Edelstene

   Hierdie artikel behoort versmelt te word met Edelsteen.
Maak seker om die inhoud te skuif na die bladsy wat reeds aan Wikidata gekoppel is!
Indien altwee gekoppel is, sien hier.

Edelstene is stene of minerale wat deur hut eienskappe, waarvan skoonheid die belangrikste is, as kosbaar beskou word. Ook die duursaamheid en seldsaamheid sal bepaal of 'n steen as 'n edelsteen gereken kan word. Voorheen is net die baie harde soorte vanweë hul duursaamheid as edelstene beskou. Vandag word ook die sagter stene (die vroeëre halfedelstene en sierstene) en organies gevormde stene, soos pêrels en barnsteen, as edelstene beskou.

Vanweë die skoonheid van suiwer eksemplare, hetsy deur hul kleur of deur hul skittering, is edelstene al van oudsher af in sierade en ander kunsvoorwerpe verwerk. Die gebruik van edelstene was deur die eeue heen aan verskeie "modes" onderhewig en is op 'n verskeidenheid maniere gebruik, byvoorbeeld vir die versiering van beelde en klere. Die gebruik daarvan in die kuns en in die nywerheid, en veral omdat hulle so seldsaam is, het daartoe gelei dat die meeste edelstene baie kosbaar is. Daar word tans verskillende soorte, waaronder ook diamante, sinteties vervaardig.

1 Soorte en vindplekke

Voorkoms en bewerking

Ruwe edelstene word uit die gesteentes waarin hulle ontstaan het, of by alluviale afsettings ontgin. By die alluviale afsettings, die sogenaamde spoelertsafsettings, is die stene meestal op sekere plekke gekonsentreer. Die strandafsettings by Sri Lanka is 'n goeie voorbeeld hiervan. Nadat die stene gesorteer is, kan die bewerking daarvan begin. Die ruwe materiaal word eers in stukke verdeel deur dit met 'n diamantsaag deur te saag of te splyt. (By diamante word van "kloof" gepraat.) Die steen word dan in 'n eerste, ruwe vorm gesny. Deursigtige stene word afgewerk deur op horisontale en vertikale skywe fasette te slyp en dit te poleer. Deurskynende en ondeursigtige stene word gewoonlik met bolvormige vlakke geslyp.

'n Eenvoudige proses is waar 'n aantal steentjies gelyktydig in 'n trommel, wat vinnig in die rondte draai, rondgeslyp en gepoleer word. Die steentjies word as trommelsteentjies in die handel verkoop. Edelstene se gewig word in karaat uitgedruk: 1 karaat=0,2 g. Dit moet nie met die karaat van goud verwar word nie: suiwer goud is 24 karaat; 18 karaat goud bevat dus 0,75% suiwer goud en 0,25% ander materiaal, gedeeltelik ter versterking van die sagte goud. Goedkoop edelstene word dikwels per gram of selfs per stuk verkoop. Pêrels se gewig word in grein uitgedruk: 1 grein =0,05g.

Anorganiese edelstene

In die volgende Iys word 'n oorsig gegee van die stene wat die meeste voorkom en hulle variëteite. Ter wille van herkenning word ook die kristalstelsel aangegee, en ook die hardheid H (volgens die skaal van Mohs, wat van 1 tot 10 loop), die soortlike gewig D, die brekingsindeks n (veral belangrik vir die skittering) en die kleur. Slegs die belangrikste vindplekke word aangegee,

Organiese edelstene

Die groep omvat slegs 'n paar soorte, waarvan die belangrikste is:

- Barnsteen (ook amber genoem), met 'n hardheid van 2-2,5 en ʼn soortlike gewig van 1,08, Dit het ontstaan deur die fossilisasie van hars, waarin soms insekte, skimmels en blaartjies wat aan die oorspronklike hars vasgekleef het, waargeneem kan word. Die kleure is geel, bruin of wit. Dit word langs die Oosseekus van Duitsland en in Pole, Sicilië, Roemenië en Birma aangetref.

