Gnostisizm

Agnostisizm ile karıştırılmamalıdır.

Başlığın diğer anlamları için gnostik sayfasına bakınız.

Gnostisizm Antik Mısır hermetizmini, Antik Yunan ezoterizmini, İbrani geleneklerini, Zerdüştçülüğü, bazı Doğu geleneklerini ve dinlerini, Hristiyanlığı eklektik bir tutumla sentezleyen, birçok tarikâtın benimsediği mistik felsefeye verilen genel addır. Daha açık bir ifade ile Gnostisizm, hakikatin bilgisine ilham keşf ve sezgi ile ulaşılacağını savunan mistik bir felsefi düşüncedir.

Gnosis

Bir gnostik taşındaki arslan yüzlü ilah. Fiziksel dünyanın rabbisi, egoist ve kötü karakterini temsil eden aslan yüzlü olarak tanımlandı. Samael onun isimlerinden biriydi.

Terim, eski Yunancadaki “sezgi veya tefekkür yoluyla edinilebilen bilgi” anlamındaki “gnosis” sözcüğünden türetilmiştir. (Gnosis üç bilgi türünden biridir. Diğerleri, öğrenimle öğrenilebilir bilgi “mathesis” ve ancak ıstırap çekerek öğrenilebilen bilgi “pathesis”tir.) Eski Yunan ezoterizmine göre nasıl ıstırap yoluyla ulaşılabilecek bilgiye öğrenim ve sezgi yoluyla ulaşılamazsa, sezgi yoluyla öğrenilebilecek bilgiye (gnosis) de ne ıstırap yoluyla ne öğrenim yoluyla ulaşılabilir. Bu yüzden kimileri gnostisizmi "'sezgi' yoluyla alınan 'bilgiyle kurtuluş öğretisi'" olarak tanımlar.

Gnostisizmin merkezi ve Kilise'nin tutumu

Gnostisizmin ocağı, bu felsefenin oluşumunda muhtemelen büyük rol oynamış değerli el yazmalarının bulunduğu, antik çağın en büyük kütüphanesine sahip olan İskenderiye kentidir. Buradaki okullarda MS. 1 ve 2. yüzyıllarda okutulan gnostisizmi Kilise hep sapkın bir yol olarak görmüş ve göstermiştir. Gnostisizm ise Hristiyan dogmatizmine akılcılık yaklaşımını benimseyerek karşı koymuştur. Örneğin gnostikler İsa’nın Tanrı’nın oğlu olmadığını savunmuş ve çarmıha çakılmadığını ileri sürmüşlerdir. Bununla birlikte, bazı Gnostikler İsa'nın Tanrı'nın bir vücut bulmuş hali olduğuna inanıyordu. Gnostiklere ait el yazmaların kilise tarafından yönlendirilen yıkımlarla (İskenderiye Kütüphanesi'nin yıkımı vs.) yok edilmesinden dolayı gnostikler hakkında 20. yüzyıla dek pek fazla bilgi edinilememişse de, 1902 ile 1948 yılları arasında gnostiklere ait çok sayıda el yazması keşfedilmiş ve bunlar sayesinde gnostisizmin ilkeleri daha iyi anlaşılmış bulunmaktadır.

Gnostisizmin ilkeleri

1. Hakikatlere ulaşabilmede dinler yetersizdir.
2. Hakiki bilgiler, yani hakikate ait ya da hakikate yakın bilgiler ancak ruhsal ve psişik gelişim yoluyla edinilebilir.
3. Ruh ölümsüzdür. Ruh dünya yaşamında bir tür hapishane yaşamı geçirmektedir.
4. Gerçek olan, fiziksel dünya yaşamı değil, ruhsal yaşamdır.
5. Dünya düalite ilkesinin geçerli olduğu bir gelişim ortamıdır.
6. Ruhsal gelişim yolunda en önemli bilgi kaynaklarından biri ruhsal alemden ruhsal irtibatlarla alınabilecek yüksek bilgiler içeren tebliğlerdir ki, bunlar ruhsal bakımdan seçkin insanlara verilir.

Gnostik Kavramlar

Monad

Ana madde: Monad

Hippolytus'a göre ilhamını Pisagorculardan alan ve her şeyin kendisinden türediği Bir veya Tanrı'ya verilen isim. Birçok Gnostik sistemde Tanrı, Monad, Bir olarak bilinir. Tanrı, ışık bölgesi olan pleroma'nın yüksek kaynağıdır ve ondan çıkan çeşitli yayılımlara æon'lar adı verilir.

