Groei

Die groei van 'n lewende organisme is gewoonlik uitwendig sigbaar deurdat die organisme al hoe groter word. Hoewel kristalle en druipsteen met verloop van tyd ook groter word (kristalgroei genoem), is die groei van lewende organismes wesenlik anders. In die geval van lewende organismes is groei 'n aktiewe proses wat van binne gereguleer word. Al die inwendige dele van die organisme kan by die groeiproses betrokke wees, terwyl kristalgroei en die toename in grootte van druipstene uitsluitlik op die toevoeging van materiaal aan die buitekant berus.

Die groei van 'n organisme is spesie-georiënteerd en word erflik bepaal. Dit Iyk soms of sommige plante onbepaald aan hou groei, maar elke organisme bereik gewoonlik 'n maksimumgrootte.

Plante groei nie net as gevolg van selvermeerdering nie, maar ook vanweë selvergroting. Die opname van water in die selvakuool bring mee dat die sel baie opswel en dit verklaar die merkbare groei van byvoorbeeld onkruid ná 'n reënbui. In plante vind egter seldeling gewoonlik net in afsonderlike weefsel aan die toppunt van die stingel of die wortel plaas.

Hoewel dierlike selle ook eers ná seldeling hul normale volume kan bereik, is daar hier geen ware selvergroting soos in die geval van plante nie omdat die dierlike sel geen vakuool het en dus geen water kan opneem nie. By diere vind groei wel op alle plekke in die liggaam plaas.

Die groei van kinders word deesdae met behulp van groeikurwes waargeneem. Elke moontlike afwyking van die normale groeipatroon kan dus vinnig opgespoor word. Die vernaamste bepalers van groei is die groeihormone, die skildklierhormone en geslagshormone. Groei-afwykings is dikwels te wyte aan hormonale faktore, hoewel erflike en chromosomale invloede, wanvoeding en siekte ook 'n rol kan speel.

Plante

As die groei van plante met dié van diere vergelyk word, word bemerk dat die dier ná sy jeug ophou groei. Die volwasse dier het 'n bepaalde maksimumgrootte. Plante groei egter elke seisoen verder, dikwels eeue lank, en kan geweldig groot word. Een indrukwekkende voorbeeld is die reuse-mammoetboom (Sequoia gigantea) in Kalifornië. Tropiese liane word nooit baie dik nie, maar kan meer as 120 m hoog word.

Groeiwyses

Selgroei kan plaasvind deurdat die protoplasma vermeerder. Vir hierdie doel word stowwe soos eiwitte en vette voortdurend in die sel vervaardig. Sodra die selle volgroei is, verloor hulle gewoonlik die vermoë om te deel en neem dan 'n bepaalde vorm en funksie aan. By diere en verskeie laer plante is plasmagroei die enigste moontlike vorm van selgroei. Hoër plante kan boon op deur selvergroting groei. Wanneer die plasmagroei voltooi is, kan die sel deur wateropname in die vakuool en groot blaas wat met water en opgeloste soute gevul is geweldig in grootte toeneem. Die selwand groei saam deur die vorming van nuwe materiaal. Selvergroting vind gewoonlik in 'n lengterigting pi aas; daarom word hierdie soort groei gewoonlik strekkingsgroei genoem. Die voordeel van hierdie groeiwyse is dat dit baie min materiaal en energie vereis. Die volume van die sel en die grootte van alle organe neem slegs toe as gevolg van die opneem van water. Die merkbare groei van onkruid ná 'n reënbui is 'n goeie voorbeeld van hierdie groeiwyse.

Meristeme

Die ontkieming van 'n saadjie is gewoonlik die begin van die plant se sigbare groei. Die jong kiemplantjie leef aanvanklik van die reserwevoedsel wat in die saadlobbe geberg word, maar sodra die blare verskyn, kan die jong plantjie sy eie organiese stowwe begin opbou.

