 'n immigrant uit Duitsland. Die Rykstad, Dortmund, Wesfale, duik keer op keer op. Tog kom daar uit al die verhale een afwyking voor: naamlik dié van 'n Skandinawiër.

• Presies wanneer Spoorbek na die Kaap gekom het, raak 'n speletjie met voorsetsels.

In Humansdorp se Bloei en Groei (1949) het Spoorbek "teen die jaar 1815 (die jaar van Napoleon se val) na Suid-Afrika gekom".

1815 word as gerieflike datum gebruik, moontlik omdat die stukkie grond langs die Kromrivier vir hom op 14 April 1815 uitgemeet is.

In die Stamregister van die Suid-Afrikaanse volk (1966) word gegee: Spoorbek, Hendrik Adolph, ar. voor 1817 v. D.. Die akte in die Kaapse Argief word gegee: K.A. B/S 5/2.

In die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel 1 (1968) staan: "kom reeds voor die jaar 1815 in Suid-Afrika aan, vermoedelik uit Duitsland".

Pieter W. Grobbelaar sê aanvanklik Spoorbek vestig hom "voor 1815" aan die Kaap., maar later sê hy, net soos Rosenthal, "teen die begin van die negentiende eeu".

Dit is Lawrence Green (1959) wat om die een of ander rede sê "he arrived at the Cape as a sailor about the year 1811", waarna Van Waart, Webster en Maartens almal sê "in 1811".

Hoewel dit nie direk op Spoorbek se aankomsdatum betrekking het nie, moet in ag geneem word dat die huurpagstelsel teen 1812 in die Humansdorp-omgewing ingevoer is.

Skynbaar het die briefie van George Rex vergete gebly wat op 25 Junie 1809 geskryf is; daarin word Spoorbek se naam twéé keer genoem. Hy was dus sonder twyfel vóór 1811 in die Kolonie.

Hoe dan ook, al bogenoemde datums kan buitendien met 'n knippie sout opgeneem word: As Spoorbek reeds in 1795 uit die garnisoen ontslaan is, en sy een kind in 1797 aan die Kaap gedoop is, maak dit Spoorbek se aankomsdatum vroeër as die 1800's.

• Spoorbek het talryke name: Schobeck Schoorbek, Schoubek, Skoorbek, Skeerbek, Skoubek, Skeurbuik, ook Spurwij of Spurbij … maar waarom die "regte naam" sonder meer op Heinrich Schörbeck besluit is, word nie in die tekste alte duidelik uitgestippel of die amptelike dokument verstrek nie. In die inventaris en sy klousule van die testament word Hendrik Spoorbek aangegee, soos hy bekend gestaan het.

• Sy temperament en geaardheid kry 'n paar byvoeglike naamwoorde, waaronder: "braaf" (deugsaam), godvresend, wysgerig (aangelê), nederig en sagsinnig. Spoorbek kon verwaandheid, 'n losse tong, valse hoogmoed en kletspraatjies nie duld nie. Ook was hy nooit wreed van geaardheid soos towenaars en hekse elders nie, maar hy kon boosaardige mense trotseer.

Mostert glo dit is selfs moontlik dat die kalmte wat net voor en tydens die Groot Trek aan die oosgrens geheers het (die kalmte waarmee sake verloop het), "vir 'n aansienlike gedeelte toegeskryf moet word aan Spoorbek se invloed ten goede."

En tog kry mens ook die teendeel opgeteken: van iemand wat berug was vir sy skielike uitbarstings ("noted for his erratic temper"). Ook is hy beskryf as onnet, met 'n voorliefde om mense maniere/lesse te leer.

• Hoe Spoorbek aan sy toorkuns gekom het: volgens die Humansdorpers het Spoorbek gesê hy het by sy aankoms in Suid-Afrika 'n geheimsinnige boek by hom gehad wat ongelukkig deur 'n reisgenoot ("companion") gesteel is. Nietemin moes hy die inhoud deeglik onder die knie gehad het, want die skade het hom, te oordeel aan die stories, nie veel sy toorvernuf ingekort nie. Spoorbek self wou nooit sy toorkuns aan iemand anders leer nie, omdat hy bang was dit kon misbruik word. In Potchefstroom is daar wel die oorlewering dat hy sy toorkuns aan 'n familielid sou geleer het.

• In heelwat werke word beweer Skoorbek het gedros ("verloopte matroos").

Wel nié in mev. Fick se verhaal (1919) nie: toe die gaste en huismense [waaronder mev. Rompel-Koopman, die onderhoudvoerster] teen skemer se kant terugkeer, was mev. Fick-Landman onrustig, maar sy wys wel na die vrugbare plase rondom haar en sê dat dit alles voorheen digte bos was. En hierdie bos sou stories kon vertel. Daar was menig soldaat wat van die Engelse leër gedros het, en hulle het dikwels bedags hier skuiling gesoek en saans kos gevra; van hierdie soldate se nakomelinge woon in die omtrek, het sy gesê. Ná aandete sit die gaste nog aan tafel by die zoemende lamp, en mevrou Fick in haar luierstoel en dink diep na oor die verlede. Dit is dan wanneer sy die verhaal van "Schobeck" vertel, 'n regte towenaar.

Hier is dus van twee afsonderlike onderwerpe ter sprake, een vóór, een ná ete; nêrens word uitdruklik vermeld Skoorbek was 'n droster nie. Aangesien hierdie optekening oorspronklik in De Volkstem verskyn het, is 'n denksprong by die lesers en verdere vertellers en aanhoorders nie heeltemal onmoontlik nie.

• Opvallend genoeg word absoluut géén, maar géén melding gemaak van Spoorbek se vrou of sy kinders in die oorlewerings nie. Ook nie of hy wewenaar was of iemand wat van sy gesin vervreem is nie. Die bewoording wat telkens opduik is: "Hij was nie getrouwd nie", of hy was "nooit getroud nie", of hy was 'n "vrygesel".

• Wat sy geletterdheid betref, gaan dit na twee kante toe. Die een uiterste wil hê hy is ongeletterd, al het hy 'n Bybel besit. Dit is natuurlik onjuis: sy testament is deur 'n staatsamptenaar opgestel, maar sy klousule is eiehandig geskryf, hy was dus wel geletterd.

Die uiterste teendeel kry mens ook: in die storie waar hy as Skandinawiër beskou is, kon hy glo verskeie tale soos Hollands, Duits, Frans en Engels praat, wat hom van die Afrikaner of Boer op die platteland sou onderskei het.

• Mev. Fick beweer Skoorbek was "seer welvarend"; op papier bewys sy insolvente boedel egter die teendeel. Tussen hierdie twee uiterstes word 'n verklaring gesoek: die gerug versprei hoe die geld [wat nêrens op die erf gevind kon word nie, soos die inventaris ook stel] kwansuis op die plaas begrawe sou word en hoe daar gewaarsku is dat dié wat daarna soek versteen sou word.

• Skoorbek word as klein en kort beskryf, teenstrydig met die aantekeninge in Natal deur Van Breemen wat hom as lank beskryf. In mev. Fick se vertellings word opgeteken: "Ons kinders het nooit die indruk gekrij dat hij so 'n danige groot man was nie, hij praat net soos ander mense en lijk baje eenvoudig", maar hierin word bedoel dat hy in die oë van 'n kind nie die indruk van 'n Godsman geskep het nie, dit wil sê, hy het nie gekunstelde of hogere kanseltaal gebruik of die gepaste klere vir die kansel of huisbesoek gedra nie of hom bo ander verhef nie; hy was doodeenvoudig. Dit het niks met lengte te make nie. In Abel Coetzee se optekenings (1938) staan wel geskryf: "Klein van persoon was hy", wat ook Mostert in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek verbatim weergee.

