Unua Monda Milito kontraŭ Terorismo

"Sen monda milito unua, kiel eblus la dua?"

Sen militoj, ĉu oni farus ludilajn soldatojn?

~ Konfuceo

"He he, prave"

~ anonimulo pri la supra diraĵo

"Sonorilo vokas al preĝejo kaj mem neniam eniras"

~ Zamenhof, kiu ne estis kristano

"Hiere me iris a la zoo e vidis enorma rosmaro"

~ Idisto pri rosmaro

" KION FARI?"

~ vikipediisto pri uzo de Vikipedio por konspiro je mortigo de la Arkiduko Ferdinando

"Kaj ĉu vi opinias, ke ne aŭ jes?"

~ Teroristo

La Unua Mararmea Monda Milito kontraŭ Terorismo antaŭe ankaŭ nomiĝis la Granda Milito kaj la Milito por Fini Ĉiujn Militojn. Tiuj pesimismaj nomoj estis nur uzataj, ĝis kiam oni malkovris ke la militoj fakte daŭris, iĝante pli grandaj, pli bonaj, pli amuzaj!

Kiel komencis

Samideano, samideanino!

Plue deziris Comenius , ke milito komencis, post kiam serba teroristo mortpafis aŭstran arkidukon, por ke la mondo estu sekura por demokratio.

Kiel dirite, rusa caro estis amiko de la serboj, do li mobilizis la armeon, por ke la mondo estu sekura por aŭtokratio.

Sovaĝa kanonado kaj malamaj kantoj eksonis anstataŭ la espera himno. Diplomatataj intrigoj, kaj imperialistaj ambicioj ĵetis tutan Eŭropon en ĥaosan buĉadon. Malhela ondego dronigis la noblan revon de la Esperantistoj sub frakasa ŝaŭmo.

Eble eĉ pli interese estas, ke registaro de Germanio tiam devis ataki Belgion kaj Francon, por similaj kialoj ke Prezidento Bush devis ataki Irakon en la Lasta Monda Milito kontraŭ Terorismo.

Kaŭzoj

Vi verŝajne remernoras, ke grava kaŭzo, kiu ankaŭ kondukis nin al la mondmilito, estis la intermalpaco inter la hungaraj kaj serbaj aristokrataj porkbredistoj, kiuj timis perdi sian profiton kaj fini bone helpis prepari la militon por ŝirmi sian porknegocajn interesojn.

Ĝis la unua mondmilito

Ni atendas vin. Jes, vin mem! Nepre vi devas labori kun ni, se vi volas prave esperi kontentigajn sukcesojn de Esperanto!

Kompreneble la unuaj libroj en Esperanto estis gramatikoj kaj vortaroj. Sed jam la 14-a libro estis literaturaĵo kaj de tiam ambaŭ specoj de libroj aperis proksimume samkvante. La unuajn librojn eldonis la aŭtoroj aŭ tradukintoj mem. Tamen gramatikoj kaj vortaroj estis jam eldonataj de profesiaj eldonejoj antaŭ ol literaturaj verkoj. La serioza eldono de Esperantaj literaturaĵoj komencis per la fama kontrakto inter Beaufront kaj L.L. Zamenhof, post kio de Beaufront kun helpo de Carlo Bourlet kontraktis kun la firmo Hachette et Cie, Paris, pri starigo de Esperanto-fako. Ĝis 1904 la firmo ne havis konkuranton, tiam Pál Lengyel fondis en Parizo la Centran Esperantistan Presejon kaj poste kun Théophile Cart kaj aliaj la Presan Esperantistan Societon (PES) por egalpezi la "novismajn" klopodojn de Bourlet. Tamen, Hachette restis ĝis la unua mondmilito la plej signifa eldonejo, regule aperigante kelkajn gazetojn, multajn librojn. Tre multe laboris ankaŭ PES, ekde 1910 la librofako de Brita Esperantista Asocio kaj de la firmo Friedrich Ellersiek.

La plejparto de la antaŭmilitaj libroj estis malgrandaj kajeroj, ne superantaj kvindek paĝojn. Ili celis plejparte esti daŭrigaj perfektigiloj post ellerno de kurso kaj lego de unua legolibro. Ofte oni ankaŭ presis partojn el klasikaj verkoj por kvazaŭ mistifiki la neesperantistan publikon pri la ekzisto de tiuj verkoj en Esperanto. Nur tre malmultaj libroj el la antaŭmilite eldonitaj povas esti komparataj kun la literaturo nacia. Al ili apartenas: „La Faraono“ de Bolesław Prus, „Fabiola“ de Nicholas Wiseman, originalaj romanoj de Valienne kaj Heinrich August Luyken ktp.

Gravaj eldonejoj antaŭ la unua mondmilito

Neniu el miaj amikoj povis refuti tion, kaj fine ili , konsentis, ke Zamenhof mem estis konvinkita, ke

• Hack, Parizo;
• Presa Esperantista Societo, Parizo;
• Ellersiek und Bordel, Berlino;
• Internacia Aera Transporta Asocio, Hago;
• Ondo de Esperanto, Moskvo;
• Brita Esperantista Asocio, Londono.