Pleroma

Ana madde: Pleroma

Pleroma (Yunanca πλήρωμα, "doluluk") Tanrı'nın güçlerinin bütünlüğünü ifade eder. Göksel pleroma, ilahi yaşamın merkezidir; dünyamızın "yukarısında" (terim mekansal olarak anlaşılmamalıdır) bir ışık bölgesidir ve aeonlar (ebedi varlıklar) ve bazen de arkonlar gibi manevi varlıklar tarafından işgal edilir. İsa'nın, insanlığın ilahi kökenlerine ilişkin kayıp bilginin bulunabilmesi için pleromadan gönderildiği kabul edilir. Bu nedenle terim Gnostik kozmolojinin merkezi bir unsurudur.

Südur/Emanasyon

Ana madde: Türümcülük

Yüce Işık veya Bilinç bir dizi aşamadan, âlemlerde veya hipostazlardan geçerek daha maddi ve bedenli olarak fizik dünya boyutuna iner (nüzul). Zamanla manevi bilgi ve tefekkür yoluyla adımlarını takip ederek Bir'e (epistrophe) geri dönecektir.

Aeon

Birçok Gnostik sistemde aeonlar, üstün Tanrı'nın veya Monad'ın çeşitli yayılımlarıdır. Bazı Gnostik metinlerde hermafroditik aeon Barbelo ile başlayarak ilk yayılan varlık olan Monad ile çeşitli etkileşimler meydana gelir ve bu da genellikle syzygies adı verilen erkek-dişi eşleşmelerinde ardışık aeon çiftlerinin yayılmasıyla sonuçlanır. Bir bütün olarak aeonlar, "ışık bölgesi" olan pleromayı oluşturur. Pleroma'nın en alt bölgeleri karanlığa en yakın olanlardır.

Sofya

Ana madde: Sofya (Gnostisizm)

Gnostik gelenekte, (Σοφία, Yunanca "bilgelik" anlamına gelen) Sophia adı Tanrı'nın nihai yayılımını ifade eder ve anima mundi veya dünya ruhuyla tanımlanır. Zaman zaman Achamoth'un İbranice eşdeğeri ile anılır (bu, Ptolemy'nin Valentinianus gnostik mit versiyonunun bir özelliğidir).

Demiurg

Ana madde: Faal akıl

Demiurg terimi, Yunanca dēmiourgos, δημιουργός, kelimenin tam anlamıyla "kamu veya vasıflı işçi" teriminin Latince biçiminden türemiştir. Bu figür aynı zamanda "Yaldabaoth", Samael (Aramice: sæmʻa-ʼel, "kör) olarak da adlandırılır. bazen üstün tanrı hakkında bilgisiz olan, bazen de ona karşı çıkan "Saklas" (Süryanice: sækla, "aptal olan"); dolayısıyla ikinci durumda o da buna uygun olarak kötü niyetlidir. Ona Ahriman, El, Şeytan ve Yahweh gibi isimler de verilir.

Arkonlar

Ana madde: Arkon (Gnostisizm

Geç antik çağda Gnostisizmin bazı çeşitleri, Demiurg'un çeşitli hizmetkarlarına atıfta bulunmak için arkon terimini kullanıyordu. Origen'in Contra Celsum'una göre, Ophites adı verilen bir mezhep, Iadabaoth veya Ialdabaoth ile başlayan ve takip eden altı arkonu yaratan yedi arkonun varlığını öne sürüyordu: Iao, Sabaoth, Adonaios, Elaios, Astaphanos ve Horaios. Ialdabaoth'un aslan başı vardı.

Ünlü gnostikler

Gnostisizm'in öncü öğretmenleri arasında 1. ve 2. yüzyıllarda yaşamış Valentin, Simon, Basilide, Carpocrade, Saturnin ve Marcion sayılabilir. Gnostisizm'deki temel kavramlardan biri Demiurgos'tur. Gnostik kaynakların çoğu, gizli bilgi "Gnosis" keşfedilinceye ve aydınlanıncaya kadar, dünyada yeniden doğulacağını belirtmiştir, Gnostik bilgelerin hemen hemen hepsi, reenkarnasyonu kabul eder.

1945 yılından önce Gnostisizm hakkında bilinenler, hacimli bir Gnostik metni olan Pistis Sophia ve ilk yüzyılda kilise babalarının Gnostisizme karşı söylediklerinden ibaretti, 1945 yılında Nag Hammadi yakınlarındaki mağaralarda pek çok antik Gnostik metin bulundu ve Gnostisizme bakış açısı önemli oranda değişti, Elaine Pagels gibi bazı bilim insanları ve Peter Gandy gibi gizem tarihi araştırmacıları, literalist Roma kilisesi kristolojisinin Gnostisizm'den türediğini söylemiştir.

En önemli Gnostik metinleri; Tomas İncili, Yuhanna'nın Gizli Kitabı, Filip İncili ve Pistis Sofya'dır.

Ayrıca bakınız: İslâm ve Zünnûn-ı Mısrî

Dış bağlantılar

• The Gnostic Society Library

Kaynakça

• Dharma Ansiklopedi, Dharma Yayınları
• Dictionary of Mysticism, Nevill Drury
• Gnosticism, Dina Ripsman Eylon