• Oor sy voorkoms sê mev. Fick net sy hare het lang krulle om sy hoof gehang, wat baie aansluit by die Nasireër-beeld van Van Breemen hierbo.

In 'n dramateks uit 1928, 'n Droom deur J.A. Kotze, tref ons 'n towenaar aan van ongeveer vyf-en-sewentig. Hy het 'n Oom Paul-baard. Sy hare is ongekam. Om sy nek is 'n bruin wolserp, en sy klere gee die indruk van "verregaande sorgeloosheid." Doreen, die hoofkarakter, beskryf hom so: "Hy lyk te veel soos 'n smeertou wat jy nie met ’n tang aan kan raak nie" en sy wil ook nie hê "die ou vark" moet op haar skoon lakens slaap nie. Sy juig ook by die gedagte dat hy miskien gaan swem het.

Coetzee (1938) sê net hy het deurmekaar hare en baard gehad. Volgens Gerryts was hy 'n "skrikbeeld" met 'n woeste bosbaard en hare wat baie onnet in krulle van sy hoof oor sy nek en voorkop gehang het. Rosenthal haal H.C. de Wet se bydrae aan waar Spoorbek 'n lang wit baard het.

In heelwat van die stories in die rubriek "Waar die volk skep" (1938–1944) word telkens opgehaal hoe onsindelik hy was:

G. van Rooyen van Piet Retief skryf Spoorbek was maar taamlik vuil, "gevolglik was die diertjies taamlik lief vir hom". Die goggas het nooit van hom afgeval of teen ander mense opgeklim nie, al sou hy in 'n mens se huis oornag.

'n Storie vertel deur H.J. van Niekerk uit Soutpansberg is ingestuur deur mev. F. van der Merwe van Waterberg. Dit verklaar hoe Spoorbek aan sy goggas gekom het. Blykbaar het Spoorbek eendag 'n kruppel swart man se krukke afgeneem en met 'n "sataniese behae" toegekyk hoe die man deur die son ongenadig geskroei word. Die swart man het egter wraak geneem: sy goggas het op Spoorbek geklim. En die goggas het bly sit. Dit maak nie saak hoe hulle afgehaal of doodgeknyp is nie, hul aantal het altyd dieselfde gebly.

In Eric Rosenthal se boek word vertel Spoorbek het skynbaar nooit gebad nie, maar Spoorbek self sou sê hy is darem ongediertevry. Ook die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek sê "sy woeste hare en baard en onsindelike voorkoms stoot baie mense af, maar uit vrees vir sy bonatuurlike kragte verdra hulle hom".

In die verhaal waar Spoorbek Skandinawiese oorsprong het, was hy as jongman blond met blou oë (vergelyk Van Breemen se "koolswart" hierbo). As ou man het hy 'n lang bos wit hare gehad wat op sy skouers gehang het. Hy het ook 'n lang, welige baard gedra wat tot by sy maag gestrek het. Omdat hy nooit hoed gedra het nie, was sy Skandinawiese "blonde vel" (sic) rooi gebrand deur die fel Suid-Afrikaanse son.

• Wat sy klere betref, wissel dit ook, maar meestal word dit as "eenvoudig gekleed" beskryf. Benewens die monnikekleed wat mev. Fick noem, lui 'n ander weergawe dat hy nooit regte skoene gedra het nie, maar oop sandaalagtige skoeisel wat hy self van gelooide beesvel gemaak het. Ook sou hy gewoonlik 'n wye, wit broek gedra het met 'n lang, wit katoenjas bo-oor. Soms dra hy 'n hoed, in ander verhale glad nie.

Moontlik 'n waninterpretasie van mev. Fick se herinneringe, sê C. Mostert Spoorbek was "swart geklee soos 'n monnik".

In Kampvuurstories is Spoorbek 'n klein mannetjie met 'n woeste baard en hare wat tot op sy skouers hang, en hy dra "soos gewoonlik" sy swart pak klere wat lank reeds verslete is.

• Al sê die sterfberig hy was 'n "stone-cutter" ('n messelaar), bou Spoorbek 'n watermeul (of Noorse meul) waar mense uit die omgewing ("buurt") kan kom koring maal. Mev. Fick sê ook: "Hij was 'n seer welvarend man, hij het 'n meule gehad." Daarbenewens was hy ook 'n evangelis, kruiekenner/kruiedokter en algemene raadgewer.

• Spoorbek kon gedagtes lees, en volgens oorlewering kon hy alles weet wat van hom gesê of gedink word, veral as iemand kwaad van hom dink, solank daar geen lopende water tussen hom en die betrokkene/spreker was nie.

• Oor sy huis en haard wissel die gegewens ook. So het hy 'n plek bekend as Spoorbekserf. Volgens Abel Coetzee (1938) het hy hier alleen gewoon in 'n klein grasdakhuisie wat hy nooit gesluit het nie., maar met verloop van tyd raak die storie bietjie meer aangepleister: Spoorbek bou self 'n hartbeeshuisie (harde bies huisie) met twee vertrekke, wat karig gemeubileer was, met nie veel meer as 'n bed en 'n stoel nie. Die gegewens verander later na "'n tafel en 'n stoel" (vergelyk die inventaris hierbo waar 'n tafel gelys is). Hoe dan ook, die nuanse en aksent word aangepas: nou voer hy sy kluisenaarsbestaan hier, en sluit die deur nooit nie. Soms word na die woning net verwys as 'n tweevertrek-huisie of strooihuisie.

Wonderdade en vervloekings

Besprekings

Met "bespreek" word bedoel iets vooraf te besweer teen skade of allerlei onheil; soos brand en diefstal, maar selfs die dood. Volgens Frans D. Pienaar uit Davel het Spoorbek ook landerye teen sprinkane bespreek.

Sodra iets vlambaar eers bespreek is, is dit brandvas: dit kan nie vlam vat nie, maak nie saak wat nie. As iets nie vooraf bespreek is nie, en slaan wel aan die brand, kan Spoorbek dit steeds blus, maar dikwels deur onortodokse metodes.

Presies in hoe verre die mag van die brandbestandheid strek, heers verdeeldheid: aan die een kant word gesê slegs die grasdak van die huis alleen is teen die brand gevrywaar, maar nie die inhoud nie. Aan die ander kant is die siening 'n huis wat eers teen brand bespreek was, kry op die koop toe sommer bestandheid teen die strooptogte van die Xhosastamme ook by.

Spoorbek kon dikwels "bestel" word om mense se goed te bespreek, maar of hy daarvoor betaal of vergoed is, bly 'n ander saak. Volgens mev. Fick het Spoorbek "altyd elkeen gehelp wat in die nood was en nooit geld wil aanneem nie". En tog word beweer Spoorbek het 'n karige inkomste ("measly income") verdien deur grasdakke van plaasopstalle te bespreek, al het sy roem hom vooruit geloop.

Wat diefstal betref, kan die dief op heterdaad skielik onbeweeglik raak ("vassetting", of "vassettery), of aan die artikel bly vassit, totdat Spoorbek die skuldige, voor die oog van die gereg lostoor. Was die goedere nie vooraf bespreek nie, kon Spoorbek steeds gestole vee aan die eienaar terugbesorg; die dief sal agterna altyd verklaar dat hy aanhoudend deur 'n onsigbare persoon geslaan is, totdat die vee by hul regmatige eienaar terugbesorg was. Anders looi Spoorbek 'n kledingstuk van die skuldige totdat dié brullend van die pyn die gesteelde goedere terugbring.