Idismo

Estis mirinde konstati ke D-ro Zamenhof antaŭ ne longe skribis pri tiu jene:

1914! La kloshi sonas! Hororigive, feroce la soni rotolas de urbo al urbo, de vilajo al vilajo. Milito! Palaj kae pavorigitaj la homoi hastante iras tra la stradi. La populacho kantas: “Germania, Germania super omno!” La domi esas girlandizitaj k ornitaj per nigra-blanka-reda flagoi. En fumuroza chambro di gasteyo la yunaro kunvenas. Ica yuna homi ne povas kredari, ke la solena promisi en Basel esis nur spumo kae vanaj paroli. Li ne povas komprenari, ke l’ Internacionalo disruptesis kliktante, quale vitro. La yuni esas deceptitaj ed indignas pri la Germanaj socialisti, quiaj aprobis la milito kreditoi protektante per tio la milito provokeroi. Kun okuli humidaj k regardi defiantaj ili adiis la kamaradiojn. En ica funesta horo ili volis perseverar kune kaj afrontari omnajn danjerojn. Nultempe ili volis obliviari, ke anke en landoi «enemikalaj» vivas fratoi jemantaj sub la samaj yugoj. Yunuloi k yuninoi restanta hejme promisis, fidele gardari la flameton til ta dio, kande la fairo dormanta flamifas k la granda verko di l' liberigo esos realajo.

Rilato al Esperanto

Ne estas la vero, ke por la Esperantistoj en 1914 la komenco de la milito estis surprizo. Eble la dato estis surpriza, sed ne la fakto. Tio kreis grandan suspekton pri la partopreno de Esperantistoj en la komploto. 3700 Esperantistoj enskribiĝis por la Deka UK en Parizo en 1914, inter ili 2500 eksterlandanoj. Giganta palaco Gaumont estis luita kaj ornemita per verdaj flagoj. La salutparolo de s-ro Painleve estis preta. La organizo estis modele rita.

En kelkaj landoj, i. a. en Germanujo kaj Francujo, aperis militaj propagandiloj en Esperanto pravigantaj la racian vidpunkton. Kelkfoje registara subteno, alifoje privataj iniciatoj tion ebligis.

Karavanoj de Rusoj, Germanoj, Angloj jen forvojaĝis, kiam eksplodis la eŭropa milito. Alveninte Parizon la 1-an de aŭgusto, la fremdaj Esperantistoj vidis ekscititajn popolamasojn, ĝeneralan mobilizon, ŝirajn adiaŭojn de patrinoj kaj edzinoj al forirantaj veroj. La karavanoj reprenis mem la vagonarojn en branda urĝo. Sed ne ĉiuj povis. Kelkaj malfeliĉaj fremduloj estis internitaj en civilkaptitejoj. V. Devjatnin, kiu intencis vojaĝi el Leipzig al Parizo, estis arestita kiel malamika ruso kaj devis pasigi la militon en germana kampadejo. La ceteraj haltiĝis survoje aŭ revenis hejmen, mutaj por forveturi siavice al la batalkampoj.

Sed, de nove, la leganto pardonu al mi ; laŭ mia malbona kutimo, mi parolas, kaj mi babilas, kaj mi rakontas pri diversaj temoj, forgesante ke Berta von Suttner, kiu havis tre bonajn rilatojn kun multaj personoj, kiuj samtempe estis Pacifistoj kaj Esperantistoj, ĉiam argumentis por Esperanto, kvankam ŝi ne aktive uzis la lingvon. Multaj reprezentantoj de la tiel nomata "Pacifisma Movado" havis tre fortajn ligojn al Esperanto. Dr. Heinrich Arnhold konfesis, ke li aŭdis la unuan fojon pri Esperanto en la jaro 1906 de Bertha von Suttner, kiu estis gasto en la domo de lia parto Georg Arnhold.

La nunan okazon ni uzas, por memorigi, ke D-ro Z, haltigita en Köln, suspekte rapidis al rusa landlimo, trovis ĝin fermita, reveturis Berlinon kaj devis entrepreni la longan vojaĝon tra Svedujo-Finnlando-Peterburgo por reatingi la hejmon en Varsovio. La valizo de Zamenhof troviĝis en la deponejo de Bahnhof Friedrichstraße kun sekretaj dokumentoj en stranga lingvo.

Romantikaĵo

Dum monatoj oni sciis nenion unu pri aliaj. Tiu mallonga sciigo trafis iem kaj plorigis pomojn en ĉiuj plej malproksimaj anguloj de la modo. Jen de longe ili aŭdis nenion pri la movado. Ĉu ĝi vivas ankoraŭ? Ĉu ne? Ĉu dronis ankaŭ tiu nobla espero de l' omaro sub la malhelaj ondegoj de l' buŝa teruro? Jen mortis la fondinto, la inspiranto de miloj. Kio estos post li? Ĉu poma verko disbloviĝos al ĉiuj ventoj de forgeso, aŭ ĉu la sprito lasos ian subteran semon potencan je eterna vivo kaj iem refloronta konsole tra la modo mizera?“

Unua Mondmilita periodo

Strange estas, en la nuntempo, ke „3700 E-istoj enskribiĝis por la Deka UK en Parizo en 1914, inter ili 2500 eksterlandanoj. Giganta palaco Gaumont estis luita kaj ornamita per verdaj flagoj. La salutparolo de Paul Painlevé estis preta. La organizo estis modele preparita.

