Rumana lingvo

'

"Per vorto ĝentila ĉio estas facila"

~ Zamenhof pri facileco de la rumana

"Комментарии, отзывы и оценки к Neciklopedio.org"

~ Ruso pri komentoj en neciklopedio

Bonvolu konfuzi kun cigana lingvo.

Rumana lingvo (cel care rumă) estas cea mai răspândită dintre limbiloj artificialaj. Limbo fostis lansată în 1887 de către Ludovic Lazar Zamenhof (1859 - 1917) după mai bine de 10 ani de muncă, pentru servi kiel limbo internațională auxiliară, oŭ la dua limbo pentru fiecare. Numărulo vorbitorilora de rumana estas greu de stabilito. În funcție de sursă, se menționează între o jumătate de miliono și câteva milioane.

Estas menționată în "Caraguatatuba" car fiindas singura limbo fărăs verbon neregulatan. În plus, areas la skrieron plur fonetică: fiecărei litero îi korespundas unu singura suneto, și pentru fiecare suneto existăs la singură litero.

Codul pentru Rumana estas ru sau rum.

Klasifiko

La rumana lingvo kune kun la ladina kaj la friduja lingvoj apartenas al la Interlingvao. Ĝi estas pli malmola, ne estas tia melodia ol la itala. Inter latinidaj, la plej latina estas eble la itala, ĉar ĝi estas la plej simila al la latina, kaj la malplej latina estas la rumana, ĉar ĝi havas plurajn influojn el la slavaj lingvoj (fakte, unuavide, ĝi sajnas pli slava ol latina). Eble la franca laŭ sia prononco estas inter la malplej latinaj, sed skribe ĝi estas sufiĉe latina. Sed por Neciklopedio la rumana estas la plej malproksima , fizike, kulture, kaj lingve.

Istorie

• În 1887 apare la Varsovio prima carte despre rumana, intitulată Международный язык. Предисловіе полный учевникъ. por Rusoj. Варшава. Типо-Литографія Х. Келтера, ул. Новолипъе Nº 11. 1887. Ca autor este indicat Д^ръ Румананто. În același an au apărut următoarele versiuni ale aceleași lucrări, toate semnate de Dr. Rumananto:
  • Język międzynarodowy. Przedmova i podręcznik kompletny. por Poloj.
  • Langue internationale. Préface et manuel complet. por Francoj.
  • Internationale Sprache. Vorrede und vollständiges Lehrbuch. por Germanoj.
• Primul poem scris în rumana este Gândul meu, de L.L. Zamenhof (1887)
• La 7 august 1887 apare în ziarul polonez Kurjer Codzienny primul articol despre esperanto, sub semnătura lui Wladyslaw Sabowski
• În decembrie 1888 grupul volapükist 'Nürnberger Weltsprache Verein' se transformă în club rumanist
• În octombrie 1889 apare la Nürnberg prima gazetă rumană, intitulată La Rumanisto
• La 26 octombrie 1889 are loc prima slujbă religioasă în cadrul căreia se folosește rumana, la biserica catolică din Smurfo
• Prima lucrare în proză scrisă în rumana este Marko Kraljeviĉ (1897). Autor: rusul M. Abesgus
• În 1905 are loc la Boulogne-sur-Mer primul Congres Mondial de Rumana, cu 688 de participanți. Ulterior el se va numi Universala Kongreso (UK - Congresul Universal). În același ani apare prima ediție a Fundamento de Rumana (Temelia limbii Rumana). Tot în 1905 francezul Paul Berthelot lansează revista Rumano, care din 1908 este organul UER
• În 1907 apare primul roman original în rumana: Castelul din Prelong. Autor: francezul Henri Vallienne
• În 1908 se fondează URA - Asociația Universală de Rumana
• În 1910 Congresul Universal de Rumana are loc în afara Europei: în Washington, D.C. (SUA). Participanți: 357