• Die Sesde Grensoorlog (1834–1835) en ander grasdakhuise

In 1834 het die Xhosas Alexandria (toe nog gewoon Kerkplaats) aangeval. Die kerk is toe reeds afgebrand toe die vroue en kinders in die skoolgebou ("skoolhuis") gaan skuiling soek het. Hierdie skoolgebou is deur Karel Landman met sy slawe gebou. Die vrouens en kinders het al begin bewe van angs. Die mans skiet, maar die getalle-oorwig word gereken op "duisende". Die mans weet nie wat hul te doen staan nie; toe hulle sien die kerk brand, dink hulle klaar aan die skoolgebou wat volgende is. Spoorbek was onder die mans en sê vir hulle: "Wees gerus, die skoolhuis sal nie brand nie." Die Xhosas storm op die skoolgebou af, steek die brandende "toorse" in die strooidak. Tien, twintig en meer brandende stompe volg... maar die dak wil nie brand nie. Jare later, in 1873, het ouderling Scheepers besluit om 'n sinkdak te laat opsit. Die werkmense gooi die grasdak neer om dit te verbrand, maar die gras wou steeds nie brand nie. Die bruin mense het dit toe saamgevat om hul strooihuise mee te dek.

Volgens Margaret Bakkes se weergawe is daar in die "Mariasaal" skuiling gesoek.

In Coetzee se Die Afrikaanse volksgeloof (1938) word vertel 'n stok is in die rietdak van 'n huis gesteek as middel teen brandstigting. Dit was by geleentheid van 'n Xhosa-inval in die Suurveld (presies wanneer word nie vermeld nie). Ook hier is die dak jare later afgegooi, maar die riet wou nog onder geen omstandighede brand nie.

• Frederick van Huyssteen vertel aan Sue van Waart van sy jare toe hy nog bosbouer in Baviaanskloof was: hy het een so 'n tipe rietdak in die 1970's afgebreek. Die grond aan die bopunt van die Paul Sauerdam is deur die staat opgekoop en tot wildernisgebied verklaar; dus is al die ou woonhuise gesloop om plek te maak vir die natuur. In die warm wêreld was daar koel rietdakhuise desjare opgesit wat nou gesloop moes word. In die verhaal kom hy by 'n hopie van hierdie dekriet. Hy gebied die voorman om die hopie aan die brand te steek. Die voorman lig hom in dit sal nie help nie, want Spoorbek het jare tevore die rietdakhuise bespreek sodat hulle nooit sal brand nie. Van Huyssteen lag vir die voorman en sê hy moenie staan en laf wees nie, en die goed aan die brand steek, laat uitbrand en klaarkry. Vuurhoutjie op vuurhoutjie word getrek – niks brand nie. Van Huyssteen sê hom later aan om petrol uit die vragmotor se tenk te tap. Die petrol brand, die vlamme vrek, maar die dekriet lê ongeskonde. Van Huyssteen wonder ten tyde van die onderhoud of die hopie steeds nog daar lê.

• Iets soortgelyk speel hom af op die plaas Jagersbos, wat voorheen aan die Meiringgesin behoort het. Spoorbek het hier glo ook die huis teen brand "bespreek". Toe die nuwe eienaar (Meyer) die ou dekriet afgooi en wou verbrand, wou dit nie brand nie. Asof iets 'n punt wou bewys, het die nuwe dak kort daarna vlamgevat en die gebou het uitgebrand.

• Op die plaas Geelhoutboom in die Tsitsikamma het die Meyergesin gebly, en die kinders wou uit nuuskierigheid vasstel of hul huis wat Spoorbek glo sou bespreek het werklik nie sou brand nie. Toe hul ouers die dag weg is, stel hulle die dak op die proef. Hul klim op die solder "en werk nie spaarsaam met die vuurhoutjies nie". Alles tevergeefs, maar die kinders wil nie kopgee nie. Een loop haal 'n groot brandende stomp uit die kombuis se houtstoof, en druk dit diep binne-in die dak. Al het die bergriet inmekaar gekrul van die hitte, wou die dak steeds nie brand nie.

• Oom Dries Meyer vertel aan Sue van Waart die storie van mevrou Kapp. Mev. Kapp het een jaar "sterwend" (of "baie sieklik") gelê in 'n huisie in die Piesangvallei terwyl 'n groot bos- en veldbrand gewoed het in die Plettenbergbaai-omgewing. Die mense durf haar nie skuif of selfs roer nie, want dit sou 'n gewisse dood vir haar beteken. Die brand was duidelik op pad na haar huis, en Spoorbek was dikwels in die omgewing; hy is laat kom om die rietdakhuis te bespreek. Hy het mev. Kapp verseker dat sy 'koel sal lê'. Die vlamme het tot teenaan die muur gebrand, maar die huis het met rietdak en al nie eens geskroei nie.

• G. J. du Preez uit Humansdorp berig van 'n ou akkerboom op 'n plaas naby Humansdorp wat later afgekap is vir brandhout, maar die hout wou nie brand nie. Die mense sou uitvind dat Spoorbek die boom bespreek het.

• Die verhaal van die brandende kraal.

Elke verhaal wissel wat betref die omvang van die brand, of mens of dier geraak word, watter blusmiddel gebruik is en of Spoorbek by die brand self teenwoordig was, aldan nie. Wat wel ooreenstem: iets word in die vuur gewerp of geslaan om die brand te blus.

In mev. Fick se weergawe was die skaapkraal tussen "Bedford en Adelaïde". Gerryts verander hierdie "Bedford" na Fort Beaufort. Presies wanneer en hoe lank die kraal gebrand het word nie vermeld nie, maar baie vee het "verongeluk", of soos deur Gerryts en Japie Coetzee vertolk word: vee wat in die kraal ingeloop het, het deur die smeulende misvloer geval en doodgebrand. Alles lyk mooi bokant, of die vuur geblus is, maar onderin smeul dit nog. Selfs agt dae reën kon die brand nie blus nie. "Hulle" [die name word nie vermeld nie] dink aan Skoorbek en "die man" [beroep word nie vermeld nie] gaan soontoe en kry drie wit papiertjies in 'n sakkie by Skoorbek. Skoorbek sê toe: "Gooi dit in die brandende kraal en loop en kyk nie om nie." Die man het so gemaak en binne 'n week is die brand geblus. Skoorbek was nie teenwoordig by die brand nie.

In Abel Coetzee se optekeninge het die miskraal "jarelank" gebrand en Skoorbek was self daar om 'n brood in die vlamme te gooi. Die brand is ook onmiddellik geblus. Later stel Coetzee dit was spesifiek 'n "bokkraal" en 'n vars brood. Grobbelaar noem van 'n brand in 'n skaapkraal (spesifiek) wat geblus is deur 'n vars brood daarin te gooi. In Bakkes se weergawe is dit eweneens 'n bokkraal en vars brood. In Lubbe se weergawe kom daar 'n bietjie meer moeite by: 'n briefie is geskryf, in die vars brood gedruk en toe in die vuur gegooi.

Vir Grobbelaar is die vars brood in die volksgeloof beduidend van 'n offerande wat aan die vuurgees gebring is. Daardeur word dan gepoog om die vuurgeeste met een of ander offerande sodoende te paai: as 'n skuur vol mielies of koring aan die brand raak, moet 'n vars brood daarin gegooi word.