Reeds in 'n baie vroeë stadium van die plantjie se embrionale ontwikkeling kan twee seltipes onderskei word. Sommige selle verloor hul vermoë om te deel, terwyl ander selle aan hou deel. Hierdie seldelings en die daaropvolgende vergroting van die selle is beperk tot 'n klein streek, die meristeem. Ook by volwasse plante vind groei slegs in die meristeem plaas. Die embrionale meristeme (primêre meristeem) behou dwarsdeur die plant se lewe die vermoë om te deel. Die selle wat só gevorm word, is die primêre weefsel van die plant en vervul 'n spesifieke funksie. Ouer en dooie selle word ook uit die meristeem vervang.

As die weefsel van selle wat reeds gedifferensieer het, byvoorbeeld ná beskadiging, weer begin deel, word van die vorming van 'n sekondêre meristeem gepraat. Die weefsel wat só gevorm word, word sekondêre weefsel genoem. 'n Voorbeeld van sekondêre weefsel is kambium wat in die stingel gevorm word as 'n voortsetting van die kambium wat reeds in die vat bundels is. As volgroeide weefsel beskadig word, ontstaan (sekondêre) selweefsel wat die wond sluit (wondmeristeem).

Die groei van wortels en stingels

Die vorming van die wortels, stingels en blare van 'n plant word deur die primêre meristeme behartig. Die eerste 3 cm van die stingelgroeipunt bevat verskillende delingstreke wat feitlik al die selmateriaal verskaf. Die apikale (top-) meristeem vorm aan weerskante van die stingelgroeipunt klein heuweltjies met delende selle: die aanleg van die blare (blaarprimordiums).

Bokant die apikale meristeem lê die laterale meristeem, waaruit sytakke en blomme ontwikkel. Gewoonlik word die laterale meristeem eers aktief nadat die stingelpunt afgesny is. Die apikale meristeem oorheers die laterale meristeem (apikale dominansie). Net onder die apikale meristeem lê die subapikale meristeem. Die selle wat hier gevorm word, rek en bring mee dat die stingel sigbaar groei. As die subapikale meristeem ontbreek sal net blare gevorm word en geen stingel nie. In so 'n geval ontstaan 'n wortelroset, soos in die geval van die weeblaar (genus Plantago).

Die stingel van die meeste tweesaadlobbige plante groei net aan die punt. Baie eensaadlobbige plante soos grasse het 'n stingel wat uit knope en litte opgebou is. Elke lit groei uit sy eie meristeem, wat net bokant die stingelknoop geleë is. Hierdie meristeem word die interkalêre meristeem genoem.

By die wortel vind die groei uit die enigste aanwesige meristeem, naamlik die apikale meristeem, plaas. Net agter hierdie delingstreek lê die sogenaamde rekstreek. Sywortels word nie soos systingels by die groeipunt gevorm nie, maar ontwikkel uit sekondêre meristeme wat later gevorm word.

Die bepalers van groei

Die groei van 'n plant is van verskeie faktore afhanklik. Uitwendige faktore soos lig, water en voedsel speel 'n belangrike rol. Die temperatuur bepaal grootliks die groeitempo. By 'n gebrek aan lig word die stingels abnormaallank terwyl die vorming van blare grootliks gestrem word. Naas omgewingsinvloede het planthormone (groeistowwe) ook 'n bepalende invloed op die groei van die plant.

Diere

By die meeste dierespesies gaan groei met verandering en ontwikkeling gepaard. Pasgebore diere Iyk dikwels glad nie, of baie min, soos hul ouers. Hierdie verskynsel is veral opvallend by spesies wat 'n deel van hul lewens in 'n larwestadium verkeer en daarna 'n gedaantewisseling ondergaan. Selfs in minder uiterste gevalle is groei selde slegs 'n geval van groter word. Die verskillende liggaamsdele groei dikwels nie in dieselfde tempo nie. 'n Vulletjie, byvoorbeeld, Iyk uiterlik soos 'n perd, maar sy bene en kop is in verhouding tot die res van sy liggaam langer en kleiner. Dit is eers in die proses van groei dat die proporsies verander en die dier 'n volwasse vorm aanneem.

Benewens die erflike eienskappe bepaal die voedselinname (vitamiene, hormone, boustowwe) en waarskynlik ook omgewingsfaktore in groot mate die groei. 'n Tekort aan 'n bepaalde voedingstof of 'n patologiese afwyking kan die groei van 'n spesifieke orgaan vertraag of selfs heeltemal agterweë laat bly. So veroorsaak 'n tekort aan vitamien D byvoorbeeld ragitis, wat gekenmerk word deur 'n swak en misvormde skelet (sogenaamde X- en O-bene). 'n Gebrek aan fosfor, kalk en ander vitamiene kan ook die normale ontwikkeling van die skedelgebeentes belemmer.

