Jump to content

Gjitarët detarë

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
A humpback whale swimming
Një balenë gungaçe (Megaptera novaeangliae), anëtare e nënrendit Cetacea të rendit Cetartiodactyla
A black-speckled seal with a light-gray underside and a dark-gray back, sitting on rocks, its mouth agape showing sharp teeth
Një leopard i detit (Hydrurga leptonyx), anëtar i kladës Pinnipedia të rendit Carnivora

Gjitarët detarë janë gjitarë ujorë që mbështeten në oqean ose ekosisteme të tjera detare për ekzistencën e tyre. Ata përfshijnë kafshë të tilla si fokat, balenat, lopët e detit, lundërzat e detit dhe arinjt polarë. Ata nuk përfaqësojnë një takson të veçantë ose një grupim sistematik, por më tepër kanë një marrëdhënie polifiletike për shkak të evolucionit konvergjent. Ata janë gjithashtu të bashkuar për shkak se mbështeten tek mjedisi detar për t'u ushqyer.

Përshtatja e gjitarëve detarë me mënyrën e jetesës detare ndryshon shumë nga lloji në lloj. Cetacetë dhe sirenianët janë plotësisht gjitarë detarë dhe për këtë arsye janë banorë të domosdoshëm të detit. Fokat dhe luanët e detit janë gjysëm-detarë; ata e kalojnë shumicën e kohës së tyre në det, por duhet të kthehen në tokë për aktivitete të rëndësishme, të tilla si çiftëzimi, mbarështimi dhe ndërrimi i gëzofit. Në anën tjetër, lundërzat e detit dhe ariu polar janë më pak të përshtatur me jetën detare. Ushqimi i tyre varion gjithashtu në mënyrë të konsiderueshme; disa mund të ushqehen me zooplanktone, të tjerët mund të ushqehen me peshq, kallamarë, butakë, bar deti dhe disa mund të hanë gjitarët të tjerë. Gjërsa numri i gjitarëve detarë është i vogël në krahasim me ato që gjenden në tokë, rolet e tyre në ekosisteme të ndryshme janë të mëdha, sidomos në lidhje me ruajtjen e ekosistemeve detare, nëpërmjet proceseve siç është rregullimi i popullsisë së preve. Ky rol në ruajtjen e ekosistemeve i bën ata me shqetësim të veçantë sepse 23% e llojeve të gjitarëve detarë janë aktualisht të kërcënuara.

Gjitarët detarë për herë të parë u gjuajtën nga popujt aborgjinë, për ushqim dhe burime të tjera. Shumë prej tyre ishin edhe objekte të industrisë komerciale, duke çuar në një rënie të mprehtë të të gjitha popullatave të llojeve të shfrytëzuara, të tilla si balenave dhe fokave. Gjuetia komerciale ka çuar në  zhdukjen e lopës së detit të Shtellerit dhe fokës murgeshë të Karaibeve. Pasi gjuetia komerciale përfundoi disa lloje, të tilla si balena e hirtë dhe elefanti verior i detit, kanë rikthyer numrat; por në anën tjetër, lloje të tjera, të tilla si balenat e duhura të Atlantikut të Veriut, janë të rrezikuara në mënyrë kritike. Përveç gjuetisë, gjitarët detarë mund të vriten nga rrjetat e peshkimit të destinuara për peshq, ku ata ngatërrohen nëpër rrjeta, ku mbyten apo vdesin urie. Rritja e trafikut tejoqeanik shkakton përplasje mes anijeve të shpejta dhe gjitarëve detarë të mëdhejn. Degradimi i habitatit gjithashtu kërcënon gjitarët detarë dhe aftësinë e tyre për të gjetur dhe kapur ushqimin. Ndotja akustike, për shembull, mund të ndikojnë negativisht tek gjitarët që përdorin ekolokacionin, dhe efektet e ngrohjes globale degradojnë mjediset jetësore arktike.

Taksonomia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gjitarët detarë formojnë një grup të shumëllojshëm të 129 llojeve, të cilat mbështeten tek oqeani për ekzistencën e tyre.[1][2] Ata nuk përfaqësojnë një takson të veçantë ose një grupim sistematik, por më tepër kanë një marrëdhënie polifiletike për shkak të evolucionit konvergjent. Ata janë gjithashtu të bashkuar për shkak se mbështeten tek mjedisi detar për t'u ushqyer.[3] Niveli i varësisë nga mjedisi detar për ekzistencën e tyre varion në mënyrë të konsiderueshme nga lloji në lloj. Për shembull, delfinët dhe balenat janë krejtësisht të varur nga mjedisi detar për të gjitha fazat e jetës së tyre, fokat ushqehen në oqean por shumohen në tokë, dhe arinjt polarë duhet të ushqehen në tokë. 23% e llojeve të gjitarëve detarë janë të kërcënuara.[4][5]

Klasifikimi i llojeve ekzistuese

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Për më shumë informacione shikoni artikullin Lista e llojeve të gjitarëve detarë

Filogjenia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Taksat me shkronja të trasha janë detare.[6]

Mammalia
 
 
Afrotheria
Hyracoidea

Procaviidae

 
Tethytheria
Proboscidea

Elephantidae

 
Sirenia
 

Dugongidae (dugongët)