In dr. H.C. de Wet se weergawe (opgeteken wat 'n Strydom by 'n boer Schoeman gehoor het), verloop sake so: 'n mishoop buite die opstal het aan die brand geraak en vir dae aaneen gebrand. Geen water of sand of ander middel ook kon hom blus nie. Schoeman raak later raadop, en 'n vriend herinner hom toe aan Hendrik Spoorbek. Kort tevore het 'n bosbrand deur die Tsitsikamma-bos gewoed, maar 'n opstal het ongeskonde gebly wat Spoorbek bespreek het. Schoeman laat Spoorbek kom. Die boer vra Spoorbek of hy die brand kan blus, maar Spoorbek bly aanvanklik ontwykend. Schoeman kon daardie aand nie slaap nie. Teen dagbreek tref hy Spoorbek by die smeulende mishoop aan. Spoorbek vra Schoeman of hy 'n wit perd het, waarop die boer bevestigend antwoord. 'n Bruin plaaswerker word die opdrag gegee om die perd te gaan haal en te toom. Spoorbek gee die plaaswerker toe die opdrag om die getoomde perd bloots te bestyg en rondom die brandende mishoop te ry terwyl hy 'n stukkie papier vashou. As hy daarmee klaar is, moet hy die veld injaag en die papier oor sy skouer gooi. Toe die bevel nougeset uitgevoer is, getuig Schoeman dat die brand oombliklik opgehou het. (Hierdie verhaal herinner baie aan die Feuerreiter, sien hieronder).

In Sue van Waart se weergawe het die misvuur in 'n kraal ook "jare lank" gebrand, en in hierdie geval kan die niksvermoedende mens ook, soos die vee, 'n slagoffer word en "lelik verbrand". Maar ook in hierdie weergawe word gepraat van die reën van agt dae wat ook nie die brand blus nie. Die eienaar stuur toe 'n arbeider na Spoorbek om raad in te win. Spoorbek "skryf" [want in hierdie weergawe is hy ongeletterd] op 'n stuk papier, vou die blad dubbeld en plaas dit in sy Bybel. Hy haal dit uit en gebied dat die bladsy in geen omgestandighede oopgevou mag word nie. As die boodskapper by die huis aankom, moet hy dit aan die voorslag van 'n wasweep vasbind en in die vuur daarmee slaan. Die opdrag is presies net so uitgevoer en die brand is "binne oomblikke" geblus. Soos by mev. Fick se verhaal, was Skoorbek nie teenwoordig by die brand nie.

• Die vuurruiter (Feuerreiter)

In Boerewysheid (1977) meld Grobbelaar die volgende verhaal:

By 'n brandende huis het Spoorbek 'n swart man gebied om drie maal te perd daaromheen te jaag. Daarop skree hy: "Water toe!" Die oomblik toe die perd se pote aan die dam raak het die vuur in 'n streep agternagetrek en dit is geblus.

In sy vaktydskrifartikel (1992) verwoord hy dit so:

'n Woonhuis raak aan die brand, en Spoorbek word dadelik ontbied. Spoorbek beveel 'n swart man om op 'n perd te klim en drie maal om die huis te jaag. Daarop roep hy: 'Water toe!' Die swart man stuur sy perd na die plaasdam daar naby, en net toe die dier se pote aan die water raak, trek die vuur in 'n streep agter hom aan en word geblus.

Vir Grobbelaar is hierdie hele verhaal aan die Oudgermaanse mitologie gebonde, in die Duitse opvatting bekend as die Feuerreiter. Die vuur word deur die omsirkeling magies gebind, die drie maal om die vuur ry is die getal van afgerondheid en dat die taak behoorlik uitgevoer is, en laastens is daar sprake van die volksgeneeskunde met as uitgangspunt: similia simulibus curantur, of 'gelykes genees gelykes' (bv. kleur, gebruik rooibeet teen bloedarmoede; oorsaak – as 'n hond jou byt, plaas dieselfde hond se hare op jou wond). Die perd is hier die indammer van die vuur, en wanneer die perd sy pote in die water dompel, volg die vuur hom en die water word geblus.

En inderdaad, dr. Julius Becker skryf 'n artikel getiteld "Die Sage vom Feuerreiter" in 1917, waarin die volgende kenmerk uitgelig word:

Ein Feuer ist ausgebrochen, da erscheint ein Reiter, spricht einen Feuersegen und jagt dabei "zu Pferde dreimal im sausenden Galopp um das brennende Gebäude und darauf in ein nahes Gewässer, die Flamme fahrt ihm als ein langer Feuerstrahl ins Wasser nach und ist damit erloschen" 'n Brand breek uit, dan verskyn 'n ruiter, spreek 'n vuurseën uit en galop te perd dan in vlieënde vaart drie keer om die brandende gebou, waarna in 'n nabygeleë watermassa in; die vlamme volg hom in die vorm van 'n lang vuurstraal die water in en word sodoende geblus.

Die indamming verhoed dat die brand verder versprei. Hierdie mag kan ook op die landheer, die burgemeester of ander gesaghebber oorgaan. As beoefenaar van die wittoorkuns het Spoorbek eweneens mag oor die vuur, en dié mag dra hy deur 'n bevel aan die swart perderuiter oor.

• Gert Reinier, ná die Slag van Bloedrivier

Toe Gert Reinier om saam op die Groot Trek te gaan, het hy na Spoorbek toe gegaan vir hom gevra of hy hom nie iets kan saamgee om hom te beskerm nie. Spoorbek gee vir Gert Reinier 'n sakkie en sê hy moet dit om sy nek hang en daar hou; nooit moet hy probeer uitvind wat daarin is nie. Dan sal hy nooit deur die assegaai gedood word nie. Toe hulle na die slag by Bloedrivier in 'n hinderlaag geval het, en deur 'n rivier moes gaan, met die Zoeloes op hul hakke, jaag Gert Reinier ook vanaf die hoë wal waarvan hulle moes afspring. Sy perd word onder hom doodgesteek, maar hy kom ongedeerd daarvan af. Gert Reinier het saam met die Landmans teruggekeer na die Kaapkolonie; die sakkie het altyd nog om sy nek gehang. Toe hy al bejaard was en Spoorbek dood, wil die dogters graag weet wat in die ou sakkie is. "En daar krij hulle net 4 blank papiertjes."

'Vassetting', terugbesorging en looiing

• 'n Sak meel word gesteel: Eendag is Spoorbek op Riebeeck-Oos. Voor die huis waar Piet Retief toe gebly het op sy plaas Mooimeisiesfontein staan 'n wa met 'n vrag meel. 'n Swart man steel 'n sak meel en loop, maar bly, toe hy by die hek uit is, in die middel van die pad onverklaarbaar stokstyf staan. En daar kom Spoorbek aangestap – dit was hy wat hom onbeweeglik gemaak het. Toe Spoorbek by hom aankom, laat hy die skuldige die sak meel terugbring wa toe.

• 'n Skaap word amper geraap: 'n Swart man het eenmaal probeer om 'n skaap te steel. Sy hand het aan die skaap se vel bly vassit en hy kon dit nie losgesny kry nie. Die eienaar kon ook nie Spoorbek betyds opspoor om hom los te toor nie. Die skuldige het, met skaap en al, in die hof verskyn.

• Toe 'n onbekende swart man 'n blanke meisie aangerand het, gebied Spoorbek die ouers om 'n seeppot met water te vul en te kook. Spoorbek begin self om die pot hardloop totdat die skuldige aangehardloop kom en binne-in die pot kokende water spring.

• Eendag was Spoorbek by vriende aan huis. Uit die bloute spreek hy sy woede uit oor 'n swart man wat sy byltjie steel (net hy kon dit voor sy geestesoog sien). "Ek sal hom wys," sê hy. Kort daarna kom die man aangehardloop, papnat van die sweet. Hy wil die byltjie toe vir Spoorbek oorhandig, maar Spoorbek beveel hom om dit te gaan terugsit op dieselfde plek waar hy dit gekry het. Rosenthal voeg by: die skuldige het gesê dit het gevoel of 'n duisend naalde hom gesteek het.

