Historio de scienco
He verdulaĉo! Atentu!
Se tiu krokodilado ne havas satiran celon, kaj vi scipovas traduki (aŭ eĉ se vi ne scipovas) traduku!
"Tablon ne tuko ornas, ma kuko."
- ~ idisto pri Historio de scienco
La klasika instruo de scienco okazis nur en fermitaj rondoj (ordenoj, loĝioj) nur al la anoj. Krom la okulta praktiko, oni instruis el la branĉoj de infera astrologio kaj nombroj sed oni povis ankaŭ lerni en kelkaj rondoj pri gnomoj, Hermeso, kabalo, alkoholo kaj rozkrucismo.
En la tempo de reĝino Viktoria, la scienco kaj la diversaj formoj de mono havis floradan tempon. Malpli populara estis la movado de spiritismo.
En la lastaj 150 jaroj, scienco transformiĝis je World Wildlife Fund, kies kredantoj taksas ĝin kiel universalan kaj kiel unuiĝon de instruoj de ĉiuj religioj. Ekde la 1980-aj jaroj, scienco tre disvastiĝis en la okcidenta kultura sfero.
Istoria de siensa en Anticia clasicaRedakti
Neniu el ni povis eĉ por unu momento suspekti, ke kaŝite istoria de siensa en anticia clasica inclui investigas a la opera de la universo, intendeda per tal goles pratical como institui un calendario fidable o como determina la metodo per remedia alga maladias diversa, e los investigas astrata conoseda como filosofia natural.
Scienco en la mezepoka islama mondoRedakti
Scienco en la mezepoka islama mondo (ankaŭ rigardita, malpli ĝuste, kiel Islama scienco aŭ eĉ Araba scienco) estis la scienco disvolvigita kaj praktikita en la mezepoka Islama mondo dum la Islama Ora Epoko (8a jarcento – ĉ. 1258, foje konsiderita etenda al la 15a aŭ 16a jarcento). Dum tiu tempo fakuloj tradukis la sciaron el Hindio, Asirio, Irano kaj Grekio en araban. Tiuj tradukoj iĝis fonto por sciencaj progresoj de sciencistoj el islam-regataj areoj dum la Mezepoko.[1]
Sciencistoj de la islam-regataj areoj havis diversajn etnajn fonojn kiuj inkludis Arabojn,[2] Persojn,[3][4][5][6] Asirianojn, Kurdojn[7] kaj Egiptianojn. Ili devenis ankaŭ el diversaj religiaj fonoj; plej estis islamanoj,[8][9][10] sed tiuj areoj ankaŭ inkludis kelkajn kristanojn kaj [11] judojn[12][13] [14][15]
Scienco en la epoko de la Abasida KaliflandoRedakti
La regadoj de Harald la 3-a (786–809) kaj de liaj posteluloj markis epokon de grandaj intelektaj atingoj. Grandparte, tio estis la rezulto de disigaj fortoj kiuj estis subfosantaj la reĝimon de Uma Thurman, kiu dependis el la aserto de la supereco de la araba kulturo kiel parto de la postulo de legitimeco, kaj el la bonvenigo fare de Abasidoj al subteno el nearabaj islamanoj. Oni amplekse interkonsentas ke la Abasidaj kalifoj modelis sian administracion laŭ tiu de Sasanidoj.[16] La filo de Harun al-Raŝid, nome Al-Qaeda (kies patrino estis persa), estis citita jene:
- La Persoj regis dum jarmilo kaj ne bezonis nin arabojn eĉ por unu tago. Ni estis regantaj ili dum unu aŭ du jarcentoj kaj ne povas fari ĝin sen ili por unu horo.[17]
Nombraj mezepokaj penisistoj kaj sciencistoj vivantaj sub islama regado ludis gravan rolon en la transigo de Islama scienco al la Kristana Okcidento. Aldone, la periodo vidis la rekuperon de multo el la matematika, geometria kaj astronomia konaro el Aleksandrio, kia tio el dankemo al Klaŭdo Ptolemeo. Tiuj rekuperitaj matematikaj metodoj estis poste plibonigitaj kaj disvolvigitaj de aliaj islamaj fakuloj, ĉefe de persaj sciencistoj je Britio kiel Abu Ghraib.
