Gaan na inhoud

Baruch Spinoza

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Baruch Spinoza
Gebore (1632-11-24)24 November 1632
Amsterdam, Nederland
Oorlede 21 Februarie 1677 (op 44)
Den Haag, Nederland
Nasionaliteit Vlag van Nederland Nederland
Vakgebied Etiek, epistemologie, metafisika, Hebreeuse grammatika
Bekend vir Panteïsme, determinisme, neutrale monisme, intellektuele en godsdienstige vryheid, skeiding van kerk en staat, kritiek op Mosaïese outeurskap van sommige boeke van die Hebreeuse Bybel, politieke samelewing afgelei van mag en nie kontrak nie
Beïnvloed deur Descartes, Stoïste, Maimonides, Abraham ibn Ezra, Avicenna, Averroes,Aristoteles, Democritus, Lucretius, Epikurus,Niccolò Machiavelli, Thomas Hobbes, Giordano Bruno, Franciscus van den Enden
Invloed op Hegel, Næss, Marx, G. Wagner, Davidson, Gilles Deleuze, Einstein, George Eliot, Johann Gottlieb Fichte, Novalis, Gottfried Wilhelm Leibniz, Goethe, Nietzsche, Wittgenstein, Sigmund Freud, Louis Althusser, Hardt, Antonio Negri, George Santayana, Coleridge, Leo Strauss, Georges Bataille
Handtekening

Baruch Spinoza (gebore Benedito de Espinosa, 24 November 1632 in Amsterdam – 21 Februarie 1677 in Den Haag, later bekend as Benedict de Spinoza) was ’n Nederlandse filosoof van Sefardies-Portugese afkoms. Die omvang en belangrikheid van Spinoza se werk is eers jare na sy dood besef.

Lewe

[wysig | wysig bron]

Danksy Spinoza se begronding vir die 18de-eeuse Verligting en moderne Bybelkritiek, insluitende die moderne konsepte van die self en die heelal, word hy gereken as een van die voorste rasionaliste van die 17de-eeuse filosofie. Sy magnum opus, Ethica, wat eers na sy dood gepubliseer is en waarin hy René Descartes se gees-liggaam-dualisme teenstaan, het aan hom erkenning gebring as een van die Westerse filosofie se belangrikste denkers.

In Ethica het Spinoza die laaste Latynse meesterstuk geskep waarin hy die konsepte van Middeleeuse filosofie finaal vernietig. Die Duitse filosoof Georg Wilhelm Friedrich Hegel stel dit dat jy óf ’n “Spinozaïs” moet wees of glad nie ’n filosoof nie. Na aanleiding van sy filosofiese uitkomste en morele karakter beskryf die 20ste-eeuse filosoof Gilles Deleuze hom as die “prins van filosowe”.

Spinoza na naam verskil tussen versillende tale: Hebreeus: ברוך שפינוזה, Baruch Spinoza, Portugees: Benedito of Bento de Espinosa en Latyn: Benedictus de Spinoza; in al hierdie tale beteken sy naam Geseënd. Hy het in die Portugese Joodse gemeenskap in Amsterdam grootgeword en hoogs polemiese sieninge oor die geloofwaardigheid van die Hebreeuse Bybel en die aard van die Goddelike ontwikkel. Die Joodse godsdiensowerhede het ’n cherem (Hebreeus: חרם,) teen hom uitgereik wat hom van die Joodse gemeenskap uitgesluit het toe hy 23 jaar oud was. Sy boeke is ook later op die Rooms-Katolieke Kerk se lys verbode boeke geplaas.

Spinoza het ’n eenvoudige lewe as ’n lensslyper gelei en toekennings sowel as akademiese posisies van die hand gewys. Hy het op die ouderdom van 44 aan ’n longaandoening gesterf, moontlik weens of versterk deur die glasstof wat hy deur sy lewe ingeasem het. Hy is in die begraafplaas van die Nieuwe Kerk in Den Haag begrawe.

Filosofie

[wysig | wysig bron]

Substansie, eienskappe en modusse

[wysig | wysig bron]
Hierdie is die fundamentele begrippe waarmee Spinoza 'n visie van die wese uiteensit, belig deur sy bewustheid van God. Dit lyk op die oog af vreemd. Op die vraag "Wat is?" antwoord hy: "Substansie, eienskappe en modusse". — Karl Jaspers[1]