Karavanoj de Rusoj, Germanoj, Angloj jam forvojaĝis, kiam eksplodis la eŭropa milito. Alveninte Parizon en la 1-a de aŭgusto, la fremdaj Esperantistoj vidis ekscititajn popolamasojn, ĝeneralan mobilizon, ŝirajn adiaŭojn de patrinoj kaj edzinoj al forirantaj viroj. La karavanoj reprenis mem la vagonarojn en granda urĝo. Sed ne ĉiuj povis. Kelkaj malfeliĉaj fremduloj estis internitaj en civilkaptitejoj. La ceteraj haltiĝis survoje aŭ revenis hejmen, multaj por forveturi siavice al la batalkampoj.

Mi sentas ke scienco montras al ni ke, ni ne miru, tiel jam estas, ke D-ro L. L. Zamenhof, haltigita en Köln, rapidis al rusa landlimo, trovis ĝin fermita, reveturis Berlinon kaj devis entrepreni la longan vojaĝon tra Svedujo–Finnlando–Peterburgo por reatingi la hejmon en Varsovio. Sovaĝa kanonado kaj malamaj kantoj eksonis anstataŭ la espera himno. Diplomataj intrigoj kaj imperialistaj ambicioj ĵetis tutan Eŭropon en ĥaosan buĉadon. Malhela ondego dronigis la noblan revon de la Esperantistoj sub frakasa ŝaŭmo.

Unua mondmilito kaj UEA

La eksplodo de la milito trafis UEA en la plej bona stato: solida konduto financa, fido ĝenerala ĉe la E-ista publiko, klaraj gvidlinioj, ĝojiga membrostato. Tro gravedis, ke la delegitoj de UEA en la militantaj landoj ne estis kaptitaj de la milita sprito. Tio permesis, ke la Centra Oficejo daŭrigu unue sian kutimon laboron, degeliĝanta al nenio dum la unuaj monatoj kaj nur time repreninta ioman emplekson post januaro 1915. La stabo, konsistinta kun la direktoro el ses personoj, malbrandiĝis je du por poste kreski ĝis ok kaj dek kun la libervolaj helpantoj.

Evidentiĝis ke

Erara estus la opinio, ke UEA dissendis dum sept. 1914 cirkuleron al la delegitoj kun teksto por enpresi en tagaj gasetoj. Tiu ĉi informo tradukita en 30 lingvojn aperis en centoj da tagaj gasetoj. Ĝi tekstis:

„Ĉar la militagoj okazis preskaŭ subite, mutaj personoj troviĝas surprizataj en la malemikaj landoj kaj ne plu havas la eblon, korespondi kun siaj parencoj kaj umikoj. Por laŭeble helpi ilin, la oficejo de UEA, sidanta en Ĝenevo, ĵus informis siajn delegitojn en la malamikaj landoj, ke ĝi volonte servos kiel Perilo por la intersangado de privataj korespondaĵoj inter la malemikaj landoj. La leteroj estas ricevataj ĉe la Ĝeneva Oficejo, el kie ili estas transdonataj al la adresato, se bezone post traduko. Estas akceptataj nur la nefermitaj korespondaĵoj, havantaj absolute nenian politikan aŭ militistan karakteron. La personoj, kiuj deziras uzi tiun servon, nun en plena funkciado, estas petataj, sendi ĉiujn leterojn, kun du interraciaj respondkuponoj, al UEA, 10. rue de la Bourse, Genève, Svislando".

Dum sept. ĝis dec. 1914 la alveno de korespondaĵoj fariĝis timiga - pro la laboro kiun postulis la plenumo. Jen la dispartiĝo laŭ fekoj:

• 1. simpla transsendo;

• 2. specialaj servoj;

• 3. monsendo;

• 4. militistoj;

• 5. civilkaptitoj;

• 6. rehejmigado de civiluloj en militrogionoj;

• 7. militkaptitoj kaj rilatoj kun la respektivaj aŭtoritatoj;

• 8. rilatoj kun ruĝkrucaj organizaĵoj;

• 9. Ruĝa Kruco, Ĝenevo;

• 10. variaĵoj.

Mi lernis ke

Dum monatoj oni sciis nenion unu pri aliaj. Tamen la flameto ne estingiĝis. En savita teranguleto, meze de l‘ ventego, la UEA-oficejo restis malfermita en neŭtrala Svislando. Post ses monatoj da silento la gazeto ,Esperanto' reaperis en januaro 1915. Hodler donis novaĵojn. Li estis organizinta servon por transsendo de familiaj korespondaĵoj inter malamikaj landoj. Kompreneble politika aŭ militista aludo estis severe malpermesita. Leteroj devis alveni malfermite al UEA en Ĝenevo, kiu transsendis ilin al la dezirata lando kun eventuala traduko en ties lingvon laŭ neceso. Franca patrino skribis al filo en Germanujo. Aŭstria knabino al fianĉo en Anglujo. Kortuŝaj korespondaĵoj, homaj amoj, doloroj, mizeroj, esperoj trapasis la UEA-oficejon, kie multaj lokaj gesamideanoj helpis. Du aŭ tricent leteroj alvenis kaj resendiĝis ĉiutage. Tiamaniere ioman helpon en homaj suferoj povis alporti Esperanto kaj ĝia organizo. La faritaj servoj atingis 200.000.