• Omrede die gemaal van koring lank duur, gooi Spoorbek 'n meulbak vol koring, saal sy perd op en gaan kuier vir die bure. 'n Bruin man het by die meul ingesluip en soveel meel geneem as wat hy kon wegdra. Meel op die rug haas hy na die plaas waar Spoorbek besig was om te kuier; hy kom uitasem en waternat voor die kombuisdeur aan. Spoorbek kom uit die huis en skaterlag: "So, dan steel jy meel solank ek weg is. Loop nou maar terug en gooi die meel weer in die kis. Pas maar op dat jy dit nie weer doen nie!"

• 'n Boer het by die meule ongeduldig begin word om weg te kom, omdat hy so lank op sy beurt moes wag (daar was ander boere se koring voor hom). Toe sy laaste sak koring uiteindelik in die meulbak gegooi is om gemaal te word, stuur hy 'n bruin werker (Van Waart se weergawe sê 'touleier') om solank die osse te gaan haal. Hy kom nie uit nie. Die boer word later heeltemal rasend van ongeduld. Spoorbek kom hiervan te hore, neem toe die werker se baadjie wat oor die disselboom gehang het, gooi dit op die grond neer en looi hom met die agterossambok. Nie te lank daarna nie, kom die werker aangehardloop en kom met die hele sak patats vorendag: hy het 'n uiltjie gaan knip, omdat hy onder die indruk was die meul sou nog lank maal. Hy lê nog so, toe slaan die blinde sambok hom dat hy skoon regop staan. Hy belowe om nie weer te slaap as hy gestuur word nie.

• Ou Groot Stuurman was 'n bruin man wat by 'n boer gewerk het. Hy het volgens oorlewering gedink niemand sou teen hom opgewasse wees nie, en het baie boere uitgetart. Toe hy ook met Spoorbek rusie kry, duur dit nie lank nie of hy wou Spoorbek ook met die regtervuis bydam. Toe hy afhak om te slaan, kan hy sy hand nie roer nie – dit bly sommer so in die lug hang. Later begin hy soebat, maar Spoorbek daag hom nou uit: "Toe, slaan nou; jy wil mos slaan." Net so met stywe arm stap Stuurman huis toe. Die volgende dag kom Stuurman mooipraat. Spoorbek vermaan hom baie ernstig en maak die arm weer reg.

Mag oor dieregedrag

• Jan Viljoen het naby Uitenhage gebly en vra Spoorbek om hom na 'n begrafnis te vergesel. Spoorbek het nog nie sy klere aangetrek nie en Viljoen vra of hy solank Spoorbek se perd moet gaan haal. Spoorbek antwoord dit is nie nodig nie, sy perd sal weet wanneer hy klaar is en op hom wag. En sowaar: nog voor hy 'n tree uit die vertrek gegee het, het die merrie op hom gewag.

• Spoorbek kuier op die plaas Rosa. Hy stap saam met die eienaar tuin toe om vrugte te gaan eet. Toe hulle deur die hekkie van die bossieheining (bedoelende 'n 'haag' of 'heggie') gaan, seil daar 'n groot koperkapel uit. Die boer wil nog haastig na 'n stok soek, maar Spoorbek sê hy moet die slang met rus laat, as hulle terugkom, sal die slang nog daar wees. Hulle bring 'n lang tyd in die tuin deur – en by die terugkoms is die slang nog op dieselfde plek. Duidelik probeer die slang kriewel, stoei en spartel om weg te kom, maar is nie daartoe in staan nie. Toe die boer stomverbaas weer na 'n stok begin rondsoek, sê Spoorbek: "Nee wat, laat die diertjie maar in vrede gaan; hy kan niemand skade aandoen nie. As ek wil, kan ek binne 'n minuut al die slange van die buurt hier hê." Met dié woorde seil die slang weg en verdwyn in die bossieheining.

• Die wêreld se tyd: Frederick van Huyssteen vertel aan Sue van Waart van sy pa se oom Hans se plek by Keurbooms in die Bitouvallei. Oom Hans het vertel hoe sy pa-hulle met die muilewa op pad was strand toe by Plettenbergbaai. Skoorbek was glo altyd laat vir alles. Hulle jaag hom toe aan en sê hulle gaan ry as hy nie kom nie. Maar nie een van die trekdiere versit 'n poot nie. Hoe die drywer die diere ook al slaan, die diere staan stokstyf, tot Spoorbek opklim. Toe eers ry hulle strand toe.

Hierdie onstiptelikheid herinner aan 'n brief van George Rex gerig aan luitenant-kolonel Collins (geskryf te Melkhoutkraal, 25 Junie 1809). Die brief handel oor die voorstel of versoek van Vrienckes en Spoorbek, in 'n brief van veldkornet Rademeyer, om die oprigting van 'n poskantoor langs die Lange Kloof. Rex weet van ene mnr. Meeding wat Spoorbek sou ken: "he knows Spoorbek and thinks him a person not to be depended on for punctuality."

• 'n Soortgelyke verhaal speel hom af, maar net in 'n ander konteks. Spoorbek het glo graag gehengel en omdat hy volgens oorlewering onhigiënies was, het hy na 'n uitstappie bykomend ook nog na rooiaas en vis gestink. Met Nuwejaar wil die jongklomp op 'n buurplaas gaan dans, en Spoorbek sê hulle moet wag dat hy van die viswaters terugkom, want hy wil saamgaan. Die jongmense het egter daarteen besluit. Die osse het met die vertrek egter stokstyf gaan staan en verseg om te beweeg – ongeag hoeveel keer hulle met die sweep geslaan is. Skoorbek kom toe aan, praat hulle aan en eers toe kon hul voortry – met hom ook op die wa.

• Die trekosse na Kimberley. Margaret Bakkes vertel die volgende staaltjie: In die lang maande as daar met die masjinerie van Port Elizabeth af na die nuwe myne in Kimberley gery het, het Spoorbek die beeste op 'n hoop gejaag. Dan het hy 'n kring om hulle geloop en vir die moeë boere gesê om te gaan slaap; die beeste sou nie uit die kring wegbreek nie. Die storie is 'n growwe anachronisme, want Spoorbek is in 1845 dood en Kimberley is eers in 1873 gestig. Die eerste diamant in Suid-Afrika is in 1866 opgetel.

• Een boer loop byna elke aand onder skaapdiewe deur, en het twee kwaai wolfhonde gekry wat hy dan een aand losgelaat het. Geen vreemdeling sou sonder 'n kabaal by die plaashuis uitkom nie. Tog het Spoorbek die aand ongesiens by die huis aangekom en die boer vra verbaas of Spoorbek dan nie die honde gesien het nie, en vertel hom van die skaapdiefstal.

Spoorbek antwoord: "Ek het die honde gesien toe ek van die perd afgeklim het, maar ek laat hulle in vrede en dan laat hulle my ook met rus."

Toe die perd afgesaal word, sien die boer hoe die honde albei met 'n riem om die nek aan die saal vasgemaak is, met seer pote soos hulle agter die perd aangehardloop het.

Daar was ook 'n emmertjie karringmelk met stukke botter wat aan die perdesaal gehang het, want met die geskud van die perd het Spoorbek die botter so afgekarring.

Spoorbek en die boer gesels nog so, toe hy ewe skielik opmerk die diewe is op die oomblik by die kraal. Die honde sal nie blaf nie, want hy het hulle belet om te blaf. Dadelik gryp die boer sy geweer, maar Spoorbek sê hy moet dit liewer laat staan. Die boer wil niks weet nie, want vanaand gaan hy daardie diewe vastrek.