 
Trichechidae
 

Trichechus manatus (lamantina e Amerikës Veriore)

 
 

Trichechus senegalensis (lamantina e Afrikës)

 
 

Trichechus inunguis (lamantina e Amazonës; lloj i ujërave të ëmbla)

 
 
 
 
 
Laurasiatheria
Euungulata
 
Cetartiodactyla
Whippomorpha
 

Hippopotamidae

 
Cetacea
 

Mysticeti (balenat me mustaqe)

 
 

Odontoceti (balenat me dhëmbë; detarë përveç delfinëve të lumit)

 
 
 
 

Ruminantia

 
 
 
 

Perissodactyla

 
 
Ferae
 

Pholidota

 
Carnivora
 
 

Feliformia

 
Caniformia
 
 

Canidae

 
Arctoidea
Ursidae
 

Ursus maritimus (ariu polar)

 
 

ursidët tjerë

 
 
 
Mustelidae
 

Enhydra lutris (lundërza e detit)

 
 

Lontra felina (lundërza bregdetare)

 
 

†Neovison macrodon

 
 

mustelidët tjerë

 
 
Pinnipedia
 

Otariidae (fokat me veshë)

 
 

Odobenidae (trikekët)

 
 

Phocidae (fokat pa veshë)

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Evolucioni

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gjitarët i janë kthyer oqeanit në shumë linja evolucionare të veçanta, domethënë: Cetacea, Sirenia, † Desmostylia, Pinnipedia, †Kolponomos (ariu detar), †Thalassocnus (përtaci ujor), Ursus maritimus (ariu polar) dhe Enhydra lutris (lundërza e detit); eutriconodontët †Ichthyoconodon dhe †Dyskritodon mund të kenë pasur gjithashtu mënyrë jetese detare. Pesë nga këto linja janë zhdukur (†Desmostylia; †Kolponomos; †Thalassocnus, †Dyskritodon, †Ichthyoconodon). Pavarësisht nga shumëllojshmëria në morfologjia mes grupeve, përmirësimi i efikasitetit për kërkimin e ushqimit ka qenë shtysa kryesore në evolucionin e këtyre linjave.[7] Sot, gjitarët plotësisht detarë i përkasin njërës prej dy rendeve: Cetartiodactyla ose Sirenia. Linja e Cetartiodactyla u bë detare rreth 50 milion vjet më parë (mvmp),[8] pastaj Sirenia 40 mvmp, dhe Pinnipedia rreth 20 deri në 25 mvmp,[9] pastaj lundërzat e detit dy mvmp, dhe më së fundi arinjt polarë rreth 130,000 deri në 110,000 vjet më parë.

Një skelet i †Thalassocnus (5–3 mvmp) nga Muzeu kombëtar francez i historisë natyrore, i shfaqur në qëndrimin e tij të supozuar gjatë notit

Bazuar në hulumtimet molekulare dhe morfologjike, cetacetë gjenetikisht dhe morfologjikisht bien në mënyrë definitive brenda Artiodactyla (thundrakë me gishta të barabartë të këmbës).[10][11] Termi Cetartiodactyla reflekton idenë se balenat kanë evoluar brenda thundrakëve. Termi është krijuar nga bashkimi i emrave të dy rendeve, Cetacea dhe Artiodactyla, në një fjalë të vetme. Sipas këtij përkufizimi, kushëriri më i afërt i balenave dhe delfinëve në tokë mendohet të jenë kuajt e nilit. Përdorimi i rendit Cetartiodactyla, në vend të Cetacea me nënrendet Odontoceti dhe Mysticeti, është i favorizuar nga shumica mamalogët evolucionarë, që punojnë me të dhëna molekulare[12][13][14][15]  dhe mbështetet nga Grupi specialist për cetace i IUCN-së[16] dhe nga Komiteti i Taksonomisë i Shoqërisë për Mamalogji Detare,[17] shoqata më e madhe ndërkombëtare e shkencëtarëve të gjitarëve detarë në botë. Disa të tjerë, duke përfshirë edhe shumë të mamalogë dhe paleontologë detarë, favorizojnë mbajtjen e rendit Cetacea me dy nënrendet në interes të stabilitetit taksonomik.[3]

Këmbëlopatat (pinipedët) u ndanë nga caniformët e tjerë 50 mvmp gjatë Eocenit. Lidhja evolucionare e tyre me gjitarët tokësorë ishte e panjohur deri në vitin 2007, kur u zbulua †Puijila darwini në depozita të Miocenit të hershëm në Nunavut të Kanadasë. Si një lundërz bashkëkohore, †Puijila kishte një bisht të gjatë, gjymtyrët të shkurtra dhe këmbë me mëmbrana në vend të lopatave.[18] Linja e Otariidae (fokave me veshë) dhe Odobenidae (trikekëve) u nda pothuajse 28 mvmp.[19] Phocidae (fokat pa veshë) dihet se kanë ekzistuar për të paktën 15 mvmp, dhe dëshmitë molekulare mbështesin një divergjencë të linjave Monachinae (fokave murgjesha) dhe Phocinae rreth 22 mvmp.[19]