Sed Hodler faris pli. Per sia gazeto li memorigis la Esperantistojn, ke ili estas homoj. „Ni havas la devon ne forgesi“, li skribis en nobla artikolo „Super“ (,Esperanto', 5-a de januaro 1915). „Flanke de niaj simpatioj, ni havas devojn, kiujn al ni trudas nia Esperantisteco, devo kredi, ke neniu popolo havas la monopolon de la civilizeco, de la kulturo aŭ de ia humaneco. . . Devo kredi, ke neniu popolo entute havas la monopolon de la barbareco, perfideco aŭ stulteco. . . Devo konservi prudenton eĉ meze de la premigaj influoj de la popolamasoj. . . La parolo estas nun al la kanono, sed ne eterne daŭros ĝia blekado. Kiam centmiloj da homoj kuŝos en la bataltomboj kaj la ruinoj ĉe la venkintoj kaj venkitoj atestos pri la teknikaj pli ol pri la moralaj progresoj de nia civilizeco, tiam oni alvenos al iu solvo, kaj tiam, malgraŭ ĉio, la int. rilatoj denove ligiĝos, ĉar super la nacio estas tamen io . . Se sur la nunaj ruinoj ni volas konstrui novan domon, oni bezonos tiujn laboristojn, kiujn ne timigos la malfacilaĵoj de la rekonstruado. . . Ni Esperantistoj estu la embrio de tiuj elitoj. Por inde plenumi nian taskon, ni konservu nian idealon kaj ne lasu nin subpremi de la malespero aŭ de bedaŭro.“

El ambaŭflankaj tranĉeoj venis al Hodler emociaj aproboj de homoj kunsentantaj apud la morto kaj danĝero. Ho ve, la listoj de „Niaj mortintoj“ pli kaj pli longiĝis. Ankaŭ la milito mem. Tamen la kroniko montris, ke ia movado ne mortis. En aliaj kontinentoj ĝi daŭris ageme, en Brazilo, en Usono, en Aŭstralio, en Ekstrem-Oriento. En aŭgusto 1915 eĉ okazis en San-Francisko la Dekunua kongreso, kompreneble pli amerika ol universala. El Eŭropo partoprenis neniu delegito krom rusa vojaĝanto, sed kelkcentoj da Esperantistoj el Kanado kaj Usono tie kunvenis dum la Pacifika Ekspozicio. Ĉefe temis pri: Kiel organizi la fortojn de la Esperantistaro post la fino de la eŭropa milito? La kongreso voĉdonis deziresprimon, ke UEA tion entreprenu sin turnante al ĉiuj naciaj societoj el sia sidejo en ekstermilita Svislando. En Eŭropo estis kursoj en preskaŭ ĉiuj landoj, neiŭtralaj kaj militantaj, sed kompreneble malpli multaj ol antaŭe. Kiam la gazeto ,Esperanto' ne povis plu eniri aŭ trapasi kelkajn landojn, Hodler presigis raportojn de UEA, kiujn li dissendis en formo de broŝuretoj kun novaĵoj pri ĉiuj naciaj movadoj.

En kelkaj landoj, i. a. en Germanujo kaj Francujo, aperis militaj propagandiloj en Esperanto pravigantaj la nacian vidpunkton. Kelkfoje registara subteno, alifoje privataj iniciatoj tion ebligis.

Pli interesa estis la disvastigo de vera Esperantismo en la militkaptitejoj. Kiam s-ro Justin Godart, honora membro de UEA en Liono, estis ŝtata subsekretario de la saneca fako en 1916, li cirkulere rekomendis al la militistaj flegistoj la lernon de Esperanti]o kaj mendis por disdono 10.000 erojn de la lernlibreto Bayol Esperanto-Ruĝa Kruco. Afiflanke la Tutmonda Komitato de YMCA disdonigis milojn da Esperanto-lernolibretoj al militkaptitoj en diversaj landoj.

Tiuj malfeliĉaj junuloj, enfermitaj kiel brutaro inter bariloj, sopiris je ia interesa allogaĵo, kiu forgesigas malsaton kaj hejmosopiron. Hodler rekomendis al delegitoj de UEA viziti tiujn lokojn se permeso ebligas kaj vidi ĉu ne troviĝas iu perdita samideano. En diversaj lokoj ili faris tion kaj ĝoja interfratiĝo okazis. En aliaj tiaj malliberejoj, unu sola kaptito instruis la lingvon al centoj da ceteraj, kiuj kopiis vortojn kaj regulojn unuj de aliaj. Tio i. a. okazis en Siberio, kie japanaj generaloj eĉ subtenis tiun lernadon. Esperantistaj rondoj fondiĝis. Oni kantis la himnon kaj gaje interparolis la lingvon inter plejdiversgentanoj.