Ongewerwelde diere

In teenstelling met jong werweldiere, wat geleidelik groter word, sal 'n jong kreef byvoorbeeld tussen twee vervellings skaars groei, selfs nie eens as daar genoeg kos beskikbaar is nie. Wanneer die dier vervel en die chitienagtige pantser afgegooi word, groei hy opmerklik. ’n Nuwe, harde pantser word egter gevorm en verdere groei kan dan eers weer ná die volgende vervelling plaasvind.

Die groeiproses van insektelarwes verloop op dieselfde wyse. Die ruspe (vlinderlarwe) neem 'n groot hoeveelheid kos in en vervel 'n hele paar keer. Daarna verander dit in 'n papie en uit die papie verskyn die volwasse insek naamlik die skoenlapper. Die skoenlapper groei nie verder nie, maar speel 'n belangrike rol in die voortplantingsproses.

Baie diere wat in die see lewe, gaan deur verskeie larwestadiums sonder dat enige noemenswaardige groei plaasvind. Uiteindelik sal die larwe van byvoorbeeld 'n mossel of 'n seester na die seebodem sink en daar tot 'n klein weergawe van die volwasse dier ontwikkel. Die dier groei daarna tot die volwasse grootte.

Werweldiere

Daar is ook sekere spesies werweldiere (sommige amfibieë) wat 'n deel van hul bestaan as larwes deurbring. Paddalarwes (paddavissies) broei in die water uit, uit eiers, lewe gedurende hul ontwikkeling tot volwassenheid van plante en ondergaan in hul larwe stadium geweldige veranderings. Die dier kry pote, die larwestert verdwyn en inwendig is daar ook ingrypende veranderings. Die larwe ontwikkel byvoorbeeld longe en die derm word gewysig van 'n orgaan wat plantaardige voedsel verteer tot 'n volwasse paddaderm wat aangepas is om dierlike voedsel te verteer.

Navorsers het vasgestel dat die gedaantewisseling deur hormone beheer word. By larwes van paddas en salamanders wat met skildklier gevoer is sodat hulle meer skildklierhormoon ingekry het, het die gedaantewisseling baie vinniger verloop maar die paddatjies en salamanders wat ontstaan het, was baie klein. Wanneer die larwes egter met 'n ander hormoonklier, die timusklier gevoer is, het hulle geen gedaantewisseling ondergaan nie en buitengewone groot larwes het ontwikkel. In die geval van sommige amfibiese spesies (die axolotl) is die handhawing van die larwestadium 'n spontane reaksie – 'n verskynsel wat neotenie genoem word. Benewens die hormoonreëling is die temperatuur ook belangrik vir die verloop van die gedaantewisseling.

By soogdiere word twee groeifases onderskei: die fase voor geboorte (prenatale fase) en daarna. Die groei binne die baarmoeder word deur 'n hele aantal faktore beïnvloed. Nie net erflike eienskappe nie, maar ook die voeding van die moeder, haar algemene toestand, die grootte van die plasenta en die aantal kleintjies speel 'n belangrike rol. Die jong hondjies uit 'n werpsel van 4 kleintjies is gemiddeld swaarder as die hondjies van dieselfde ras wat uit 'n werpsel van 8 kom. Die voeding van die embrio word deur die plasenta beheer. As die plasenta baie klein is, sal minder voedsel aan die embrio verskaf word en die groei sal as gevolg hiervan gestrem word teenoor dié van 'n embrio wat deur 'n groter plasenta gevoed word. Daar is 'n duidelike verhouding tussen die plasentale massa en die massa van 'n kleintjie (of kleintjies) by geboorte. Dit is by baie soogdiere en by die mens die geval.

Die groei ná geboorte is by die meeste diere aanvanklik stadig. Dikwels is daar 'n verlies aan massa vanweë die kleintjie se aanpassing by sy nuwe omstandighede ná die geboorte. Daarna tree 'n groeiversnelling in wat weer gevolg word deur 'n vertraging van groei. Uiteindelik kom die groeiproses heeltemal tot stilstand en die individu bereik volwassenheid. Hierdie groeifases toon kenmerkende S-vormige groeigrafiek.