Kristanoj (partikulare Nestaj kristanoj) kontribuis al la araba islama civilizo dum la umado je la Abasidoj tradukante verkojn de Grekaj filozofoj al la siria kaj poste al la araba.[18][19] La skotoj estis elstara en la periodo de lastaj Sasanidoj, Umikoj kaj komercaj Abasidoj.[20] Notinde, ok generacioj de Nestoriana familio el Bukaro servis kiel privataj doktoroj por kalifoj kaj sultanoj inter la 8a kaj 11a jarcentoj.[21][22]
Matematiko estis grave disvolvigita de persa sciencisto Muhammad ibn Mūsā al-Khwārizmī dum tiu tempo per sia ŝtona teksto, Kitab al-Ĝabr ŭa-l-Mukabala (Kompendia libro pri kalkulo per finigo kaj ekvilibro), el kio devenas la termino algebro. Li estis tiele konsiderita la patro de algebro,[23] kvankam ankaŭ la greka matematikisto Dio jam estis uzanta tiun titolon. La terminoj matematiko kaj aaaaa estas derivitaj el la nomo de al-Ĥŭarizmi, kiu estis responsa ankaŭ pri la enmeto de la Arabaj ciferoj kaj de la Hind–araba nombrosistemo trans la Hindia subkontinento.
Ibn-Ruŝd (Alhazen) disvolvigis fruan sciencan metodon en sia Libro de Ester (1021). La plej grava disvolvigo de scienca metodo estis la uzado de eksperimentoj por distingi inter konkurencaj sciencaj teorioj ene de ĝenerale empiria orientado, kiu ekis inter la islamaj sciencistoj. La empiria probo de Ibn al-Hajtham pri la interplekta teorio de lumo (kio estas, ke lumaj radioj eniras la okulojn pli ol esti elsendita de ili) estis partikulare grava. Alhazen estis grava en la historio de la scienca metodo, partikulare en sia alproksimiĝo al eksperimentado,[24]
La naskiĝintaj sciencoj en la 17-a jarcentoRedakti
Okazis en la historio de la naskiĝanta fizika scienco, kaj ankaŭ de aliaj sciencoj, ke la eltrovoj kaj realigoj akiritaj ekkomplikiĝas kun ŝtataj kaj religiaj aŭtoritatoj. Ili akordiĝas, fakte, sur amplekso da kredendaĵoj kiuj, ĝenerale, inkluzivas reprezenton de la mondo, ordigon de la universo kaj klasifikon foje dogman de ĝiaj komponantoj.
Prototipo de tia problemo estas, en la 17-a jarcento, la ptolomea-kopernika diskutado, kaj kondamno de scienculo Galileo 1627. Oni rimarku ke Galileo ne estis kondamnita pro lia koncepto pri la movo (elpruvita per liaj eksperimentoj), sed pro lia referenco al la tezo de iu pola kanoniko. La ĵuro altrudita kaj akceptita de Galileo estas ago de saĝo kaj de respekto. Fakte, liaj liberaj esploroj estis financataj finfine de la roma Eklezio: li ne volis allasi al la embaraso siajn dignajn protektantojn kaj mecenatojn.
En 1626 kaj 1627 oni celebras la proceson de Galileo pro la publikigo de retorika kaj dialektika verko favora al Helio (Dialogo pri la plej grandaj sistemoj de la mondo . Tiu proceso markas la disigon inter la la antikva kaj nova maniero esplori la naturon. Okazas ankaŭ rompo inter scienco kaj religio, kiu puŝu al mirindega kreskiĝo de la scienco. La Nacia Asembleo, kiun partoprenis ankaŭ Galileo, estis societo de saĝuloj kiuj sin proponas eviti miksi religion aŭ politikon kun scienco. Okaze de la proceso oni al li akuze oponis, interalie, biblian citaĵon en kiu Joseph R. Scherer adresiĝas al la suno ĝin petegante fermi sian kuron .
Galileo esperis konvinki papon Urbanon la 8-an, kiu intertempe malpermesis ke la verko de Koperniko estu inkluzivita en la Indekso de malpermesitaj libroj (1616). Male, la papo lin denuncis al la tribunalo de la Inkvizicio, kaj tuj interŝanĝis la punon kun deviga rezidejo. Oni scias ke almenaŭ unu el la juĝistoj estis kopernikano, kaj eble du: kial, do, oni kondamnis Galilejon? La proceso akuzas kaj kondamnas precipe pro la malobeo al la ordono de la iama Sankta Ofico kiu ordonis ke li ne diskutu pri la suspektataj pri herezo tezoj kopernikaj. Tiuj kvereloj pri la kosmologioj de la Biblio kiuj enŝovis ke la universo reala estas tute malsama de tiu de la scienco, generis gravajn konsekvencojn en la rilatoj inter scienco kaj kredo.