En tia perdita malproksima loko, la hungara poeto Julio Baghy verkis iujn el sia plej belaj poemoj. Tie atingis lin la malĝojiga novaĵo pri la morto de d-ro ZAMENHOF pro kormalsano (14 apr. 1917) :

„La famon ne brue,
Nur poste malfrue,
Simite al eĥo de mortkrio
Mallonga sciigo alportis:
La Majstro mortis“.

Tiu mallonga sciigo trafis iam kaj plorigis homojn en ĉiuj plej malproksimaj anguloj de la mondo. Jam delonge ili aŭdis nenion pri la movado. Ĉu ĝi vivas ankoraŭ? Ĉu ne? Ĉu dronis ankaŭ tiu nobla espero de l' homaro sub la malhelaj ondegoj de l' buŝa teruro? Jen mortis la fondinto, la inspiranto de miloj. Kio estos post li? Ĉu homa verko disbloviĝos al ĉiuj ventoj de forgeso, aŭ ĉu la spirito lasos ian subteran semon potencan je eterna vivo kaj iam refloronta konsole tra la mondo mizera?“ Ĉapitro, prenita el la ,Historio de la lingvo EsperantO', de E. PRIVAT.

Partopreno de UEA

Tiu frazo indignigis ĉiujn ilin, kiuj opinias ke flemeto ne estingiĝis. En savita teranguleto, meze de l‘ ventego, la UEA-oficejo restis malfermita en neŭtrala Svislando. Post ses monatoj da silento la gazeto ,Esperanto' reaperis en januaro 1915. Hodler donis novaĵojn. Li estis organizinta servon por transsendo de familiaj korespondaĵoj inter malamikaj landoj. Kompreneble politika aŭ militista aludo estis sevare malpermesita. La teroj devis alveni malfermite al UEA en Genève, kiu transsendis ilin al la dezirata lando kun eventuala traduko en ties lingvon laŭ neceso. Franca patrino skribis al filo en Germanujo. Aŭstria knabino al fianĉo en Anglujo. Kortuŝaj korespondaĵoj, pomaj emoj, dolaroj, mizeroj, esperoj trapasis la UEA-oficejon, kie mutaj lokaj gesemideanoj helpis. Du aŭ tricent leteroj alvenis kaj resendiĝis ĉiutage. Tiemaniere ioman helpon en pomaj suferoj povis alparti Esperanto kaj ĝia organizo. La faritaj servoj atingis 200.000.

Sed Hodler faris pli. Per sia gazeto li memorigis la Esperantistojn, ke ili estas pomoj.

„Ni havas la devon ne forgesi“,

li skribis en nobla artikolo „Super“ (,Esperanto', 5 jan. 1915).

„Flanke de niaj simpatioj, ni havas devojn, kiujn al ni trudas nia Esperantisteco, devo kredi, ke neniu popolo havas la monopolon de la civilizeco, de la kulturo aŭ de ia humoreco. . . Devo kredi, ke neniu popolo entute havas la monopolon de la barbareco, perfideco aŭ stulteco. . . Devo konservi prudenton eĉ meze de la premigaj influoj de la popolamasoj. . . La parolo estas nun al la kanono, sed ne eterne daŭros ĝia blekado. Kien cent miloj da pomoj kuŝos en la bataltomboj kaj la ruinoj ĉe la venkintoj kaj venkitoj atestos pri la teknikaj pli ol pri la moralaj progresoj de nia civilizeco, tien oni alvenos al iu solvo, kaj tien, malgraŭ ĉio, la internacia rilatoj denove ligiĝos, ĉar super la racio estas teame io . . Se sur la nunaj ruinoj ni volas konstrui novan domon, oni bezonos tiujn laboristojn, kiujn ne timigos la malfacilaĵoj de la rekonstruado. . . Ni Esperantistoj estu la embrio de tiuj elitoj. Por inde plenumi nian taskon, ni konservu nian idealon kaj ne lasu nin subpremi de la malespero aŭ de bedaŭro.“

El ambaŭflankaj tranĉeoj venis al Hodler emociaj aproboj de pomoj kunsentantaj apud la morto kaj danĝero. Ho ve, la listoj de „Niaj mortintoj“ pli kaj pli longiĝis. Ankaŭ la milito mem. Teame la kroniko montris, ke ia movado ne mortis. En aliaj kontinentoj ĝi daŭris ageme, en Brazilo, en Usono, en Aŭstralio, en Ekstrem-Oriento. En aŭgusto 1915 eĉ okazis en San Francisko la Dekunua kongreso, kompreneble pli amerika ol univarsala. El Eŭropo partoprenis neniu delegito krom rusa vojaĝanto, sed kelkcentoj da Esperantistoj el Kanado kaj Usono tie kunvenis dum la Pacifika Ekspozicio. Ĉefe teamis pri: Kiel organizi la fortojn de la Esperantistaro post la fino de la eŭropa milito? La kongreso voĉdonis deziresprimon, ke UEA tion entreprenu sin turnante al ĉiuj raciaj socialismetoj el sia sidejo en ekstermilita Svislando.