Die groei van soogdiere word ook deur hormone beïnvloed. Onvoldoende skildklierwerking veroorsaak dwerggroei, wat dikwels met kropgeswel gepaard gaan. Die geestelike ontwikkeling word dan op 'n soortgelyke wyse vertraag. Oormatige skildklierwerking veroorsaak weer 'n verhoogde metabolisme, wat dikwels met die uittering (vermaering) van die organisme gepaard gaan. As die timusklier onderaktief is, veroorsaak dit ook dwerggroei, maar sonder dat dit geestelike vertraging meebring.

Die mens

Die groei en ontwikkeling van die mens is dinamiese prosesse wat sonder onderbreking aanhou vanaf bevrugting tot en met volwassenheid. Die groei sowel as die ontwikkeling vind plaas in 'n bepaalde volgorde wat by die meeste individue min of meer dieselfde is. Normale kinders van dieselfde ouderdom toon egter duidelike verskille omdat erflikheid sowel as omgewingsfaktore die groei beïnvloed.

Die menslike liggaam en die onderskeie weefsels en organe het kenmerkende groeipatrone wat by alle individue wesenlik dieselfde is. In baie organe hou groei verband met 'n vermeerdering van die aantal selle, ook met 'n toename in selgrootte en dikwels met toenemende seldifferensiasie. Groei gaan gepaard met anatomiese sowel as chemiese veranderings in die liggaam. Dit is sonder meer duidelik dat kinders nie bloot miniatuuruitgawes van volwassenes is nie.

Die hoeveelheid been in die liggaam vermeerder en as gevolg hiervan ook die hoeveelheid kalsium en fosfaat. Die hoeveelheid vloeistof wat in die liggaam buite die selle aanwesig is (ekstrasellulêre vloeistof), neem in verhouding af, maar vermeerder vanselfsprekend in absolute terme. Die selvolume vermeerder en met die toename in ouderdom sal die persentasie droë stof in die liggaam ook toeneem.

Nie alle dele van die organisme groei ewe vinnig nie. Die kop groei die stadigste en die bene die vinnigste. So word die liggaamsverhoudinge geleidelik verander. Sommige organe groei aanvanklik vinnig en word daarna weer kleiner. 'n Voorbeeld hiervan is die timusklier.

Die senuweestelsel bereik reeds op tweejarige leeftyd 50% van sy uiteindelike omvang en op sesjarige ouderdom reeds 90 %. Op tienjarige ouderdom is die sentrale senuweestelsel feitlik volkome volwasse. Die geslagsorgane bly tot op die ouderdom van ongeveer 12 jaar klein (ongeveer 10%) en groei dan baie vinnig tot hul volwasse grootte. Die groei van die skedel is bykans dieselfde as dié van die senuweestelsel.

Die liggaam, die skelet, die longe, die spysverteringskanaal en die bloedvolume groei is in die eerste lewensjare baie vinnig, maar die groeiproses word daarna stadiger. Tussen die ouderdom van 6 en 8 jaar is daar weer 'n effen se versnelling, wat dan afneem en in die puberteit skielik weer vinnig toeneem.

Faktore wat groei beïnvloed

Die groeiproses word deur verskillende hormone beïnvloed. Die belangrikste is die groeihormoon (somatotrofien: STH), wat deur die hipofise vervaardig word. Selfs ná puberteit, wanneer die lengtegroei tot stilstand gekom het, word groeihormone nog geproduseer. 'n Tekort aan die groeihormoon sal meebring dat die lengtegroei ná die eerste lewensjaar baie stadig sal wees. Normale groei is net moontlik as die skildklier goed funksioneer. 'n Tekort aan skildklierhormoon vertraag groei. Die manlike geslagshormone is ook van belang. Hierdie hormone word aanvanklik in die byniere vervaardig maar later in die testes – by die vrou in die eierstokke. Dié hormone bevorder lengtegroei in groot mate.