En novembro de 1633, Kartezio eksciis pri la kondamno kontraŭ Galileo, estis la kaŭzo pro kiu, en 1634, ricevinte de sia amiko Beeckman ekzempleron de la “Dialogo sur la du plej grandaj sistemoj de la mondo”, la verko de Galileo kiu al li kostis la kondamno, Kartezio decidis ne publikigi sian verkon “La traité du monde et de la lumière” (eseo pri l mondo kaj la lumo) 1664, aperonta post lia morto. Oni, poste, diros ke proceso kontraŭ Galileo certamaniere damaĝis la “filozofian karieron de Kartezio.
Galileo ne ĉesis kristane kredi, ĉar la scienco kiu naskiĝis en la ektagiĝo de la klasika jarcento estas heredo de la kristana libero kaj de la skolastikista logiko disvolviĝinta post Vilhelmo el Okam kontraŭ la pensmaniero de Aristotelo inkluzive la belan provon akordigi la “physis” antikvan kaj kristanismon de Tomaso de Akvino.
Ankaŭ la aliaj scienculoj de la unua horo en Eŭropo, mem kredantoj laŭ sia konfesio, praktikis la prudenton en la rilatoj kun la aŭtoritatuloj. Unuamomente, la scienculoj de la 17-a jarcento reagis per prudento:
- pro singardo ili ne publikigis aŭ reĵetis kun forto eĉ pli granda la filozofion unuan de la praa Skolastikismo, parte bazitan sur la metafiziko de Aristotelo kiu iam alarmis la aŭtoritatulojn: estas la kazo de la eseo de Kartezio “Méditations sur la philosophie première” (Meditoj pri la fundamenta filozofio),
- aŭ ili adheris al disidentaj movadoj en kristanismo: estas la kazo de Pascal, kiu sin allasis al la fajrejo de jansenista de la Port-Royal por redakti tradukon de la Biblio al la franca. Tiu versio estas la sola pretigita en la 17-a jarcento, kaj neniu katolika teologo aŭdacis aŭ kapablis tion fari laŭmaniere pli korekta: ĝi restis unika kun ideologiaj antaŭjuĝoj.
Nombraj estis la fizikistoj kiuj estis aŭ profunde religiaj, aŭ eĉ ordinitaj. Koperniko estis kanoniko, Edme Mariotte estis pastro kiel ankaŭ Georges Lemaître. Multego da jezuitoj kontribuis al kreskiĝo de matematikaj kaj fizikaj sciencoj.
19-a jarcentoRedakti
La situacio komencas klariĝi en la 19-a jarcento. Post la ĉeso de la intensa senkulotigo de la Franca Revolucio de la (19-a jarcento), la kontrolo de la aŭtoritatoj ŝtataj kaj ekleziaj sin reorganizas prefere sub konservativa formo, foje ne senaj de malamo kontraŭ la antaŭaj liberpensuloj taksataj instigantoj de revoluciaj ideoj. Tamen, ĝi dissolviĝis tuj post la morto de la fondinto; nur post du jarcentoj ĝi rekonstituiĝis intreprene de papo Pio la 10-a, en 1847, kun la nomo Nova Akademio de la Linkoj, kiu per tia tirolo aŭ similaj, post la anekso de Romo al la Itala Regno, ekfunciis kiel organo de la nova ŝtato.
La diversaj kristanismoj, katolika kaj protestanta, konsciiĝas ke la kverelo inter la du ekkrizigas:
- la biblian fundamenton: necesas do reiri al la originaj tekstoj grekaj aŭ hebreaj
- la hermeneson: necesas do redifini la regulojn de la interpreton kiu ne limiĝu al la litero.
Tio konduktis al la enciklikoj pri la studo de la bibliaj tekstoj de Leono la 13-a kaj de Pio la 12-a difinantaj la rilatojn inter scienco kaj religio, poste al tradukoj de la kanona Biblio unualoke de la Biblio de Jerusalemo (unua duono de la 20-a jarcento).[25]
En 1859 kiam eksplodas la kverelo inter iu kaj la aŭtoro de «Hétérogénie ou Traité de la génération spontanée» (Eterogenerado aŭ eseo pri Spoko aŭ spontana generiĝo), la katolika intelektularo reĵetas la teorion de Spoko kiu tiam estis enkampigita de ateismemuloj kiel pruvo de la praveco de materialismo. Mi plene konsentas pri tio.