- Koraal, met 'n hardheid van 3,5 - 4 en 'n soortlike gewig van 2,6 - 2,7 is die kalkskelette van koraaldiertjies. Die kleure is rooi, (bloedkoraal), ligroos en wit. Dit word in die Middellandse See en langs die Chinese kus aangetref. Swart koraal word uit die Rooi See gehaal.

- Pêrels het 'n hardheid van 3,5 - 4 en 'n soortlike gewig van 2,7. Dit bestaan uit konsentries opgeboude lagies organiese stof (conchine) en kalk. Pêrels groei as afweermiddel teen skadelike stowwe in bepaalde varswatermossels (varswaterpêrels) en in oesters (oriëntpêrels). Hulle is wit, roomkleurig, gelerig en soms ligroos en swart. Die kenmerkende glans van die oriëntpêrels is die gevolg van interferensie van die ligstrale. Glanspêrels (oriënt) word by Sri Lanka, in die Persiese Golf, langs die kuste van Japan, Australië, Panama en Venezuela uitgehaal. Varswaterpêrels kom veral in sommige groot Amerikaanse riviere voor

Nabootsings

Benewens die natuurlike edelstene is daar ook sintetiese stene, met ander woorde, kunsmatige produkte met dieselfde samestelling en kristalstruktuur as die natuurlike stene. Oor die algemeen kan hulle aan die afwykende groeistrukture en invoegings uitgeken word. Korund en spinel word sedert 1907 reeds in tientalle kleure vervaardig met die sogenaamde Verneuil-oond. Van belang is verder die sintetiese smarag en 'n aantal kleurlose produkte, wat namaaksels van diamante is. Daar word ook saamgestelde stene vervaardig, naamlik die sogenaamde doeblette, wat bestaan uit twee dele wat opmekaar gelym is, en die triplette, wat uit drie dele opgebou is. Daar is ook pêrelnabootsings soos die Mallorca-pêrels, wat bestaan uit glasballetjies wat met visskubbe bedek is. Gekweekte pêrels ontwikkel op dieselfde wyse as egte pêrels, nadat 'n groeikern kunsmatig in die oesters aangebring is.

Herkenning en eienskappe

Die gemmologie of edelsteenkunde is die wetenskap wat die verskillende eienskappe van edelgesteentes bestudeer en metodes bepaal om egte edelgesteentes van sintetiese stene te onderskei. Die klassifisering van die stene is gebaseer op die bepaling van hul fisiese eienskappe. Die relatiewe hardheid volgens die skaal van Mohs kan bepaal word deur middel van krasproewe met spesiale kraspenne. Die soortlike gewig word bepaal met behulp van 'n hidrostatiese weegskaal of deur dit in bepaalde swaar vloeistowwe te dompel. Die brekingsindeks van die stene (sommige edelgesteentes het twee) word op ʼn refraktometer afgelees.

Kleur speel 'n belangrike rol by die bepaling van die edelgesteentes se kwaliteit. 'n Spektroskoop dui aan uit watter golflengtes die kleur van 'n steen opgebou is. Ook die fluoressensie (eienskap om onder bestraling self lig van 'n ander kleur af te gee) van die steen word bepaal.

Met 'n polarisasiemikroskoop kan waarnemings gedoen word oor die enkel - of dubbelbreking van lig, die pleochroïsme (eienskap wat sekere kristalle besit om verskillende kleure te vertoon as hulle uit verskillende hoeke bekyk word), insluitsels en groeistrukture, terwyl ook die brekingsindeks daarmee bepaal kan word. Om tussen egte en gekweekte pêrels te kan onderskei, is 'n mens aangewese op röntgenfoto's. Daarmee kan byvoorbeeld gesien word dat die groeikern by gekweekte pêrels groter is.