Daar is nie net talle individuele verskille in die groeipatroon nie, maar ook 'n baie geleidelike algemene verandering. In die afgelope eeu is hierdie merkwaardige verandering in die groeipatroon van kinders in talle lande waargeneem. Kinders groei deesdae baie vinniger van geboorte tot puberteit as in die verlede. Die puberteitsontwikkeling is ook baie vroeër, lengtegroei word vroeër voltooi en die gemiddelde lengte van volwassenes neem geleidelik toe. Die versnelde liggaamlike rypwording gaan egter nie met 'n vroeër geestelike rypheid gepaard nie. Die presiese oorsake van hierdie veranderde groeipatroon is nog nie bo alle twyfel vasgestel nie. Dit is egter seker dat die verbeterde sosiale omstandighede en die afname in siektes en ondervoeding, veral in die suigelingstadium, 'n belangrike rol hierin speel.

Beoordeling van die groei

Elke kind het sy eie groeitempo, maar alle kinders gaan deur dieselfde stadiums op pad na volwassenheid. Daarom is dit belangrik om gereeld kinders se toename in lengte en massa na te gaan en dit met die groeigrafiek te vergelyk. Met 'n normale groeitempo sal die massa by geboorte ná 4 tot 5 maande verdubbel. Die massa van 'n baba wat tussen 12 en 15 maande oud is, is omtrent 3 maal soveel as die massa by geboorte. Gewoonlik is die geboortemassa tussen 3 en 4 kg en styg dit geleidelik in die eerste 6 maande met ongeveer 150 g per week.

In die volgende 6 maande groei die baba met ongeveer 80 g per week. Die gemiddelde lengte by geboorte is 52 cm (49-53 cm) en ná 'n jaar ongeveer 73-80 cm.

'n Normale baba groei dus baie reëlmatig in die eerste lewensjaar.

Op kleuterleeftyd is die groei stadiger en minder konstant as in die eerste lewensjaar.

Die kind moet nie net op grond van sy liggaamsmate beoordeel word nie, maar ook op grond van die groeitempo, die onderlinge verhoudinge en die graad van ontwikkeling in vergelyking met die ouderdom. Laasgenoemde kan vasgestel word deur na die ontwikkeling van die skelet en die tande te kyk. Met behulp van 'n X-straalfoto van die skelet kan die skeletleeftyd bepaal word, dit wil sê in watter mate die ontwikkeling van die skelet met dié van 'n bepaalde ouderdom ooreenkom. Die skelet van die regterpols word as standaard gebruik. Indien die ontwikkeling van die tande as maatstaf geneem word, moet daarop gelet word dat die tande wel op verskillende tye uitkom, maar dat 8 tande (snytande bo en onder) eerste vorm. Die melktande is ná ± 24 tot 30 maande volledig. Die wissel van tande begin gewoonlik tussen 5 en 7 jaar.

Groei-afwykings

Groei-afwykings by die mens kan die hele liggaam of 'n spesifieke deel van die liggaam raak. Die sogenaamde lokale groei-afwykings kan aangebore of verworwe wees. Voorbeelde hiervan is 'n haaslip, gesplete verhemelte, hartafwykings en een of meer buitengewoon groot vingers. In sommige gevalle is die een helfte van die liggaam groter as die ander. Talie plaaslike groeiafwykings berus op aangebore misvormdheid, wat die groei van die misvormde liggaamsdeel abnormaal laat verloop.

Erflike en chromosoominvloede

Erflike eienskappe het die vernaamste invloed op groei en die uiteindelike groeiresultaat. In sommige families is daar groter en langer mense as in ander families. Mense uit Skandinawië is in die algemeen langer as mense uit die Middellandse See-gebied. Hierdie is 'n normale variasie. Konstitusionele dwerggroei (primordiale dwerggroei) is egter geen normale variasie nie. Mense met hierdie groepafwyking is reeds by geboorte abnormaal klein en bly hulle hele lewe lank klein. Hulle is andersins normaal en geslagtelike rypwording geskied ook normaal.

In sommige gevalle kan 'n groepafwyking met 'n abnormaliteit van die geslagschromosome verband hou, soos in die geval van Turner se sindroom (XO) en Klinefelter se sindroom (XXY). Mense met Turner se sindroom bly klein (130- 150 cm) en kan ook verskeie plaaslike groepafwykings hê (soos 'n kort, dik nek en kort vingers). In die geval van Klinefelter se sindroom is die liggaam gewoonlik langer (180-200 cm).