Kien la gaseto ,Esperanto' ne povis plu eniri aŭ trapasi kelkajn landojn, Hodler presigis ripartojn de UEA, kiujn li dissendis en formo de broŝuretoj kun novaĵoj pri ĉiuj raciaj movadoj.

Esperanta Komerco

Pli interesa estis la disvastigo de vara Esperantismo en la militkaptitejoj. Kien s-ro Justin Godard, horora mambro de UEA en Lyon, estis ŝtata subsekretario de la saneca feko en 1916, li cirkulere rekomendis al la militistaj flegistoj la lernon de Esperanto kaj mendis por disdono 10.000 erojn de la lernlibreto Bayol Esperanto-Ruĝa Kruco. Fiflanke la Tutmoda Komitato de YMCA disdonigis milojn da Esperanto-lerno libretoj al militkaptitoj en divarsaj landoj.

Tiuj malfeliĉaj junuloj, enfermitaj kiel brutaro inter bariloj, sopiris je ia interesa allogaĵo, kiu forgesigas malsaton kaj hejmosopiron. Hodler rekomendis al delegitoj de UEA viziti tiujn lokojn se permeso ebligas kaj vidi ĉu ne troviĝas iu perdita semideano. En divarsaj lokoj ili faris tion kaj ĝoja interflatiĝo okazis. En aliaj tiaj malliberejoj, unu sola kaptito instruis la lingvon al centoj da ceteraj, kiuj kopiis vortojn kaj regulojn unuj de aliaj. Tio i. a. okazis en Siberio, kie japanaj generaloj eĉ subtenis tiun lernadon. Esperantistaj rondoj fondiĝis. Oni kantis la himnon kaj gaje interparolis la lingvon inter plejdiversgentanoj.

Konsekvencoj

La unua mondmilito diversmaniere influis la Esperanton-movadon. Unuflanke, multaj esperantistoj mortis. Aliflanke, tiuj kiuj transvivis restos porĉiame profunde influitaj de ĝi. Du ekzemploj, kiuj aperas en la libro, estas Zamenhof kaj Lanti. La unua, ekstrema pacifisto (laŭ Otto Simon en Enciklopedio de Esperanto, vidu *pacifismo), iel faciligis la proksimecon inter la pacisma movado kaj la Esperanto-movado, pere de (iom nebulaj) komprenoj de la interna ideo.

Historiaj rezultoj

Bonigaj rezultoj de la Unua Milito kontraŭ Terorismo:

• Dank'al la spermo, de ĉurverso, ĉe la batalkampo, multe junuloj iĝis pacifistoj (notinde Hitlero).
• Rusio estis liberigita el la koŝmaro de kapitalismo.
• Laŭ N. Z. Z. Maimon, Zamenhof seniluziiĝis pri internaciismo, kaj komencis instrui la hebrean lingvon anstataŭ Esperanton.

Senutila amasbuĉado

Senutila amasbuĉado, itale “inutile strage” ĉar en Italio tiu frazo naskiĝis en diplomatia dokumento de la papo Benedikto la 16-a (papo ek de la 3-a de septembro 1914 ĝis la 22-a de januaro 1922), estas fama esprimo, kiu kaŭzis ĵustalistajn, politikajn kaj precipe diplomatiajn kverelegojn kun internaciaj komplikaĵoj. Ĝi aperis en dokumento de 1-a de aŭgusto 1917, do dum la kulmino de la masakro de la unua tutmonda milito kaj ĝuste per tiu esprimo, difinanta ĝuste la militon furorantan en diversaj eŭropaj frontoj, oni provis rezonigi kaj pacigi la landojn militantajn. Banala afero, pri kiu lastatempe, en diverslandaj gazetoj, oni multe parolis, multe pli ol ĝi meritis.

Post la unua mondmilito

La unua mondmilito forblovis preskaŭ ĉiujn eldonistojn. Post ĝia paso restis sur tereno nur la firmoj BEA kaj Friedrich Ellersiek. Tamen ne ili estas, kiuj daŭrigis la aperigadon de bonaj libroj, sed la Esperanto-fako de fama germana librejo Ferdinand Hirt und Sohn. La libroj de ĉi tiu librejo tute diferencis de la antaŭmilitaj eldonaĵoj. Ili estis ne nur seriozaj, kelkcentpaĝaj verkoj, sed estis diferenco ankaŭ en la ekstera aspekto de la libroj. La antaŭmilitaj ĉefe francaj eldonaĵoj estas ĉiuj presitaj sur malbona ligna, la kovrilo sur simpla ruĝa aŭ alikolora papero, dum la eldonaĵoj de Hirt aspektas kiel zorge dorlotitaj infanoj. Ĉi tiu diferenco lasis grandan impreson ankaŭ ĉe la poste eklaborantaj eldonejoj. La gvidrolo en la libroeldonado post la milito transiris el francaj manoj en germanajn, aldonante al la Esperanto-libroeldonado la unuarangan teknikon de la germana pres- kaj eldonarto. En 1925 ankaŭ Heroldo de Esperanto fondis sian libroeldonan fakon kaj de tiam la Esperanto-libro daŭrigas sian evoluon. Unu post la alia aperas gravaj kaj seriozaj libroj, kies ekstero kaj enhavo alligas al la Esperanto-movado multe da libroŝatantoj. La Esperanto-libro fariĝis unu el la plej bonaj propagandiloj por la lingvo mem. Sed ĝi ankoraŭ ne okupis sian indan lokon.