Die twee skaapdiewe (plaaswerkers) staan vasgenael by die kraalmuur en oënskynlik verkeer hul in groot pyn en angs en soebat om genade, want hulle kon nie wegkom nie. Die waghonde kom ook stert tussen die bene van agter die buitegeboue aangedraf. Die boer bind toe die twee skaapstelers vas en sluit hulle in 'n waenhuis op. Spoorbek dink daar is beter strafmetodes, die boer moet hulle liewer laat loop, want hulle sal vir die boer nog 'n las op die plaas word.

'n Perderuiter kom die volgende oggend in die pad aangejaag en Spoorbek sê aan die boer die man bring slegte tyding. Dit is toe ook so: die boer se suster is oorlede. Die boer sit dus nou opgeskeep met die twee skaapdiewe, want hy wil na die begrafnis toe gaan en weet nie wat om nou met die skobbejakke aan te vang nie. Gelukkig kom daar nog 'n persoon Spoorbek soek, omdat sy vrou tandpyn het. Dié man kon toe gevra word om die skaapdiewe aan die polisie te rapporteer. So is die twee skaapstelers in hegtenis geneem.

Vervloeking

In die meeste verhale word diegene vervloek wat ongasvry is, of dit nou persone of selfs dorpe is.

• Spoorbek vervloek 'n klein dorpie

Frederick van Huyssteen vertel aan Sue van Waart hoe by tye die gier Spoorbek gepak het, en hy dan sommerso op sy wit perd rondgeswerf het (Wanderlust?). So kom Spoorbek by 'n klein dorpie langs die Kromrivier aan, en weens sy tangerige voorkoms, wou niemand hom die nag slaapplek aanbied nie. Hierop het hy die dorp vervloek: "Hierdie dorp sal nooit weer groei nie. Die plek sal so stil bly staan." Winkels wat oopmaak speel bankrot, en ook dié wat in hul plek kom, gaan tot niet, en die eienaars trek weg uit die dorp.

By haar aankoms in die digte mis op Salem, ongeveer 26 kilometer buite Grahamstad, herinner die spookagtige geboue van die dorp Margaret Bakkes aan iets van Salem wat deur Spoorbek vervloek sou word. "Met die Engelse gemeenskap van dié setlaarsgehuggie, kon hy nooit tak breek nie en op 'n dag het hy in woede 'n vloek oor Salem uitgespreek. 'Salem sou nóóit 'n plekkie word nie' het hy verklaar." Die dorp het geen verdere groei beleef nie.

Salem is meer as 200 km oos van die Kromrivier af.

• Spoorbek en die inhalige vrou

Hierdie verhaal se oorsprong kan teruggevoer word na Abel Coetzee se optekenings (1938), wat nogal taamlik grof geïnterpreteer kan word.

Twee arm vrouens kom hem vra om hulle te seën. Ну beloof dat hulle albei geseën sou wees met die eerste werk wat hulle aanpak. Die eerste vrou begin 'n stuk linne in lengtes skeur; die rol linne was só onuitputlik soos die kruik van die weduwe; die tweede vrou wou vooraf versekerd wees dat die gewone behoeftes van die natuur haar nie sou verhinder by die verrigting van die eerste belangrike „werk" nie, en ook sy was onuitputlik!

Die weergawe van die inhalige vrou, waar die uitskeiding met 'n versuikerde vlooi-vang vervang is, het op 11 Julie 1941 (bl. 29) in Die Brandwag verskyn.

P.W. Grobbelaar verkort die hele storie tot 'n enkele reël in Boerewysheid (1977): "'n inhalige, ryk vrou aan wie hy belowe dat sy die hele dag lank sal doen waarmee sy die oggend sonop begin, besluit om geld te tel, maar op die kritieke oomblik byt 'n vlooi haar, en die hele dag lank vang sy vlooie."

In sy proefskrif (1981) word die verhaal 'n paragraaf:

Een aand op een van sy dwaaltogte kom Spoorbek op die plaas van 'n ryk vrou aan en vra kos en herberg vir die nag. Sy is 'n onvriendelike, inhalige mens, gee hom nors-nors 'n stuk kos en laat hom in die waenhuis slaap. Die aand daarop kom Spoorbek by 'n arm vrou, 'n weduwee met 'n klomp kinders. Sy gee hom die beste kos wat sy het en laat hom soos 'n geëerde gas saam met haar oudste seun in die kamer slaap. Die volgende oggend sê Spoorbek vir die arm vrou dat sy as beloning die hele dag sal aanhou met die eerste dinge waarmee sy die dag begin. Die vrou het 'n paar jaart linne in die huis en begin vir haar kinders hemde uitskeur, die hele dag lank, sonder dat die materiaal opraak. Die ryk vrou kon dit te hore, laat Skoorbek spesiaal roep, gee hom die beste kos en laat hom in die vrykamer slaap. Die volgende oggend spreek hy dieselfde seën oor haar uit. Die ryk vrou het haar klaar voorgeneem dat sy die hele dag lank geld gaan tel sodat dit al meer en meer kan word. Net toe sy na die geldtrommel toe draai, byt 'n vlooi haar, en sy gryp om hom te vang en dood te druk. So het sy die hele dag vlooie gevang.

Die verhouding tussen die ryk en arm vrou wissel ook. Volgens M. van den Berg, Middelburg (Kaap) was die arm vrou een van die ryk vrou se bywoners op 'n aangrensende plaas. In Kampvuurstories is die twee vroue net bure (en die arm vrou is nie meer 'n weduwee nie).

Ook in 1971 verskyn die verhaal in sprokievorm in Maans se straf, en ander Afrikaanse kampvuurstories en word later weer opgeneem in die bundel Kampvuurstories (2010), getiteld "Spoorbek se wraak". Die storie het 'n gelukkige einde: die vrou het haar les geleer en nooit weer iemand wat by haar kom aanklop onvriendelik behandel nie. Die verhaal word ook vir kinders aangepas in die verhaalbundel Tyd is 'n B**ksem (2022), met die titel "Spoorbek maak 'n plan" deur Wendy Maartens.

Die feit dat Spoorbek in 'n waenhuis moes slaap, herinner baie aan die 1928-drama: 'n Droom deur J.A. Kotze, waar Spoorbek ook in die waenhuis moes oornag, teen haar man se sin. Sy kan hom nie veel nie, want hy lyk soos 'n "smeertou". Spoorbek neem egter wraak deur die vrou op hom smoorverlief te maak (asook op haar pasgetroude eks-kêrel).

• Die ongasvrye vrou en die drie houtjies/vuurhoutjies/stokkies

Mev. Fick vertel die volgende verhaal:

Al was die mense bang vir hom gewees, hulle het daarom nooit 'n bed vir hom geweier nie, ooral kon Schobeck reken op 'n bed vir die nag. Maar daar was een vrouw gewees wat nie vir hom wou logeer nie. Marais was haar naam, haar familie ken ons nog goed. Schobeck is nie kwaad nie, maar hij steek vóór sij vertrek 3 stukkies hout bokant die deur in die dak. Hij sê vir haar: "Jij moe nie vir hulle wegvat nie, ook nie aanraak nie." Die man lei hom uit, en uit sij spijt daaroor, hij denk sij vrouw is nie reg nie; maar Schobeck sê: "Dit beteken niks, pas net goed op dat sij nie die houtjes wegvat nie." En die man en vrouw raas baje oor daardie houtjes. Hij glo in Schobeck se towermag en sij sê, dis net spulletjies. En een dag toe sij oont maak om brood te bak, vat sij die houtjes uit en gooi hulle in die vuur. Die aand het sij gek geword. Hulle het Schobeck laat roep, hij het gekom, vra of daar niks oor geblij het van die houtjes nie. En daar was niks oor nie. Toe sê hij, hij kan haar dan ook nie red nie. Die vrouw het later wel beter geword, maar sij het nooit meer helemaal reg gekom nie. Dis daarom die enige keer, wat ik van weet, dat Schobeck so gewerk het. Hulle het hom "die Witte Krag" genoem, omdat alles wat hij gedoen het, tot nut was van die mense, soos jij verder sal verneem."