Provat nga fosilet tregojnë se linja e lundërzës së detit (Enhydra) u izolua në veri të Paqësorit rreth dy mvmp, duke i dhënë rritje †Enhydra macrodonta (tani e zhdukur) dhe lundërzës së sotme të detit, Enhydra lutris. Lundërza e detit fillimisht ka evoluar në pjesën veriore të Hokaidos dhe në Rusi, dhe pastaj është përhapur në lindje, kah Ishujt Aleutian, në pjesën kontinentale të Alaskës, dhe poshtë kah bregdeti i Amerikës së Veriut. Në krahasim me cetacetë, sirenianët, dhe pinipedët, të cilët u futën në det rreth 50, 40, respetivisht 20 mvmp, lundërza e detit është relativisht një i sapoardhur në jetën detare. Megjithatë, në disa aspekte, lundërza e detit është më e përshtatur në det sesa pinipedët, të cilët duhet të dalin në tokë ose akull për të lindur.[20]

Një ilustrim i †Prorastomus, një sirenian i hershëm (40 mvmp)

Paraqitja e parë e sirenianëve (lopëve të detit) në të dhënat fosilore shfaqet gjatë fillimit të Eocenit, dhe sirenianët janë shumëllojshmëruar dukshëm deri në fund të Eocenit. Banorë të lumenjve, estuareve, dhe ujërave bregdetare, ato ishin në gjendje të përhapen me shpejtësi. Sireniani më primitiv, †Prorastomus, u gjet në Xhamajka,[21] për dallim nga gjitarët tjerë detarë që kanë origjinën nga Bota e Vjetër (të tillë si cetacetë[22]). Sirenian i pari i njohur katërkëmbësh ishte †Pezosiren nga fillimi i Eocenit.[23] opët e detit më të hershme të njohura, të familjeve †Prorastomidae dhe †Protosirenidae, që të dyja i takojnë Eocenit, dhe ishin krijesa amfibe me përmasat e një derri dhe me katër këmbë.[24] Anëtarët e parë të Dugongidae u shfaqën nga fundi i Eocenit.[25] Në këtë pikë, lopët e detit ishin plotësisht detare.[26]

Arinjt polarë mendohet të kenë divergjuar nga një popullsi e arinjve të murrmë, Ursus arctos, që u izolua gjatë një periudhe të akullnajve gjatë Pleistocenit,[27] ose nga pjesa lindore e Siberisë (nga Kamçatka dhe Gadishulli Kolim).[28] Fosili më i vjetër i gjetur i një ariu polar është një kockë nofulle 130,000 deri në 110,000 vjeçare, e gjetur në Svalbard në vitin 2004.[29] ADN-ja mitokondriale (mtDNA) e ariut polar divergjoi nga ariu i murrmë rreth 150,000 vjet më parë.[29] Më tej, disa klada të ariut të murrmë, siç është vlerësuar nga mtDNA, janë më shumë të lidhur me ariun polar sesa me arinjt tjerë të murrmë,[30] që do të thotë se ariu polar mund të mos konsiderohet si një lloj, sipas disa koncepteve të llojit.[31]

Përhapja dhe habitati

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Modelet e parashikuara të pasurisë së llojeve të gjitarëve detarë. A) Të gjitha llojet (n = 115), B) Balenat me dhëmbë (n = 69), C) Balenat me mustaqe (n = 14), D) Këmbëlopatat (n = 32). Ngjyrat tregojnë numrin e llojeve që parashikohen të shfaqen në çdo qelizë 0.5°x0.5° në rrjet nga një model relativ i përshtatshmërisë mjedisore, duke përdorur të dhëna mjedisore nga vitet 1990–1999, dhe duke supozuar një prag të pranisë RES>0.6.[32]

Gjitarët detarë janë të përhapur në të gjithë globin, por përhapja e tyre është e parregullt dhe përkon me prodhueshmërinë e oqeaneve.[33] Pasuria e llojeve arrin kulmin rreth gjerësisë gjeografike 40°, si në veri ashtu dhe në jug. Kjo korrespondon me nivelet më të larta të prodhimit parësorë rreth Amerikës së Veriut dhe të Jugut, Afrikës, Azisë dhe Australisë. Shtrirja e të gjithë llojeve varion shumë me shtrirjen e llojeve të gjitarëve detarë. Mesatarisht, shumica e gjitarëve detarë kanë një shtrirje e cila është ekuivalente ose më e vogël se një e pesta e Oqeanit Indian. Ndryshim i vërejtur në madhësinë e shtrirjes së tyre  është rezultat i kërkesave të ndryshme ekologjike të secilit lloj dhe aftësisë së tyre për të përballuar me një gamë të gjerë të kushteve mjedisore. Shkalla e lartë e përputhjes mes pasurisë së llojeve të gjitarëve detarë dhe zonave me ndikim njerëzor në mjedis është shqetësuese.