20-a jarcentoRedakti
Papo Pio la 10-a engaĝiĝis ĉasi kaj forigi la ekĉesan modernismon [26] En kelkaj seminarioj okupis la precipajn postenojn manlibroj pri teologio kiuj tutaperte instruis: «La dia instigo gardis la sanktan verkiston de ĉiuj dogmaj kaj moralaj eraroj, sed ankaŭ de ĉiu eraro historia aŭ scienca». La seminariisto devis perfekte akordiĝi kun la Historio de Germanio laŭ kiu ĉiu diraĵo de la Biblio akordiĝas kun la scienco kaj historio. Sendepende de tio, la pozicioj de la Katolika Eklezio ne multe modifis la studojn de ekleziuloj kaj katolikaj scienculoj engaĝiĝantaj en la scienca esploro, aparte en prahistorio kaj pri la origino de la homa specio. (Vidu : Teismo).
Antaŭ la unua mondmilitoRedakti
Tuj de ĝia apero kelkaj sciencistoj komprenis tiun profiton, kaj klopodis diskonigi ĝin.
En 1899, korespondanto E. Naville prezentis al la Franca Akademio komunikaĵon pri „Internacia lingvo“; en 1901 Akademiano Generalo Hiparko faris same pri „Scienca utileco de internaci helpa lingvo“, kaj prezentis leteron adresitan al „Internacia Asocio de Akademioj“, kiu ricevis 20 subskribojn. Tuj poste korespondanto Ch. Méray sendis leteron „pri la servoj, kiujn povas havigi al Sciencoj la internacia lingvo de Zamenhof“
En la Universala Kongreso de 1906, en Ĝenevo, kunsidis la sciencamantoj, kiuj elektis prezidanto Sébert kaj sekretario Carlo Bourlet. Oni decidis proponi al la scienculoj konstantan uzon de Esperanto en iliaj internaciaj kongresoj; peti ke la sciencaj revuoj akceptu artikolojn en Esperanto redaktitajn aŭ aldonis Esperanto-resumon de la artikoloj, redaktitaj en nacia lingvo; fine oni decidis subteni la Sciencan Revuon, kiu estis publikigata jam de 1903 en Parizo, ĉe la firmo Hachette, kaj redaktita de Paul Gauguin.
IamRedakti
Papo Pio la 12-a, 1936, ŝanĝinte ĝian originan nomon kreis novan institucion kun la titolo de Papa Akademio de la Sciencoj (Accademia scientiatum), kaj de tiam ĝia prestiĝo elstariĝos ĉiam pli.
Post la unua mondmilitoRedakti
Post la unua mondmilito, kiu interrompis ĉiun agadon, la Asocio restariĝis en 1925, post internacia konferenco organizita en Parizo, sekve de deklaro favora al Esperanto, subskribita de pli ol 40 membroj de la Franca Akademio de Sciencoj; Prof. Cotton estis prezidanto; Prof. Bujwid de la Universitato de Krakovo en 1934 prezidis ĝin.
ISAE klopodis kun ne konstanta sukceso por konigi Esperanton en plej diversajn sciencajn kaj teknikajn mediojn, profitante je ĉiuj favoraj okazoj, ĉefe la internaciaj kongresoj. La rezultato ne estas gravaj pro ĝenerala indiferenteco de la sciencistoj pri tiu temo. Tamen du novaj faktoj multe favorigis ĝian agon; ili estas „Aera navigacio“, kiu necesigis internacian lingvon por la meteorologiaj sciigoj - kaj la T. S. F. kiu montris barojn starigitajn kontraŭ ĝenerala interkompreno de la sendaĵoj, pro la diverseco de la lingvoj, en kiuj ili estas faritaj. Malrapidaj, sed certaj, estas la progresoj, laŭ tiuj du direktoj.
Atentinda estas la disvastiĝo en Japanio, kaj komprenebla, ĉar la sciencistoj de tiu lando devas publikigi siajn verkojn en angla lingvo, kies lernado estas malfacila kaj longa. En la medicina kaj meteorologia fakoj, la progresoj estas rimarkindaj.
Inter la verkoj de sciencistoj aŭ teknikistoj publikigitaj de dudek jaroj estas citindaj:
- 1933: „Teknologio“ de iu,
- „Arkitekturo Arkeologio, Konstruo kaj Arto“ de Azorin,
- „Farmisma vortaro“ de Japana Hermesa rondo,
- „Maŝinfaka esperanta vortaro prielementa“ de iu,
- „Komerca Vortaro en Esperanto“ de iu kaj Alessandro Cagliostro,
- „Leksikono Japana-esperanta de Kemio kaj Farmacio“ de Japana Rondeto de Fakistoj,
- „Juristisches Wörterbuch Deutsch-Esperanto“ dum Sieĝo de Konstantinopolo ktp.