In mev. Fick se verhaal is daar nêrens enige sprake van Spoorbek se onsindelikheid of dat hy vuil was nie, net dat sy hare in lang krulle om sy hoof gehang het (wat niks verklap hoe skoon of vuil hy was nie); dit is eerder sy alwetendheid wat die huismense die skrik op die lyf gejaag het. Dit is ook baie duidelik dat Spoorbek nié by Marais verblyf gegun is soos in die verhale wat nou hieronder volg nie, eerder dat sy hom die oornagplek summier geweier het.

Die gebrek aan higiëne, benewens sy ontydigheid, word egter as rede aangevoer vir 'n soortgelyke verhaal opgeneem in Eric Rosenthal se boek.

Die verhaal wat in Humansdorp vertel word, loop min of meer soos mev. Fick vertel, maar daar kom enkele afwykings voor.

Die vrou was puntenerig ("fussy") en daar word nie vertel hoe lank Spoorbek oorgebly het nie; maar sy was ontevrede hoe hy sy bed gelos het. Rosenthal vind dit geensins verwonderlik nie, gegewe dat Spoorbek skynbaar nooit gewas het nie, al sou hy sê hy is ongediertevry ("free of vermin"). Enkele ure na sy vertrek het die vrou onvleiende aanmerkings oor hom gemaak. Toe sy opkyk, staan Spoorbek in die deur. Hy het die drie stokkies in die dekriet gesteek en haar gewaarsku om hulle nie aan te raak nie. Sy het haar nie daaraan gesteur nie en die stokkies verbrand. Sy het stapelgek geword en geweier om iets anders as haar nagklere te dra. Spoorbek is ingeroep, maar omdat die stokkies vernietig is, kon hy niks aan die saak doen nie.

Die 'houtjes' word in Gerryts en in Sue van Waart se weergawes "vuurhoutjies". Mense was gewoon vies om hom in hul huise te ontvang, maar het hom maar verduur, uit vrees en uit eerbied vir sy mistieke krag. By een huis is hy wel een aand ingenooi om in die gastekamer te oornag. Nadat hy die volgende oggend vertrek het, het die huisvrou die bed skoon oorgetrek. Sy het gemor oor die onnodige moeite en haar redelik sterk uitgelaat oor die ontydige besoek en Spoorbek se "liederlikheid". Kort daarna is daar 'n klop aan die voordeur. Dit is Spoorbek. Hy spreek 'n vloek oor haar uit: "Jy sal gek wees tot die einde van jou lewe" en toe is hy weg. Die vrou het stapelgek geword en moes die res van haar lewe in afsondering deurbring.

J.H. Maartens van Cedarville vertel 'n ander verhaal, wat niks met gasvryheid te doen het nie, maar eerder Spoorbek se alwetendheid benadruk. Hy het 'n vrou se gedagtes gelees: nadat sy hom in haar gedagtes verwens het, het hy skielik by die kombuisdeur verskyn. Toe het Spoorbek die drie stokkies bokant die kosyn ingesteek en gesê: "As jy daardie stokkies uittrek, hoef jy nooit weer jou hare te kam nie." Die vrou skel hom vir 'n luisebos uit, gryp die drie stokkies en gooi dit in die vuur met die woorde: "Wat weet jy!" Sy het mal geword, en hoef ook nie meer haar hare te gekam het nie. Omdat die drie stokkies verbrand is, kon Spoorbek niks aan haar saligheid doen nie.

Dora Terblanche van Pietersburg is die volgende deur haar ouers uit Humansdorp vertel: 'n Vrou het eendag vir Spoorbek sleg onthaal, en net toe hy wou loop, sit hy 'n briefie op haar muur neer, en waarsku haar om nie die briefie af te haal nie. Doen sy dit, sal sy mal word. Twee jaar verloop en haar nuuskierigheid kry oplaas die oorhand. Die volgende dag was sy haar positiewe kwyt.

Ander wondertekens

• Grobbelaar vertel dat Spoorbek "soos 'n soort Moses" sy das in 'n slang laat verander het. Toe hy daaroor tree, word dit weer 'n das.

• Sonde met die bure: Spoorbek besoek sy buurman, maar bevind hy is ongelukkig nie tuis nie. Op sy pad terug loop Spoorbek deur die boord van sy buurman en pluk 'n lemoen af, wat die buurvrou as eiegeregtig beskou. Sy maak allerlei bitsige opmerkings – en meteens lê al die lemoene op die grond, wat haar woede laat opvlam. Nog voor sy 'n woord verder kon skel, word haar mond op slot gesit. Daar hangs selfs 'n slot aan. Toe haar man tuiskom het die slot verdwyn en die lemoene het weer teruggehang aan die bome, asof niks gebeur het nie.

• 'n Vrou wat vir Spoorbek beledig word vir vier-en-twintig uur lank van haar spraakvermoë ontneem.

• W.F. Richer uit Rustenburg vertel hoe sy grootouers Spoorbek se kragte wou toets. Toe die grootmoeder 'n skaap slag, het sy Spoorbek gevra om die skaap nie te laat bloei nie. Toe die skaap keelafgesny is, het daar nie 'n druppel bloed uitgekom nie. Die vleis was ook spierwit.

• D.A. Denysschen uit Rustenburg vertel wat hy in sy kinderjare self gesien het. By sy ouerhuis was daar eendag baie mense, waaronder ook Spoorbek. Spoorbek het toe om 'n vrywilliger gevra wie se kop hy kon afsny; die kop sou weer sonder letsel aangesit word. Een van die mans tree na vore en sê: "Sny maar!" Spoorbek trek 'n mes van "omtrent 2 voet lank" (omtrent 61 cm) onder sy baadjie uit, en kap die man se kop morsaf – die kop lê daar eenkant en die bloed spuit sommer so. Almal staan verskrik en toekyk. Spoorbek vat toe die kop en plak dit net so terug op die lyf, en alles is weer reg. Daar was geen letsel nie, en die bloed het geskitter in sy afwesigheid.

Heldersiendheid, alwetendheid en profesie

• 'n Ou man laai sy vrou en kinders by Spoorbek se huisie af, voor hy verder aanry meule toe – die vrou en kinders kan in die koelte gaan sit. Sy vrou merk onthuts op hoe die gras rondom die huisie aan die brand is. Spoorbek is blykbaar min gesteurd en werskaf doodluiters voort by sy meul. Dit was maar sy gewoonte om die welige gras eenvoudig af te brand om die omgewing skoon te kry. Boonop was die huisie immers 'bespreek'. Dit val haar skielik by – mense praat van 'n kis waarin Spoorbek sy toorgoed bewaar. Sy gaan die huis binne (wat natuurlik ongesluit was), en maak die massiewe geelhoutkis oop (eweneens ongesluit). Daarin snuffel sy na hartelus rond, maar kry niks. Terug in die koelte wag sy op haar man, en uit die niet verskyn Spoorbek voor haar. Met 'n deurdringende blik vra hy of sy iets gekry het. Die vrou (Betje) het haar boeglam geskrik, Spoorbek kon haar tog nie vanaf die meul gesien het nie, het sy gereken. "Je zult ook niets vinde" het hy gemoedelik verder gesê. Die mense was (gelukkig) groot vriende van Spoorbek, en daar was geen verdere kwade gevoelens nie.

Dit is ook bekend dat Spoorbek die toekoms kon voorspel het.