Spinoza het aangevoer dat God wel bestaan en abstrak sowel as onpersoonlik is.[2] Sy siening van God is wat Charles Hartshorne beskryf as klassieke panteïsme.[3] Spinoza is ook beskryf as 'n 'epikuriese materialis',[4] spesifiek met verwysing na sy teenkanting teen die Cartesiese gees-liggaam-dualisme. Hierdie siening is deur Epikureërs voor hom gehuldig, aangesien hulle geglo het dat atome met hul waarskynlike weë die enigste substansie was wat fundamenteel bestaan.[5][6] Spinoza het egter aansienlik van die Epikureërs afgewyk deur streng by determinisme te hou, net soos die Stoïsyne voor hom, in teenstelling met die Epikurese geloof in die waarskynlike pad van atome, wat meer strook met die hedendaagse denke oor kwantummeganika.[5][7] Spinoza se stelsel het orde en eenheid aan die tradisie van radikale denke verleen en kragtige wapens aangebied om teen 'ontvangs van bestaande gesag' op te tree. Hy beweer dat alles wat in die natuur bestaan (dit wil sê, alles in die heelal) een Werklikheid (substansie) is en dat daar net een stel reëls is wat die hele werklikheid reguleer wat ons omring en waarvan ons deel is. Spinoza beskou God en die natuur as twee noemname vir dieselfde werklikheid,[8] naamlik 'n enkele, fundamentele substansie (wat beteken 'dit wat onder staan' eerder as 'materie') wat die basis is van die heelal en waarvan alle mindere 'entiteite is "eintlik modusse of modifikasies is, dat alle dinge deur die natuur bepaal word om te bestaan en gevolge te veroorsaak, en dat die komplekse ketting van oorsaak en gevolg slegs gedeeltelik verstaan word. Sy identifikasie van God met die natuur word meer volledig uiteengesit in sy postuum gepubliseerde Ethica.[9] Spinoza se belangrikste betoog met Cartesiese gees-liggaam-dualisme was dat, as gees en liggaam werklik onderskei is, dit nie duidelik is hoe hulle op enige manier kan koördineer nie. Mense neem aan dat hulle vrye wil het, voer hy aan, wat die gevolg is van hul bewustheid van aptyt wat hul gedagtes beïnvloed, terwyl hulle nie die redes kan verstaan waarom hulle begeer wat hulle wil hê en soos hulle optree nie.

Spinoza beweer dat "Deus sive Natura" 'n wese is van oneindig baie eienskappe, waarvan gedagte en uitbreiding twee is. Dit lyk asof sy weergawe van die aard van die werklikheid die fisiese en geestelike wêrelde as verweef, oorsaaklik verwant en uit dieselfde substansie behandel. Dit is belangrik om daarop te let dat Spinoza in die dele 3 tot 4 van Ethica beskryf hoe die menslike verstand beïnvloed word deur geestelike en fisiese faktore. Hy betwis direk en ontken dualisme. Die universele substansie het liggaam en gees; alhoewel dit verskillende eienskappe is, is daar geen fundamentele verskil tussen hierdie aspekte nie. Hierdie formulering is 'n historiese belangrike oplossing vir die gees-liggaam-probleem, bekend as neutrale monisme. Spinoza se stelsel beoog ook 'n God wat nie deur die Voorsienigheid oor die heelal regeer nie, waardeur dit veranderings kan doen en wel, maar 'n God wat die deterministiese stelsel is waarvan alles in die natuur deel is. Spinoza voer aan dat 'dinge op geen ander manier of in enige ander volgorde as wat die geval is deur God geproduseer kan word nie',[10] daag hy 'n transendentale God direk uit wat aktief reageer op gebeure in die heelal. Alles wat het en sal gebeur, is deel van 'n lang ketting van oorsaak en gevolg, wat mense op metafisiese vlak nie kan verander nie. Geen hoeveelheid gebed of rituele sal God beweeg nie. Slegs kennis van God bied die beste reaksie op die wêreld rondom hulle. Nie net is dit onmoontlik dat twee oneindige Substansies bestaan nie (twee oneindiges is absurd),[11] God as die uiteindelike Substansie kan deur niks anders beïnvloed word nie, anders sou dit deur iets anders beïnvloed word, en nie die fundamentele, alles nie-deurdringende Substansie wees nie.