Die kleure van bepaalde edelgesteentes, soos ametis en topaas, kan by verhitting verander. Sommige poreuse stene, soos agaat en turkoois, word dikwels met gekleurde oplossings getint, wat veral by agaat die bandstruktuur nog duideliker laat uitkom. Diamante se kleur kan verander word deur dit met elementêre deeltjies in 'n siklotron of 'n kernreaktor te bombardeer. Sommige edelgesteentes kan ook spontaan verkleur deur verbleiking in sonlig. Dit gebeur veral by akwamaryn. Na slyping vertoon sommige minerale besondere ligeffekte soos asterisme (stereffek) by die sterrobyn en stersaffier; 'n katoogeffek by tieroog en 'n kleurespel (deur interferensie) by opaal.

2 Toepasslng in die kuns

Edelstene is meestal in 'n glad geslypte vorm baie gebruik vir die maak van sierade, en in krone, septers en ander simbole van koninklike en keiserlike mag, asook in voorwerpe vir godsdienstige gebruik. Sekere voorstellings, dikwels baie klein, kan ook uit edelstene gesny word. Dit word meestal in 'n borsspeld of hangertjie gevat en word ʼn kamee genoem. Uit groter stukke word dikwels voorwerpe soos kelkies en beeldjies gesny. In sekere tydperke is edelstene ook in klere ingestik.

Simbofiek

Sedert die vroegste tye is daar aan edelstene bepaalde eienskappe toegeken. Daar is byvoorbeeld geglo dat sekere edelstene die gesondheid kon bevorder of bose geeste kon afweer. Met die Christendom het die simboliek in die Westerse wêreld 'n nuwe betekenis gekry. In die boek Eksodus lees 'n mens van die aanwysings wat Moses gekry het ten opsigte van sekere edelstene wat aan die mantels van die priesters vasgestik moes word, en in Openbaringe word beskryf uit watter edelstene die Nuwe Jerusalem (hemelse Jerusalem) opgebou is.

In latere Bybelkommentare word daar aan elkeen van hierdie stene 'n besondere betekenis toegeken. In die Middeleeue was die sogenaamde Lapidarium (of Edelsteenboek) baie gewild. Dit het nie net 'n beskrywing oor die uiterlike van die edelstene gegee nie, maar ook hul toegekende simboliese en magiese eienskappe.

Geskiedenis

Reeds in die ou Egiptiese Ryk is sierade en wapens al met edelstene versier. In Oud-China is die moeilike kuns om beeldjies uit edelstene te sny, lank voor die begin van die jaartelling al bemeester en in Griekeland is beeIde uit die Oudheid gevind wat met edelstene versier is. Later, in die Helleense tyd (4e eeu v.C.), is talle figuurtjies en portrette uit edelstene gesny. In die Vroeg-Christelike tyd het die sogenaamde crux gemmata (kruise met edelstene daarin gelê) ontstaan.

In die Bisantynse Ryk is edelstene gebruik vir die versiering van heilige beelde en boekomslae. Gedurende die Middeleeue het die edelsmeekuns waarin veelsydige metodes van versiering gebruik is, onder andere met emalje en edelgesteentes, 'n bloeitydperk beleef.

Kledingstukke is ook eeue lank met edelstene versier. Volgens die biografie van Einhard, was nie net Karel die Grote se kroon met edelstene versier nie, maar ook sy skoene. Skilderye van koningin Elizabeth I van Engeland (1558-1603) toon van die tabberds, geheel en al met pêrels en edelstene bestik, wat destyds aan die hof gedra is. Presies hoe gewild edelsteen-versierde klere was, blyk uit die anekdote oor 'n niggie van Frans I, (koning van Frankryk, 1515- 1547). Sy was by haar huwelik so swaar met edelstene in haar klere belaai dat sy nie op eie krag die kerk kon binnekom nie; sy moes ingedra word.

Bron

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 090840946X band