• Spoorbek lê eendag besoek af by die plaas Driefontein naby Somerset-Oos. Daar sit hulle op die voorstoep, toe twee ruiters aangery kom. Spoorbek sê skielik: "Kyk, hulle gaan jaag", wat toe ook gebeur. Hy voorspel die swart perd gaan wen. Dit gebeur ook. Ten laaste sê hy die swart perd gaan spring. Ook dit het gebeur.

• Toe perde weggeraak het, het die eienaar (in die fiksieboek oupagrootjie Heinrich Töpfer genoem) vrugteloos orals gesoek en Spoorbek gaan raadvra. Spoorbek neem toe 'n skottel, gooi daarin water en sê Töpfer moet daarin kyk. Op die skottel se bodem sien die eienaar toe sy perde in 'n nou skeur wat deur hoë heuwels en kranse omring is. Dadelik herken hy die plek as 'n afgeleë deel van sy plaas waar hy nog nie gesoek het nie. Terug op sy plaas het hy die perde gevind presies waar hy hulle onder in die skottel gesien het.

• I.M. van Niekerk, van Pietersburg, vertel hoe daar eenmaal 'n groot droogte geheers het, en op 'n dag is Spoorbek na die boere wat naby die Gamtoosrivier gebly het om hulle te waarsku om betyds pad te gee, want daar kom groot water aan. Drie dae later het die rivier sy walle oorstroom. Dit het in die nag gebeur, en baie huise was onder water en mense, diere, groente, masjinerie en gereedskap is meegesleur – die see in. Daar was 'n bruin vrou wat na haar strooihuis se dak gevlug en opgeklim het. Die strooihuis het weggespoel met vrou en al. Mense het haar nog gesien net voordat sy die see ingespoel het. Sy het toe luidkeels gesing: "Heer, waar dan heen!" Soortgelyk het dit met 'n groot brand gebeur – weer het dit drie dae later gebeur en weer het daar diere, huise, mense en grond in die slag gebly.

• Spoorbek het die mense van Humansdorp gewaarsku dat 'n bosbrand sou uitbreek wat "die hele wêreld" sou afbrand, en mense sal sterf. Anders as die verhaal hierbo, het die groot brand eers ná sy dood (1845) in 1860 uitgebreek wat vanaf Mosselbaai tot by Humansdorp gewoed en alles tussenin verteer het.

• Dit is in Abel Coetzee (1938) se bydrae waar mens lees van die leivoor waar die water terugvloei:

Skoorbek het jare gelede 'n watervoor gegrawe waarin die water opdraand vloei! En die geweldige voor het hy alléén gemaak. Niemand het ooit gesien dat hy hulp ontvang nie, maar verbygangers het altyd honderde arbeiders aan die werk gehoor.

Van die oudste inwoners sweer hoog en laag Spoorbek kon water in 'n leivoor terug laat loop, boontoe. Eric Rosenthal vra hom af of dit 'n optiese illusie (gesigsbedrog) was. Ook Lawrence Green maak hiervan melding. Dit verskyn ook in ander stories wat uit hierdie bronne put.

Die vraag ontstaan egter ook hoe dit moontlik kon aansluit by iets veel groters: 'n profesie van die Britse Ryk se ondergang. Die woorde was: "As die water van die Kromrivier eendag terugloop, sal Engeland uitgeskud word soos 'n meelsak." Gerryts het dit so opgeteken in 1948, met die byvoeging dat Spoorbek een of ander grief teen die Engelse gekoester het.

Abel Coetzee koppel hierdie profesie in 1973 aan die Tweede Wêreldoorlog. Sy siening is, die stadsraad van Port Elizabeth was besig om die Krommerivier op te dam, juis terwyl die Slag om Brittanje in 1940 gewoed het. Die water het per pypleiding bergop geloop.

Sue van Waart verwoord die profesie anders in 1993: "Die dag as die Kromrivier opdraand vloei, sal die Britse Ryk verbrokkel", en volgens Van Waart is hierdie profesie bewaarheid. Sy bied die volgende uitleg en sien 'n direkte verband tussen die Kromrivier en die Churchilldam: Omtrent 'n eeu ná Spoorbek se dood is die Churchilldam in die Kromrivier gebou en die water het opdraande gestoot. Dit was in daardie jare toe die onluste in Indië begin het, "wat die voorloper was van die verbrokkeling van die eens magtige Britse ryk".

Indië het onafhanklik geword op 15 Augustus 1947, en 1948 is heel toevallig dieselfde jaar toe die Churchhilldam ingewy is deur J.C. Smuts, nadat die bouprojek van die dam al in 1936 begin is, maar vertraag is deur die Tweede Wêreldoorlog. Die voorwoord van Gerryts se boek is geskryf op 28 Julie 1948, net meer as twee maande voor die inwyding van die Churchhilldam op 1 Oktober 1948, maar geen direkte verband met die Churchilldam word in sy teks ingesien of op gesinspeel nie. 'n Mens moet ook onthou dat die boek geskryf is ter viering van die eeufees van Humansdorp in 1949, waarby dit feitlik onmoontlik is om te bepaal hoe lank hierdie legende in omloop was.

In Martie de Villiers se fiksieboek, Vonkelwyn en wurgpatats (1992), word die voorspelling van die Britse Ryk se ondergang genoem wat bewaarheid is, maar die protagonis koppel die Churchilldam eerder aan 'n ander profesie, sodat daar geen direkte verband is tussen die dam en die Britse Ryk se ondergang nie:

Hy het ook voorspel dat sy graf eendag onder water sou wees. Laasgenoemde voorspelling het baie later bewaarheid geword toe die Churchilldam in die Kromrivier gebou is om Port Elizabeth van water te voorsien. Toe het die water opgestoot tot bokant Spoorbekserf. […]

Waar is die graf?

Soos uit die vorige aanhaling afgelei kan word is daar verdeeldheid of die graf ook onder water is, aldan nie.

Die verwarring kom moontlik omdat Spoorbek se erf diep onder die water van die Churchilldam lê. Al is die dam eers in 1948 ingewy, sê Rosenthal dit was reeds in Junie 1942 onder water – "so that it will never again be possible to revisit the spot where he laid his spells."

Nooit is 'n baie lang tyd, en Rosenthal het egter nie met die droogte gereken nie. 'n Foto is geplaas gedateer 2 Oktober 2007, waar die fondasies van ou murasies in die Churchilldam blootgelê is.

Na oorlewering is Spoorbek op sy (huurpag)plaas begrawe en die graf is steeds bokant die watervlak. Rosenthal sê immers die graf is (toe sy boek in 1949 gepubliseer is) steeds te sien, en so ook 'n ou leivoor wat Spoorbek gegrawe het.

In 1959 skryf Lawrence Green Spoorbek is naby die treinspoor (Maartens sê "naby die pad") na sy plaas toe begrawe ("and was buried near the track leading to his farm"). Ook hy sê Spoorbek se Erf is onder water, maar die graf bly bokant die watervlak.

Hoffie Williams, wat onder andere ook al gepoog het om na die ou meul te soek, deel die volgende in 2013 op die webjoernaal mee:

Uit die rekords van die kantoor van die Mormoonse kerk in Port Elizabeth kon ek die kaart van sy plaas kry en ook sy sterftekennis. Gert Müller van Doringboomstraat se ma, tant Alida Müller, destyds in die Ons Tuiste-aftreeoord in Humansdorp, het vir my vertel waar Spoorbek se graf is in die ou Müller-begraafplaas. […] Spoorbek se graf is in die Müller-begraafplaas, oorkant die smalspoorstasie Two Streams, op pad na Kareedouw. Die Churchill-dam is net suid van die koppie. Geen inskripsie is op die graf nie, maar twee eenderse klippe lê langs mekaar by die kopkant, wat dit uitkenbaar maak.