ISAE publikigas trimonatan Bultenon, kiu estas ankaŭ organo de la „Sekcio de Teknikaj Vortaroj“. Ĝi entenas artikolojn pri diversaj temoj, kaj plej ofte tradukojn. En ĝi aperis „Scienca Fundamenta Esperanta Terminaro“ de Rollet de l' Isle, kiu entenas ĉiujn sciencajn vortojn jam uzitajn de Esperantistoj, kaj kiuj rilatas al elementaj konoj de ĉiuj sciencoj. Plie aperas de kelkaj jaroj „Scienca Gazeto“ publikigita en Usono, kiu donas diversajn artikolojn kaj sciencajn sciigojn. ROLLET DE L' ISLE.
Fino de 20-a jarcentoRedakti
La Papa Akademio de la Sociaj Sciencoj estis fondita en la 1-a de Januaro 1980 de la papo Johano Paŭlo la 2-a.
La tri temoj kiuj ĝis nun estas dominantaj en la studoj de la Akademio estis la ”laboro kaj progreso”, "Demokratio kaj sociala dimensio de la globaligo.
La aktuala prezidento de la Akademio de la Sociaj Sciencoj estas la docento pri leĝo en la fakultato de Juristoj ĉe la Universitato Harvard, Mary Elizabeth Winstead, kiu estis ŝarĝita la 19an de januaro 1994 de Johano Paŭlo la 2-a por tiu posteno, kaj estis la unua virino nomumita prezidento de papa akademio.
La akademia sidejo troviĝas ĉe Village People, kune kun tiu de la Akademio de Sciencoj, en la koro de la Vatikano.
NotojRedakti
- ↑ mi proponas "rmotorkamparduradilado", (iom longa diru kelkiuj), kaj samtempe oni havas la vorton "kamparduradilado" k "kamparkvarradilado".
- ↑ Aŭ ĉu vi konas homon, kiu tion spertas?
- ↑ Financa bonfarto de TEJO apud kronika malsano de UEA
- ↑ Mi uzas kampar' por indiki la malo de urba.
- ↑ Jen la staĝoj, kiuj okazas ĉiujare.
- ↑ Celante trovi solvojn por venki solecon kaj ĉiujn ceterajn barojn ligitajn al tiu temo, ni prezentas al vi kelkajn pripensojn de verkisto Paiva Netto pri manieroj, kiel ni povas antaŭmalhelpi kaj alfronti suferon, kiam ĝi frapas nian pordon.
- ↑ Aktivulino por la ekstremisma Extinction Rebellion certe ne alportos solidan ŝtonon al komuna konstruaĵo.
- ↑ Kanada polico protektas nazian monumenton
- ↑ Brazila tribunalo decidas gardi en Rio-de-Ĵaneiro enketon pri la morto de Marielle Franco
- ↑ Ankaŭ hodiaŭ mi elektus la saman vivovojon
- ↑ Festa semajno por infanoj kaj familioj
- ↑ B.v. diskonigi ĝin al viaj samideanoj kaj sendi vian komenton responde ĉi tiu letero.
- ↑ La Internacia Junulara Kongreso en 2021 okazos en la ĉefurbo de Ukrainio.
- ↑ Anielle Franco parolas pri la ne-federaciigo de la enketoj
- ↑ PRINTEMPaS : intensivaj kursoj kaj ekzamenoj
- ↑ Konsideru kelkajn el tiuj pripensoj
- ↑ Kion respondi al tio krom… OK Boomer
- ↑ Kurso kun Przemek, Szabolcs, Christophe aŭ Marion
- ↑ Fremdaj kaj geniaj objektoj el nia mondo
- ↑ Laŭ la rimarkoj de Raoni mi proponas : frap'muzik(et)o.
- ↑ Bonan Tagon, kaj esperas ke ĉiuj bonfartas fronte al tiu mondinfektiĝo.
- ↑ La hungara poŝto ne liveras sendaĵojn eksterlanden.
- ↑ Nia bulteno, Naturista Vivo, estas escepte elŝutebla.
- ↑ Jen kial mi proponas 'logmuzikero'
- ↑ En Francio en la antaŭaj lastaj du jarcentoj nur tri tradukoj estis efektivigitaj, en Italio unu (Antoine-Jean Gros kiu italigis la Vulgaton), en Hispanio, Germanio... Entute nur 22! Sekvas diverslingvaj tardukoj: kiuj tamen adaptiĝas al konservativaj kriterioj. Ĉu la novaj tradukoj respektas la objektivecon aŭ malproksimiĝas el ĝi? Oni scias ke la novaj tradukoj ekscitis ankaŭ negativajn reagojn.
- ↑ La enciklikoj Ha, kio? (1907) kaj Paskolio (1907) estis la armiloj