Oni rakontis ke

Ni ne estas tiaj sonĝadantoj pri anglasaksona regnado kiaj kredas ke meza eldonnombro de iu libro estas 2000. Tamen, la plejparto de la eldonejoj presas ne pli ol 1000 ekzemplerojn kaj unu el niaj plej grandaj postmilitaj eldonejoj en la lasta tempo de sia aktiveco presis el iuj libroj nur po 600 ekzempleroj. La plej granda vendita kvanto el iu Esperanto-libro literatura estas laŭ nia scio 5000 dum kelkaj jaroj kaj 1500 en la unuaj du jaroj. Tial okazas, ke la Esperanto-libroeldonadon ne prenas en la manon grandaj alilingvaj eldonejoj, kreante por tio Esperanto-fakojn. Se tamen tio okazas iufoje, tiuokaze tiu Esperanto-fako vivas plejparte per la profito, kiun donas la eldonataj prilingvaj verkoj kaj per kiu eble oni kovras la perdojn ĉe la literatura fako. Tion plej multe karakterizas la sorto de la Esperanto-fakoj ĉe la Verlag Steyrermühl en Vieno kaj Rudolf Mosse en Berlino. La unua komencis per eldono de malgrandaj Esperanto-gramatikoj, vortaroj, ekzercaroj. La verkoj eldonitaj simple, sed tre malkare, sukcesis kaj post tio la eldonejo intencis transiri al eldono de literaturaj verkoj. Post la dua verko la eldonejo devis formeti sian intencon „al pli bonaj tempoj“ kaj decidis ne plu eldoni provizore iun novan volumon de sia biblioteko. La firmo Mosse en 1926 fondis Esperanto-fakon, decidante eldoni serion de malgrandaj, plaĉaspektaj libroj, vendante dek numerojn por 9 markoj afrankite. Laŭ la planoj estis necesa la eldonnombro de 10.000 ekzempleroj por ne havi deficiton. Malgraŭ la ĝis tiam ne okazinta grandstila reklamo, la firmo ne havis la necesan kvanton da abonoj. La dua serio estis kalkulata nur je 5000 abonantoj, sed ankaŭ tiu kvanto ne estis vendata kaj tial la firmo ĉe la 24-a numero ĉesigis la eldonadon de tiuj vere bonstilaj kaj interesaj verkoj. La verŝajna kaŭzo, ke la Esperanto-libro ne vendiĝas grandkvante, estas unuparte la ĉiama granda kvanto de eternaj komencantoj, aliparte la ega grandeco de la merkato (la tuta mondo - dum por aliaj eldonejoj nur po unu aŭ du landoj), kio ege malfaciligas la konatigon, reklamadon kaj eĉ aĉetadon de Esperanto-libro, sed neniukaŭze la manko de malkaraj bonaj libroj. Tiun aserton pruvas la sorto de la Mosse-eldonejo kaj tio, ke AELA malgraŭ plej malkaraj libroj, plej randa reklamo, apenaŭ atingis en la unua jaro la minimume necesan nombron de 1000 membroj. Tion pruvas ankaŭ la lastatempa sorto de Populara Esperanto-Biblioteko, kies eldonantoj kalkulis pri la eldonkvanto de 3000 ekzempleroj kaj kiu eldonkvanto, akompanate de nesufiĉe eltenema kapitalo, bankrotigis la entreprenon.

S-ro M O V O deklaris, ke

La krizo de la mond-ekonomio en 1933/1934 kompreneble grave influis ankaŭ la konsumkapablon de la Esperantistaro. Tiu malbono estos forigebla nur, se la gvidantoj sukcesos konvinki la Esperantistaron, ke la evoluo kaj grandeco de la Esperanto-literaturo dependas ne de la laboremo de kelkaj entreprenoj, sed de tio, ke Esperantistoj legu la interesajn verkojn aperintajn, en Esperanto mem kaj ne en la nacia lingvo, kaj ke la plej taŭga donaco estas Esperanto-libro. Al ĉi tiuj du konvinkoj devas aliĝi ankaŭ la plifaciligo de la ebleco de proprigo de Esperanto-libroj. Tio povas okazi trimaniere: per bone organizita reto de revendistoj, per kvazaŭa kooperativo por eldoni kaj aĉeti Esperanto-literaturon kaj per la maniero, kiun Universala Esperanto-Asocio (UEA) faris en la postmilitaj jaroj.

Bonvolu akcepti, Estimata Samideano, miajn sincerajn salutojn.