Shumica e gjitarëve detarë, të tillë si fokat dhe lundërzat e detit, banojnë në bregdet. Fokat, megjithatë, përdorin gjithashtu edhe një numër të vendbanimeve tokësore, si në pjesën kontinentale ashtu dhe në ishuj. Në zona të buta dhe tropikale, ata përkohësiht dalin nga deti në plazhe me rërë dhe guralecë, brigje shkëmbore, cekëtina dhe shpella detare. Disa lloje çlodhen edhe në struktura të krijuara nga njeriu, si në skela, bankina, bova dhe platforma nafte. Fokat mund të shkojë më tej në brendësi dhe të pushojnë në dunat ose vegjetacionet e rërës, madje mund të ngjisin edhe shkëmbinj.[34]:96 Shumica e cetaceve jetojnë në oqean të hapur, dhe lloje si kashaloti mund të zhyten nga −300 deri në −760 m thellësi në kërkim të ushqimit.[35] Lopët e detit jetojnë në ujëra të cekta bregdetare, zakonisht jetojnë rreth 9 m nën nivelin e detit. Megjithatë, ato mund të zhyten deri në –37 m thellësi në kërkim të barit të detit.[36] Lundërzat e detit jetojnë në zonat e mbrojtura, të tilla si brigjet shkëmbore, pyjet kelp dhe barrierat koralore,[37] ndonëse ato mund të banojnë në mes të akujve lëvizës ose në zona rënore, apo me baltë.[38]

Shumë gjitarë detarë shtegtojnë sipas ndryshimit të stinave. Akulli vjetor përmban sipërfaqe të ujit që duken dhe zhduken gjatë vitit sipas ndryshimeve të motit, dhe fokat shtegtojnë në bazë të këtyre ndryshimeve. Në anën tjetër, arinjt polarë duhet të ndjekin pretë e tyre. Në gjiret Hudson, James dhe disa zona tjera, akulli shkrin plotësisht çdo verë, duke detyruar arinjt polarë të shkojnë në tokë dhe të presin me muaj deri në rikthimin e akullit. Në detërat Çukçi dhe Bofort, arinjt polarë tërhiqen çdo verë në veri, kah akulli i cili mbetën i ngrirë gjatë gjithë vitit.[39] Fokat mund të shtegtojnë edhe për shkak të ndryshimeve të tjera mjedisore, të tilla si El Ninjo, dhe fokat ushëtare mund të përdorin veçorti të ndryshme të mjedisit të tyre për të arritur destinacionin e tyre, duke përfshirë fushat gjeomagnetike, rrymat detare, erërat, pozicionin e diellit dhe hënës dhe shijen e temperaturën e ujit.[34] Balenat me mustaqe shtegtojnë në distanca shumë të gjata, deri në ujërat tropikale për të lindur dhe rritur të rinjt,[40] ndoshta për të parandaluar gjahun nga balenat vrasëse.[41] Balena e hirtë është regjistruar të këtë shtegtimin më të gjatë nga çdo gjitar, me një udhëtim 23,000 km nga Deti Okhotsk deri tek Gadishulli Baja.[42] Gjatë dimrit, lamantinat që jetojnë në pjesët veriore të shtrirjes së tyre shtegtojnë në ujëra më të ngrohta.[43]

Përshtatjet

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Anatomia e një delfini, ku shihet skeleti, organet kryesore dhe forma trupore

Gjitarët detarë kanë një numër veçorishë fiziologjike dhe anatomike për të kapërcyer sfidat unike që lidhen me jetën e tyre ujore. Disa nga këto veçori veçohen nga lloji në lloj. Gjitarët detarë zhvilluan një mori veçorishë për një lokomocion efikas, të tilla si trupi në formë siluri për të zvogëluar fërkimin; gjymtyrë të modifikuara për shtytje dhe drejtim; si dhe pendë të bishtit dhe shpinore për shtytje dhe ekuilibër.[33] Gjitarët detarë kanë aftësi të rregullojnë temperaturën trupore duke përdorur gëzofin e dendur ose dhjamin, dhe mund të përshtasin qarkullimin e gjakut; trupat e tyre në fomë siluri reduktojnë ekstremitetet trupore, dhe përmasat e mëdha parandalojnë humbjen e nxehtësisë.[33]

Gjitarët detarë janë në gjendje të notojnë për periudha të gjata kohore. Pinipedët dhe cetacetë kanë sisteme të mëdha dhe komplekse të enëve të gjakut që shërbejnë për të mbajur oksigjenin, i cili mundëson zhytjet e thella. Rezervuarë të tjerë të rëndësishëm si muskujt, gjaku, dhe shpretka, kanë kapacitet për të mbajtur një përqendrim të lartë të oksigjenit. Ata gjithashtu mund të reduktojnë shpejtësinë e rrahjes së zemrës dhe të drejtojnë shumicën e oksigjenit kah organet jetësore të tilla si truri dhe zemra për të lejuar zhytje më të gjata dhe për t'u përballur me humbjen e oksigjenit.[33] Nëse vjen deri tek zvogëlimi i sasisë së oksigjenit, gjitarët detarë mund të kenë përdorin rezervat e konsiderueshme të glikogjenit, i cili mbështet glikolizën anaerobike të qelizave të përfshira gjatë hipoksisë sistematike të lidhur me zhytjet e tejzgjatura.[44][45][46]

Zëri udhëton ndryshe nëpër ujë, prandaj dhe gjitarët detarë u përshtatën për të siguruar një komunikim dhe gjueti efektive, si dhe zbulimi efektiv të grabitqarëve.[47] Përshtatja më e rëndësishme është zhvillimi i eholokacionit tek balenat dhe delfinët.[33] Balenat me dhëmbë lëshojnë një rreze të fokusuar me klikime të frekuencave të larta në drejtimin që tregon koka e tyre. Zërat janë të krijuara nga kalimi i ajrit nga flegrat kockore përmes buzëve zanore.[48] Këta zëra reflektohen nga kocka e denur konkave e kafkës dhe nga një qese ajri në bazën e saj. Rrezja e fokusuar rregullohet nga një organ i madh yndyror, i njohur si "pjepër". Ky organ vepron si një lente akustike, sepse është i përbërë nga lipide të dendësive të ndryshme.[48][49]