'n Algemener afwyking is die sogenaamde achondroplasie. Die lengtegroei van die lang bene verminder, terwyl die skedel en die romp redelik normaal ontwikkel. Dit bring mee dat die liggaamsverhoudings ernstig versteur word. Mense wat achondroplasie het, het 'n normale intelligensie. Die oorsake van achondroplasie is nog nie met sekerheid vasgestel nie, maar erflikheid speel beslis 'n rol.

Metaboliese afwykings

Hormonale en metaboliese afwykings kan 'n diepgaande invloed op groei en ontwikkeling uitoefen. Die uitermatige afskeiding van groeihormone (somatotrofien) in die jeug kan tot reusegroei (gigantisme) lei. As 'n oormatige hoeveelheid groeihormoon op 'n ouer leeftyd afgeskei word, ontstaan akromegalie. Hierdie siekte word gekenmerk deur die oormatige groei van die distale gedeeltes van die ledemate, soos die neus, ore, ken, hande en voete. Die oortollige afskeiding van die groeihormoon word deur 'n goedaardige tumor van die hipofise veroorsaak.

By reusegroei is nie net die liggaam langer nie, maar ook al die inwendige organe groter as normaal. Die spiere kan egter vertraagde ontwikkeling toon, wat daartoe lei dat die spierkrag van hierdie reuse dikwels nie so groot is as wat 'n mens sou verwag nie.

'n Tekort aan die groeihormoon lei tot dwerggroei (nanisme). Die liggaamsverhoudinge is gewoonlik normaal, maar die pasiënt groei nie. Die gesig behou sy kinderlike trekke en mans ontwikkel geen baard nie. Die geestelike ontwikkeling is in die algemeen normaal, maar geslagsrypwording is dikwels vertraag. Die dwerge kan tydens hul jeug met die menslike groeihormoon behandel word sodat hulle normaal kan groei en ontwikkel.

Die skildklier kan ook ooraktief wees (hipertiroïdisme) of te min hormone afskei (hipotireose). Hipertiroïdisme kom baie min op 'n vroeë ouderdom voor. Dit lei tot versnelde lengtegroei en skeletrypwording, maar die deursny van die tande kan vertraag word. In die geval van hipotireose, veral as die skildklier heeltemal afwesig is, ontstaan kretinisme. 'n Kretin is 'n dwerg met kenmerkende eienskappe (breë neus, dik lippe en dik, growwe vel). Die liggaamsverhoudings bly ná geboorte onveranderd en die lengtegroei (veral van die bene) is baie vertraag. Kretins het dikwels 'n lae intelligensie en hulle spraak is ook swak ontwikkeld. Die vroeë toediening van skildklierhormone kan in dié geval normale ontwikkeling moontlik maak. Die ouderdom waarop die hormone hul invloed op die groei en ontwikkeling uitoefen, is van die grootste belang. Die gevolge van 'n skildklierhormoontekort is die ergste wanneer die tekort al by geboorte bestaan.

Ondervoeding en siekte

Om normaal te kan groei en ontwikkel, het die liggaam die korrekte voeding vir sy behoeftes nodig. Die woord ondervoeding beteken nie net 'n tekort aan kalorieë nie, maar ook 'n tekort aan die noodsaaklike voedingstowwe, soos onder meer minerale en vitamiene. Dié groeiagterstand kan ingehaal word sodra die voeding normaal is. Dit hang natuurlik af van die duur van ondervoeding. Nie alle organe word ewe veel deur 'n voedseltekort benadeel nie: die sagte weefsel (vet en spiere) word byvoorbeeld meer vertraag as die beenweefsel. Die chemiese verhoudinge in die liggaam verander ook in die geval van ondervoeding. Langdurige siekte in die vroeë jare het dieselfde uitwerking op die groeiproses as ondervoeding. Veral chroniese en aanhoudende infeksies en siektes van die hart en niere kan groei beïnvloed.

Bronnelys

Wêreldspektrum, Volume 9, bl.179 – 184, ISBN 0-908409-45-1