Spinoza was 'n deeglike determinis wat van mening was dat alles wat gebeur, noodsaaklik is. Vir hom is selfs menslike gedrag ten volle bepaal, met vryheid ons vermoë om te weet dat ons vasbeslote is en om te verstaan waarom ons optree soos ons doen. Deur meer "voldoende" idees te vorm oor wat ons doen en ons emosies of geneentheid, word ons die voldoende oorsaak van ons gevolge (intern of ekstern), wat 'n toename in aktiwiteit (versus passiwiteit) meebring. Hierdie proses stel ons in staat om meer vry te word en meer soos God te wees, soos Spinoza in die Scholium aan Prop. 49, Deel II, betoog. Spinoza het egter ook gemeen dat alles noodwendig moet gebeur soos dit gebeur. Daarom het mense geen vrye wil nie, hoewel hulle glo dat hulle dit wel het. Hierdie illusionêre persepsie van vryheid spruit uit menslike bewussyn, ervaring en onverskilligheid teenoor vorige natuurlike oorsake. Mense dink hulle is vry, "maar hulle droom met oop oë". Vir Spinoza word ons optrede geheel en al gelei deur natuurlike impulse. In sy brief aan G. H. Schuller (Brief 58) skryf hy: "... mense is bewus van hul begeerte en onbewus van die oorsake waardeur [hul begeertes] bepaal word."[12]

Hierdie prentjie van Spinoza se determinisme word belig deur hierdie beroemde aanhaling in Ethica:

"Die baba glo dat dit deur vrye wil die bors soek; die kwaai seun glo dat hy uit vrye wil wraak wil neem; die skugter mens dink dit is met vrye wil dat hy wil vlug; die dronkaard glo dat hy deur 'n vrye wil van sy gemoed die dinge spreek wat hy, as hy nugter is, ongesê wil laat. ...Almal glo dat hulle met 'n vrye geestesbeheersing, terwyl hulle in werklikheid geen mag het om die impuls wat hulle moet aanspreek, te beperk nie." Vir Spinoza is 'skuld' en 'lof' niebestaande menslike ideale wat net in die gedagtes peilbaar is, omdat ons so geakklimatiseer is tot die menslike bewussyn en verbind word met ons ervaring dat ons hierop 'n valse idee van keuse het.

Spinoza se filosofie het baie gemeen met stoïsisme omdat beide filosofieë gepoog het om 'n terapeutiese rol te vervul deur mense te leer hoe om geluk te bewerkstellig. Spinoza verskil egter in een belangrike opsig skerp van die Stoïsyne: hy het hul betoog dat die rede emosie kan verslaan, heeltemal verwerp. Inteendeel, het hy beweer, dat 'n emosie net verplaas word of deur 'n sterker emosie oorwin word. Vir hom was die deurslaggewende onderskeid tussen aktiewe en passiewe emosies; eersgenoemde is diegene wat rasioneel verstaan word en laasgenoemde dié wat nie is nie. Hy was ook van mening dat kennis van ware oorsake van passiewe emosie dit kan omskep in 'n aktiewe emosie en sodoende een van die sleutelidees van Sigmund Freud se psigoanalise kan verwag.[13]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Spinoza, Karl Jaspers bl.9
  2. ↑ Anthony Gottlieb. "God Exists, Philosophically (review of "Spinoza: A Life" by Steven Nadler)". The New York Times, Books. 18 Julie 1999. Besoek op 7 September 2009.
  3. ↑ Charles Hartshorne and William Reese, "Philosophers Speak of God," Humanity Books, 1953 hfs. 4
  4. ↑ Harold Bloom (16 Junie 2006). "Deciphering Spinoza, the Great Original – Book review of "Betraying Spinoza. The Renegade Jew Who Gave Us Modernity." By Rebecca Goldstein". The New York Times. Besoek op 8 September 2009.
  5. ↑ 5,0 5,1 Konstan, David (2016). Zalta, Edward N. (red.). The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Besoek op 21 Februarie 2017 – via Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  6. ↑ Ethics, Part IV, preface: "Deus seu Natura".
  7. ↑ "Baruch Spinoza, "Human Beings are Determined"". Lander.edu. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Desember 2016. Besoek op 21 Februarie 2017.
  8. ↑ Harold Bloom (16 Junie 2006). "Deciphering Spinoza, the Great Original – Book review of "Betraying Spinoza. The Renegade Jew Who Gave Us Modernity." deur Rebecca Goldstein. The New York Times. Besoek op 8 September 2009
  9. ↑ Anthony Gottlieb. "God Exists, Philosophically (review of "Spinoza: A Life" by Steven Nadler)". The New York Times, Books. 18 Julie 1999. Besoek op 7 September 2009.
  10. ↑ Baruch Spinoza. Ethics, in Spinoza: Complete Works, trans. by Samuel Shirley and ed. by Michael L. Morgan (Indianapolis: Hackett Publishing, 2002), see Part I, Proposition 33.
  11. ↑ Ethics, Part I, Proposition 6.
  12. ↑ Ethics, Pt. I, Prop. XXXVI, Appendix: "[M]en think themselves free inasmuch as they are conscious of their volitions and desires, and never even dream, in their ignorance, of the causes which have disposed them so to wish and desire."
  13. ↑ Scruton 2002, p. 86.

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Baruch_Spinoza&oldid=2710195"