Gjitarët detarë kanë zhvilluar në shumëllojshmëri të gjerë të veçorive për t'u ushqyer, të cilat kryesisht vërehen në dalje e dhëmbëve të tyre. Për shembull, dhëmbët e faqeve të pinipedëve dhe odontocetëve janë përshtatur në mënyrë të veçantë për të kapur peshkun dhe kallamarin. Në anën tjetër, balenat me mustaqe kanë zhvilluar pllaka ose fletëza brinake për filtrimin e planktonëve dhe peshqve të vegjël nga uji.[33]

Arinjt polarë, lundërzat e detit, dhe fokat me gëzof kanë trupin e mbuluar me gëzof, një nga veçoritë përcaktuese për gjitarët. Gëzofi i këtyre kafshëve është i gjatë, i yndyrshëm, dhe i papërshkueshëm nga uji në mënyrë që të siguroj izolimin. Në anën tjetër, gjitarët e tjerë detarë – si balenat, delfinët, marsuinët, lamantinat, dugongët, dhe trikekët – kanë humbur gëzofin në favor të një epidermd të trashë e të dendur dhe të një shtrese të trashur yndyrore (dhjami ose dënesa), si përgjigje e kërkesave hidrodinamike.[50]

Kafshët llapashitëse dhe që ushqehen në fundit e detit (siç janë lamantinat) duhet të jenë më të rënda se uji në mënyrë që të mbajnë kontakt me fundit e detit ose të qëndrojnë të zhytura. Kafshëve që jetojnë në sipërfaqe të detit (siç janë lundërzat e detit) i duhet e kundërta, dhe kafshët që notojnë të lira dhe jetojnë në ujëra të hapura (siç janë delfinët) i duhet të kenë shtytje neutrale në mënyrë që të jetë në gjendje të notojnë lartë dhe poshtë nëpër ujë. Zakonisht, kocka të trasha dhe të dendura gjenden tek kafshët që ushqehen në fundit e detit dhe kocka me dendësi të ulët gjenden tek gjitarët që jetojnë në ujëra të thella.[50] Disa gjitarët detarë, siç është ariu polar dhe lundërzat, kanë katër gjymtyrë peshëmbajtëse dhe mund të ecin në tokë sikurse të kafshët plotësisht tokësore.[50]

Ekologjia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Dieta

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Të gjithë cetacetë janë mishngrënës dhe grabitqarë. Balenat me dhëmbë ushqehen kryesisht me peshq dhe cefalopodë, pasuar nga krustacët dhe bivalvorët. Disa mund të hanë edhe lloje të tjera të kafshëve, të tillë si lloje të tjera të balenave ose lloje të caktuara të këmbëlopatave.[51][52] Një metodë e zakonshme e të ushqyerit është kullosja, ku një tufë cetaceshë mbledh një shkollë peshqish në një vëllim të vogël. Anëtarët individualë pastaj kthehen duke lëruar përmes shkollës, e kështu duke u ushqyer me peshkun. Vathimi (ang. Corralling) është një metodë ku delfinët ndjekin peshkun kah ujërat e cekët për ta kapur më lehtë. Balenat vrasëse dhe delfinët hundëshishe gjithashtu janë të njohur për të ndjekjen e presë së tyre kah një plazh për t'u ushqyer me të.[53][54] Balenat tjera me nofulla të pamprehta dhe dhëmbë të reduktuar mbështeten në ushqimin me anë të thithjes.[55]

Një dugongu duke u ushqyer në shtratin e detit

Lopët e detit ushqehen kryesisht me barin e detit. Kur hanë, ato gëlltisin të gjithë bimën, duke përfshirë edhe rrënjët, por kur kjo është e pamundur, ata ushqehen vetëm me gjethe.[56] Një shumëllojshmëri e gjerë e barit të detit është gjetur në barkun e dugongëve, dhe ka dëshmi se ata do të hanë alga kur bari i detit është i pakët.[57] Lamantinat e djepit mund të hanë deri në 60 lloje të ndryshme të bimëve, si dhe peshq dhe jovertebrorët të vegjël në një masë më të vogël.[58]

Llojet kyçe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Pompa e balenës

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ndërveprimet me njerëzit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Disa njerëz duke vrarë foka me gëzof të veriut në Ishullin e Shën Palit, në Alaskë (vitet 1890)