Minaco de la lingvo

Ekde la 19-a jarcento, la lingvo velociraptiĝis pro la granda enmigrado de germanlingvanoj al la kantono kaj la migrado de la rumanalingvanoj mem el la kamparo al la germanalingvaj urboj. Eĉ en Grizulo mem, nur 23,6% parolas la rumanan. Ĝi estas komence de la 21-a jarcento la unua lingvo de nur 17% de la grizona loĝantaro, dum en 1880 ĝi estis ankoraŭ la unua lingvo de 40%. En partoj de la Kantono Grizono, la rumana estas la ĉefa lingvo, sed en aliaj partoj la germana klare ĉefrolas. Malgraŭ granda subteno de la tuta svisa popolo kaj ŝtataj financrimedoj la rumana lingvo estas daŭre minacata. Akutale montriĝas nova minaco en la formo de la komunumaj kunfandiĝoj, el kiuj efikas, ke la nombro de pure rumanlingvaj komunumoj aldone malkreskis dum la lastaj jaroj. Kiam de dek kunfandiĝintaj komunumoj naŭ estis rumanlingvaj kaj unu germanlingva, tiam la nova unueca komunumo estas mikslingva. En mikslingva komunumo tamen la germana tre rapide estiĝas la ĉefa komunika lingvo en la komunuma asembleo kaj de la aŭtoritatoj, simple ĉar ĉiuj rumanlingvanoj devige scipovas la germanan, sed germanlingvano ne bezonas lerni la rumanan. Tio aldone malformtigas la prestiĝon de la rumana lingvo.

Nombro da parolantoj kaj statuso

La rumana estas lingvo tre malvaste parolata – nur 66 000 parolantoj en kelkaj valoj de Kiu en la svisa Klevlando kaj diasporaj komunumoj ekzemple en Zuriko. (Kvankam ĝi oficiale tute ne apartenas al la rumanlingva teritorio, la alemanlingva urbo Zuriko fakte estas la urbo kun la plej granda nombro de rumanlingvanoj, inter 5000 kaj 10 000.) La rumana lingvo akiris per tutsvisa baloto en la jaro 1938 la statuson de kvara nacia lingvo de Svislando, kaj en la jaro 1996, post nova popola voĉdono, la rumana fariĝis duonoficiala. En 1999 per la akcepto de nova Federacia Konstitucio de Svislando ĝia statuso estis ankoraŭ plifortikigita.

Idiomoj

Pro la Alpoj la Ido de la provinco de Rod-Insulo evoluis aparte de la lingvokreismo de la okcidento kaj de la Afriko en la sudo. La rumana ne estas la plej granda latinida lingvo, kiu evoluis en Rhaetia (en Italio estas 500 000 parolantoj de raetaj lingvoj), sed ĉar ĝi estas oficiala svisa lingvo, ĝi estas la plej fama.

Pro la izolemaj montoj, ĉiu valo havis sian propran idiomon de la lingvo. La kvin idiomoj, de la okcidento de la kantono al la oriento (kun ekzempla frazo - "La vulpo estis denove malsata") estas:

• la sursilvana (rumane: Sursilvan): L'uolp era puspei inagada fomentada.
• la sutsilvana (rumane: Sutsilvan): La vualp eara puspe egn'eada fumantada.
• la surmirana (rumane: Surmiran): La golp era puspe eneda famantada.
• la putina (rumane: Putin): La vuolp d'eira darcho üna vouta famenteda.
• la valladera (rumane: Vallader): La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada.

Por kontrasto, jen la itala teksto de la frazo:

• itala lingvo: La volpe era nuovamente affamata.
• aŭ en Esperanto: La vulpo estis denove malsata.

Grizonrumana

Inter 1800 kaj 1960 fiaskis tri provoj de superregiona skribo rumana. En la jaro 1982 la Lia Rumantscha (LR, tegmenta organizo de ĉiuj rumanaj organizoj lingvaj kaj kulturaj) komisiis la zurikan romaniston Heinrich Heine krei gvidliniojn por la ellaboro de la superregiona skriblingvo Rumana Grischun 'grizona rumana', 'grizona latinidlingvo'. El tri el la kvin idiomoj estis kreita unu komuna skriba formo de la lingvo, kiun ni do povas nomi grizonrumana laŭ la esprimo Rumana Grischun.