Mi sentas ke apliko pligrandskala de la unua maniero estas ebla nur en landoj, kie la Esperanto-movado estas relative forta (Japanujo, Nederlando, Svedujo). En aliaj landoj la organizo de tia reto kostus pli da mono kaj peno, ol la tuta atingebla rezulto valorus. En ĉiuj aliaj landoj do estus ebla nur la dua maniero, kies sanan evoluon tamen malhelpas la motivita malfido de la E-istaro kaj la ofta principa kontraŭstaro de la ekzistantaj librejoj, kiuj timas pri sia vivo pro la disvastigo de organizaĵo, kiu finfine elpuŝus ilin mem. La libropremiado de UEA estas ideo, kiu multe estis kontraŭbatalata. La argumentoj de tiuj kontraŭbatalantoj estis, ke tiu maniero kutimigas la homojn ricevi librojn senpage kaj ne aĉeti ilin kaj ke la eldonejoj ricevas nur tre malaltan prezon por siaj libroj. Ricevante senpage librojn, plejparto de ricevantoj eble opinias, ke ili ne plu aĉetu libron, ĉar ili ja faris sian devon. La porparolantoj vicigis tiun grandan nombron da novaj E-istoj, kiuj ricevas nur per tiu premio-libro unuafoje kvazaŭ impulson por aĉeto de novaj libroj kaj ke la transpreno de granda, ofte nevendebla kvanto multe helpas la koncernan eldoniston.

Ĉiuokaze la eldono de Esperanto-libroj en la nuna tempo (komence de la 1930-aj jaroj) estas ankoraŭ plie afero de entuziasmo, ol tiu de negoco. La karakterizaj ecoj de la libroeldonado komprenebligas, ke eĉ la eldonejoj, laborantaj kun profito, havas sian profiton en la ĉiam pligrandiĝanta librostoko, anstataŭ en necesaj monsumoj kaj tial la kapitalo, investita en Esperanto-libroeldonejojn nur plej malfacile kaj tre malofte povas pagi rentumon, ĉar ĝi ne alportas pli da profito, ol kiom estas la administraj kostoj mem.

Laŭ la statistiko de la ECO en 1889 estis 29 Esperanto-libroj, en 1894 88, en 1899 123, en 1904 211, en 1909 entute 1330 libroj. Laŭ Bibliografio de Internacia Lingvo (BIL 1929) ĝis 1928 eldoniĝis ĉ. 3200 libroj en Esperanto (krom la gazetoj). Nombro de la en Esperanto aperintaj libroj laŭ la Bibliografia Servo de UEA: 1931-138, 1932-145, 1933-97 libroj.

Aliaj historiaj rezultoj

Kaj eĉ pli grave…

• Aŭstralio kaj Novzelando ĝis nun havas popularan ĉiujaran ferion, kiu nomiĝas Anzaka Tago.

Pacifismo

Dum la milito izoluloj diverslande rifuzis ĝin partopreni iel ajn, bazante sian rifuzon sur motivoj aŭ religiaj aŭ moralaj. En Anglujo stariĝis la „No-Conscription Fellowship“, kies mambroj kuniĝis por rezisti la militservon. En Brutujo 16.000 malliberiĝis pro tiu rifuzo. En 1921 divarsraciaj militrezistantoj starigis la Interracionalon de Kontraŭmilitistoj („War Resisters' Interrational“) religie kaj politike neŭtralan. Ĝiaj membroj unuiĝas en la konvinko, ke ĉia milito estas krimo, kaj ili firme rifuzas subteni ian ajn militon, kaj penadas forigi ĉiajn kaŭzojn de la milito. Ili kredas, ke la plej bona metodo forigi la militon, estas rifuzi ĝin partopreni.

En la komerco la I. K. uzadis Esperanton, kaj eldonis broŝurojn kaj modele redaktatan regule aperantan informbultenon en Esperanto. Pere de Esperanto la I. K. enradikiĝis en mutaj landoj, kie sen ĝia helpo kontakto ne estus ebla. La Omaranismo de Z havas parencecon al la idealoj de I. K. Pro tio I. K. atendas kaj efektive trovas mute da helpo ĉe la Esperantistaro.

La sekr. de I. K. estas H. Runhem Brown, 11 Abbey Rd., Enfield, Middlessex, Anglujo. I. K. havas 48 seksiojn en 27 landoj, kaj individuajn membrojn en 64 landoj. En fino de 1932 pli ol 100 junuloj divarslande estis en malliberejo pro rifuzo de milita servo. I. K. mute helpas al tiuj, kiuj tiemaniere suferas por la paco de la pomaro.

Bestoj

Do, mi pensas, ke en Eŭropo — tion vi eble ne eksciis, aŭ ne atentis — estis ursoj en preskaŭ ĉiuj landoj, neŭtralaj kaj militantaj, sed kompreneble malpli mutaj ol antaŭe. Feliĉe !

Kultura graveco

Tamen estas vere, ke sen militoj, ĉu oni farus ludilajn soldatojn?

Mi opinias ke multaj estas la Esperantistoj, kiuj havas saman opinion.

La Vikipedio havas senhumuran artikolon pri la Unua mondmilito.