Kërcënimet

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Eksploatimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gjitarët detarë ishin historikisht pre e njerëzve aborigjenë të bregdetit, të cilët i gjuanin për ushqim dhe burime të tjera. Këto gjuajtje ekzistenciale vazhdojnë të ndodhin në Kanada, Groenlandë, Indonezi, Rusi, Shtetet e Bashkuara dhe në disa vende të Karaibeve. Efektet e këtyre gjuajtjeve janë vetëm të lokalizuara, sepse përpjekjet për gjueti janë në një shkallë relativisht të vogël.[33] Gjuetia komerciale, e kthyer në një industri të vërtetë, i ngriti përpjekjet në një shkallë të gjerë dhe gjitarët detarë janë eksploatuar rëndë. Kjo çoi në zhdukjen e †lopës së detit të Shtellerit dhe †fokës murgeshë të Karaibeve.[33] Sot, popullsia e llojeve që janë gjuajtur historikisht, siç është balena e kaltër (Balaenoptera musculus) dhe balena e duhur e Paqësorit të Veriut (Eubalaena japonica), është shumë më e ulëta sesa popullsia para gjuajtjes.[59] Për shkak se balenat përgjithësisht kanë një ritëm të ngadalshëm të rritjes, janë të ngadalshëm për të arritur pjekurinë seksuale dhe kanë një nivel të ulët të riprodhimit, rimëkëmbja e popullsia ka qenë shumë e ngadalshme.[47]

Një numër balenash janë ende subjekt i gjuetisë së drejtpërdrejtë, pavarësisht nga moratoriumi i vitit 1986 për ndalimin e gjuetisë së balenave, i miratuar sipas kushteve të Komisionit Ndërkombëtarë për Gjuetinë e Balenave (ang. International Whaling Commission, IWC). Ka vetëm dy kombe të mbetura të cilat sanksionojnë gjuetinë komerciale të balenave: Norvegjia, ku disa qindra balena minki gjuhen çdo vit; dhe Islanda, ku kuota e 150 balenave kokëmadhe dhe 100 balenave minki është e vendosur çdo vit.[60][61] Japonia gjithashtu gjuan disa qindra balena minki të Antarktikut dhe të Paqësorit të Veriut çdo vit, gjoja për kërkime shkencor në pajtim me moratoriumin.[59] Megjithatë, tregtimi i paligjshëm i mishit të balenave dhe delfinëve përbën një treg të rëndësishëm në Japoni dhe disa vende tjera.[62]

Arinjt polarë mund të gjuhen për sport në Kanada me një leje të posaçme dhe shoqërimin e një udhëzuesi vendas inuit. Gjuetia sportive mund të jetë një burim i rëndësishëm i të ardhurave për bashkësitë e vogla, sepse ky lloj gjuetie sjellë më shumë të ardhura sesa shitja e gëzofit të arinjve polarë nëpër tregje. Shtetet e Bashkuara, Rusia, Norvegjia, Groenlanda, dhe Kanadaja lejojnë gjuetinë ekzistenciale. Kanadaja shpërndan leje gjuetie për bashkësistë indigjene. Shitja e këtyre lejeve është një nga burimet kryesore të të ardhurave për shumë nga këto bashkësi. Gëzofi i tyre mund të përdoret për qëllime ekzistenciale, të mbahet si trofe gjuetie, apo mund të shitet në treg.[63]

Trafiku oqeanik dhe peshkataria

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Humbja dhe degradimi i habitatit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Mbrojtja

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Si ushqim

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
The whale meat is dark purple and shredded like jerky, the blubber is a pale-pink color and in slices, the dried fish is a light-brown color and ripped into slices, and the potatoes are light-yellow and cut into thin slices.
Mish (poshtë) dhe dënesë (mes) e balenës pilot, e shoqëruar me pesh të tharë (majtas) dhe patate, në Ishujt Faroe