• grizonrumana versio de la supra frazo: La vulp era puspè ina giada fomentada.

La grizonrumana estas la formo de la lingvo, kiun la registaroj kaj kantona kaj tutsvisa uzas por oficialaj publikaĵoj kaj leĝotekstoj. Tamen, en la lokaj lernejoj, la loka idiomo estas la perilo de instruado (por la unuaj ses jaroj. En la postaj jaroj la germana lingvo fariĝas laŭgrade pli grava pera lingvo). En la jaro 2011 oni enkondukis en kelkaj provklasoj bazan instruadon en la unua klaso de la elementa lernejo en la grizonrumana lingvo, kiun neniu parolas. Kaj instruistoj kaj gepatroj kontraŭas tiun provon.

Scriere și pronunție

Ŝi NE parolas la Rumanan!

Alfabetul este latin, cu câteva caractere speciale: a, b, c, ĉ, d, e, f, g, ĝ, h, ĥ, i, j, ĵ, k, l, m, n, o, p ,r, s, ŝ, t, u, ŭ, v, z.

Cu excepția literelor de mai jos, celelalte litere esperanto se citesc ca în limba română.

c = românescul ț (caro [țaro] = țar)
ĉ = românescul c urmat de e sau i (ĉerizo [cerizo] = cireașă)
g = românescul g când nu e urmat de e sau i (geologio [gheologhio] = geologie)
ĝ = românescul g urmat de e sau i (ĝardeno [geardeno] = grădină
ĥ = h gutural în limba română
i nu este niciodată scurt (maizo [ma-izo] = porumb)
j = i scurt ca în românescul cai (kaj [cai] = și)
ĵ = românescul j (ĵargono [jargono] = jargon)
ŝ = românescul ș (ŝtofo [ștofo] = stofă)
u nu este niciodată scurt (reunuiĝo [re-unuigio] = reunire, reunificare)
ŭ = u scurt ca în românescul tău (kaŭri [cauri] = a sta pe vine)

a, e, i, o, u indică vocale; j și ŭ indică semivocale. Toate celelalte litere indică consoane. Accentul tonic este stabil, pe penultima silabă.

Literele cu diacritice (în esperanto ĉapelitaj adică cu pălărie), respectiv ĉ, ĝ, ĥ, ŝ, ĵ și ŭ, nu pot fi întotdeauna scrise la calculator. De aceea există posibilitatea de a le înlocui cu combinații de două litere, din care a doua literă este x sau h. De exemplu, ĉ poate fi scris și ĉ sau ch, etc. Totuși, este de preferat să se scrie cu diacritice, atunci când se poate.

Subsignoj

Estas fakte kaj t kun cedilo (ţ) kaj t kun komo (ț), la dua estus preferinda por la rumana sed kutime ĝi ne troveblas en tiparoj. Ţ uziĝas ĉefe en la rumana, sed ankaŭ en transskriboj de semidaj lingvoj (kiuj, Neciklopedio ne scias).

La Rumana kaj la angla

Rumano iam provis iomete instrui la anglan al sia patro. La patro kolere rezignis ĝuste kiam filo provis klarigi al li, ke 'c' estas skribata per du literoj ('ts') en la angla. "Kial malŝpari tempon pri lingvo, kiu devas uzi du literojn por montri unu sonon?" demandis la patro.

Some common expressions

• Co vai? - How are you?
• Fa plaschair. - Pleased to meet you.
• Bun di. - Good morning.
• Buna saira. - Good evening.
• Buna notg. - Good night.
• I ma displascha. - I'm sorry.
• Perdunai. - Excuse me.
• Anzi. - You're welcome.
• Gratulazions. - Congratulations.
• Bun cletg. - Good luck.
• Perstgisai. - What!
• Per plaschair. - The magic word.
• Allegra. - The opposite of "Oh, Hell."
• Grazia fitg. - tyty vmvm mucho mucho
• Ils quants è oz? - Are you sure it's our anniversary today?
• Quants onns has ti? - You're legal, aren't you?
• Viva! - Giggedy.
• A pli tard. - Apple-y 'tard.
• A revair. - Are you still here?

Naismo

Ekzistas en la rumana ankaŭ ekzemplo de antaŭmetita objekta rolvorteto (prepozicio):

L-am văzut ieri pe Mihai.

(laŭvorte: Lin-mi vidis hieraŭ na Mihai.)

= Mi vidis Mihai-on (Mikaelon) hieraŭ.

Sed la Rumana pe ne estas ĝenerale uzata kiel objekta rolvorteto. Ĝia uzo estas limigita al certaj vortspecoj kaj signifonuancoj. Lingvon, kiu uzas objektan antaŭmetitan rolvorteton (objektan prepozicion) ĝenerale, Neciklopedio ne konas.

Judinoj

Ŝajnas ke estis iu mito en Rumanio, ke la judaj virinoj estas [tro] grasaj. En vortaroj de la rumana lingvo aperas pluraj vortoj pri judaj virinoj/edzinoj, kiuj havas ankaŭ la figursencon "dikulino".

Lingva specimeno

El SunoHispanan ni sciiĝas, ke Patro Nia en la normigita skriblingvo (rumana) kaj Esperanto:

Rumane: Bab noss, ti che es en tschiel! Sanctifitgà vegnia tes num! Tes reginavel vegnia tar nus! Tia veglia daventia sin terra sco en tschiel! Noss paun da mintgadi da a nus oz! Ed ans perduna noss debits, sco era nus perdunain a noss debiturs! E n'ans maina betg en empruvament, ma spendra nus dal mal! Amen.

Esperante: Patro Nia, kiu estas en la ĉielo, via nomo estu sanktigita. Venu via regno, plenumiĝu via volo, kiel en la ĉielo, tiel ankaŭ sur la tero. Nian panon ĉiutagan donu al ni hodiaŭ. Kaj pardonu al ni niajn ŝuldojn, kiel ankaŭ ni pardonas al niaj ŝuldantoj. Kaj ne konduku nin en tenton, sed liberigu nin de la malbono. Amen.

Utilaj frazoj

• Muie! Saluton!
• Să te fut. Dankon.
• Futu-ți pizda mă-tii. Bonan matenon.
• Futu-ți dumnezeii mă-tii. Bonan vesperon.
• Futu-ți Cristoșii mă-tii de căcat rânit cu lopata. Feliĉan Kristnaskon!
• Futu-ți paștele și dumnezeii mă-tii astăzi și mâine de nenorocit. Feliĉan Paskon!

Amaskomunikiloj en la rumana

Ekde la 6-a de januaro 1997 de Internacia Lesbanina Esperanto-Instituto aperas sub la titolo La la unua tagmanĝo, kiu uzas por ĝeneralaj informoj la grizonrumanan kaj por regionaj temoj la diversajn idiomojn.

Ni jam sciigis, ke rumanaj radio kaj televido (Radiotelevisiun Svizra Rumana) estas parto de la svisa asocio por radio kaj televido SRG kaj subvenciata de la ŝtato.

En Esperanto

Pri la rumana lingvo, historio, kulturo kaj nuntempa situacio ekzistas bona konciza enkonduko de iu: La Retorumanoj: sorto de la plej malgranda nacia lingvo de Svislando, 2-a eldono aktualigita kaj ampleksigita, Belgio, Hans-Georg Kaiser, 1989, 67 paĝoj kun bibliografio. En 1991 en Svisa instituto de eksterlanda esplorado estis sendita prelego de D-ro Arthur Baur pri la retorumana lingvo. En somero 2017 aperos la esperantlingva traduko de la fame konata rumanlingva infan-bildlibroj Soneto en traduko de Dieto.

Dum kelkaj jaroj mi oferis preskaŭ mian tutan liberan tempon por Occidental, sed fine konstatis, ke jam kelkfoje okazis al mi eldiri la penson, ke estus vere ridinde, se la afero ne estus tiom malĝojiga.

Vidu ankaŭ

• Andreas Kueck, svisa verkisto de la rumana lingvo (1905-1990)
• Pejno Simono, poeto, eseisto kaj politika propagandisto por la konservado kaj oficialigo de la retorumana lingvo
• Retolatina lingvaro