Për mijëra vjet, ekzistenca  e popujve autoktonë të Arktikut ishte varur nga mishi i balenës. Mishi korret nga gjuajtje ligjore dhe jokomerciale që ndodhin dy herë në vit, në pranverë dhe në vjeshtë. Mishi ruhet për t'u ngrënë gjatë gjithë dimrit.[64] Lëkura dhe dënesa (muktuk) e marrë nga balena e groenlandës, beluga ose narvali është gjithashtu me vlerë, dhe mund të hahet e papërpunuar ose e gatuar. Gjuetia e balenave është praktikuar në Ishujt Faroe në Atlantikun verior, që nga dyndja e parë e vikingëve në këto ishuj. Rreth 1000 balena pendëgjate pilot vriten çdo vit, kryesisht gjatë verës.[65][66]  Sot, mishi i delfinit konsumohet në një numër të vogël të vendeve, ku përfshihet Japonia[67][68] dhe Peruja (ku njihet si chancho marino, ose "mish derri deti").[69] Në disa pjesë të botës, siç është Taixhi, Japoni dhe Ishujt Faroe, delfinët tradicionalisht janë konsideruar ushqim, dhe vriten me anë të fuzhnjave ose duke i shtyrë kah bregu me anë të anijeve.[67]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Kaschner, K.; Tittensor, D. P.; Ready, J.; Gerrodette, T.; Worm, B. (2011). "Current and Future Patterns of Global Marine Mammal Biodiversity". PLoS ONE. 6 (5): e19653. Bibcode:2011PLoSO...619653K. doi:10.1371/journal.pone.0019653. PMC 3100303. PMID 21625431. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  2. ^ Pompa, S.; Ehrlich, P. R.; Ceballos, G. (2011-08-16). "Global distribution and conservation of marine mammals". Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (33): 13600–13605. Bibcode:2011PNAS..10813600P. doi:10.1073/pnas.1101525108. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ a b Jefferson, T. A.; Webber, M. A.; Pitman, R. L. (2009). Marine Mammals of the World A Comprehensive Guide to their Identification (bot. 1st). London: Academic Press. fq. 7–16. ISBN 978-0-12-383853-7. OCLC 326418543. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  4. ^ Schipper, J.; Chanson, J. S.; Chiozza, F.; Cox, N. A.; Hoffmann, M.; Katariya, V.; Lamoreux, J.; Rodrigues, A. S. L.; Stuart, S. N.; Temple, H. J.; Baillie, J.; Boitani, L.; Lacher, T. E.; Mittermeier, R. A.; Smith, A. T.; Absolon, D.; Aguiar, J. M.; Amori, G.; Bakkour, N.; Baldi, R.; Berridge, R. J.; Bielby, J.; Black, P. A.; Blanc, J. J.; Brooks, T. M.; Burton, J. A.; Butynski, T. M.; Catullo, G.; Chapman, R.; etj. (2008). "The Status of the World's Land and Marine Mammals: Diversity, Threat, and Knowledge" (PDF). Science. 322 (5899): 225–30. Bibcode:2008Sci...322..225S. doi:10.1126/science.1165115. PMID 18845749. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Schipper, J.; Chanson, J. S.; Chiozza, F.; Cox, N. A. (2008). "The status of the world's land and marine mammals: diversity, threat, and knowledge". Science. 322 (5899): 225–230. Bibcode:2008Sci...322..225S. doi:10.1126/science.1165115. PMID 18845749. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ Jefferson, T. A.; Leatherwood, S.; Webber, M. A. (1994). Marine Mammals of the World. Food and Agriculture Department of the United Nations. fq. 1–2. ISBN 978-92-5-103292-3. OCLC 30643250. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ Uhen, M. D. (2007). "Evolution of marine mammals: Back to the sea after 300 million years". The Anatomical Record. 290 (6): 514–22. doi:10.1002/ar.20545. PMID 17516441. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ Castro, Peter; Huber, Michael E. (2007). Marine Biology (bot. 7th). McGraw-Hill. fq. 192. ISBN 978-0-07-302819-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  9. ^ Perrin 2009, 861–866.
  10. ^ Geisler, Jonathan H.; Uden, Mark D. (2005). "Phylogenetic Relationships of Extinct Cetartiodactyls: Results of Simultaneous Analyses of Molecular, Morphological, and Stratigraphic Data". Journal of Mammalian Evolution. 12 (1–2): 145–160. doi:10.1007/s10914-005-4963-8. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ Graur, D.; Higgins, G. (1994). "Molecular evidence for the inclusion of cetaceans within the order Artiodactyla" (PDF). Molecular Biology and Evolution. 11 (3): 357–364. PMID 8015431. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 4 mars 2016. Marrë më 17 qershor 2017. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ Agnarsson, I.; May-Collado, LJ. (2008). "The phylogeny of Cetartiodactyla: the importance of dense taxon sampling, missing data, and the remarkable promise of cytochrome b to provide reliable species-level phylogenies". Molecular Phylogenetics and Evolution. 48 (3): 964–985. doi:10.1016/j.ympev.2008.05.046. PMID 18590827. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ Price, SA.; Bininda-Emonds, OR.; Gittleman, JL. (2005). "A complete phylogeny of the whales, dolphins and even-toed hoofed mammals – Cetartiodactyla". Biological reviews of the Cambridge Philosophical Society. 80 (3): 445–473. doi:10.1017/s1464793105006743. PMID 16094808. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ Montgelard, C.; Catzeflis, FM.; Douzery, E. (1997). "Phylogenetic relationships of artiodactyls and cetaceans as deduced from the comparison of cytochrome b and 12S RNA mitochondrial sequences". Molecular Biology and Evolution. 14 (5): 550–559. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025792. PMID 9159933. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ Spaulding, M.; O'Leary, MA.; Gatesy, J. (2009). "Relationships of Cetacea -Artiodactyla- Among Mammals: Increased Taxon Sampling Alters Interpretations of Key Fossils and Character Evolution". PLoS ONE. 4 (9): e7062. Bibcode:2009PLoSO...4.7062S. doi:10.1371/journal.pone.0007062. PMC 2740860. PMID 19774069. Arkivuar nga origjinali më 26 tetor 2014. Marrë më 17 qershor 2017. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  16. ^ IUCN SSC – Cetacean Specialist Group. "Cetacean Species and Taxonomy". iucn-csg.org. Arkivuar nga origjinali më 2016-01-01. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ Perrin, William F.; Baker, C. Scott; Berta, Annalisa; Boness, Daryl J.; Brownell Jr., Robert L.; Domning, Daryl P.; Fordyce, R. Ewan; Srembaa, Angie; Jefferson, Thomas A.; Kinze, Carl; Mead, James G.; Oliveira, Larissa R.; Rice, Dale W.; Rosel, Patricia E.; Wang, John Y.; Yamada, Tadasu, red. (2014). "The Society for Marine Mammalogy's Taxonomy Committee List of Species and subspecies" (PDF). Marrë më 25 qershor 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ Rybczynski, N.; Dawson, M. R.; Tedford, R. H. (2009). "A semi-aquatic Arctic mammalian carnivore from the Miocene epoch and origin of Pinnipedia". Nature. 458 (7241): 1021–24. Bibcode:2009Natur.458.1021R. doi:10.1038/nature07985. PMID 19396145. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ a b Arnason, U.; Gullberg, A.; Janke, A.; Kullberg, M.; Lehman, N.; Petrov, E. A.; Väinölä, R. (2006). "Pinniped phylogeny and a new hypothesis for their origin and dispersal". Molecular Phylogenetics and Evolution. 41 (2): 345–354. doi:10.1016/j.ympev.2006.05.022. PMID 16815048. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  20. ^ Love, John A. (1992). Sea Otters. Golden, Colorado: Fulcrum Publishing. fq. 4–16. ISBN 978-1-55591-123-2. OCLC 25747993. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ Savage, R. J. G.; Domning, Daryl P.; Thewissen, J. G. M. (1994). "Fossil Sirenia of the West Atlantic and Caribbean Region. V. the Most Primitive Known Sirenian, Prorastomus sirenoides Owen, 1855". Journal of Vertebrate Paleontology. 14 (3): 427–449. doi:10.1080/02724634.1994.10011569. JSTOR 4523580. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  22. ^ Thewissen, J. G. M.; Bajpai, Sunil (2001). "Whale Origins as a Poster Child for Macroevolution". BioScience. 51 (12): 1037–1049. doi:10.1641/0006-3568(2001)051[1037:WOAAPC]2.0.CO;2. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  23. ^ Domning DP (2001). "The Earliest Known Fully Quadrupedal Sirenian". Nature. 413 (6856): 625–627. Bibcode:2001Natur.413..625D. doi:10.1038/35098072. PMID 11675784. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  24. ^ Prins, Herbert H. T.; Gordon, Iain J., red. (2014). "The Biological Invasion of Sirenia into Australasia". Invasion Biology and Ecological Theory. Cambridge: Cambridge University Press. fq. 123. ISBN 978-1-107-03581-2. OCLC 850909221. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  25. ^ Samonds, K. E.; Zalmout, I. S.; Irwin, M. T.; Krause, D. W.; Rogers, R. R.; Raharivony, L. L. (2009). "Eotheroides lambondrano, new Middle Eocene seacow (Mammalia, Sirenia) from the Mahajanga Basin, Northwestern Madagascar". Journal of Vertebrate Paleontology. 29 (4): 1233–1243. doi:10.1671/039.029.0417. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  26. ^ Prins, Herbert H. T.; Gordon, Iain J., red. (2014). "The Biological Invasion of Sirenia into Australasia". Invasion Biology and Ecological Theory. Cambridge: Cambridge University Press. fq. 123. ISBN 978-1-107-03581-2. OCLC 850909221. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  27. ^ DeMaster, Douglas P.; Stirling, Ian (8 maj 1981). "Ursus Maritimus". Mammalian Species. 145 (145): 1–7. doi:10.2307/3503828. JSTOR 3503828. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  28. ^ Kurtén, B (1964). "The evolution of the polar bear, Ursus maritimus Phipps". Acta Zoologica Fennica. 108: 1–30. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  29. ^ a b Lindqvist, C.; Schuster, S. C.; Sun, Y.; Talbot, S. L.; Qi, J.; Ratan, A.; Tomsho, L. P.; Kasson, L.; Zeyl, E.; Aars, J.; Miller, W.; Ingolfsson, O.; Bachmann, L.; Wiig, O. (2010). "Complete mitochondrial genome of a Pleistocene jawbone unveils the origin of polar bear". Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (11): 5053–7. Bibcode:2010PNAS..107.5053L. doi:10.1073/pnas.0914266107. PMC 2841953. PMID 20194737. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  30. ^ Waits, L. P.; Talbot, S. L.; Ward, R. H.; Shields, G. F. (2008). "Mitochondrial DNA Phylogeography of the North American Brown Bear and Implications for Conservation". Conservation Biology. 12 (2): 408–417. doi:10.1111/j.1523-1739.1998.96351.x. JSTOR 2387511. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  31. ^ Marris, E. (2007). "Linnaeus at 300: The species and the specious". Nature. 446 (7133): 250–253. Bibcode:2007Natur.446..250M. doi:10.1038/446250a. PMID 17361153. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  32. ^ Kaschner, K.; Tittensor, D. P.; Ready, J.; Gerrodette, T.; Worm, B. (2011). "Current and future patterns of global marine mammal biodiversity". PLoS ONE. 6 (5): e19653. Bibcode:2011PLoSO...619653K. doi:10.1371/journal.pone.0019653. PMC 3100303. PMID 21625431. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  33. ^ a b c d e f g h Berta, A; Sumich, J. L. (1999). "Exploitation and conservation". Marine Mammals: Evolutionary Biology. San Diego: Academic Press. ISBN 978-0-12-093225-2. OCLC 42467530. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  34. ^ a b Riedman, M. (1990). The Pinnipeds: Seals, Sea Lions, and Walruses. Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-06497-3. OCLC 19511610. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  35. ^ Whitehead, H. (2003). Sperm Whales: Social Evolution in the Ocean. Chicago: University of Chicago Press. fq. 79. ISBN 978-0-226-89518-5. OCLC 51242162. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  36. ^ Marsh, H.; Eros, Carole; Hugues, Joanna; Penrose, Helen (2002). Dugong: status reports and action plans for countries and territories (PDF). International Union for Conservation of Nature. ISBN 978-92-807-2130-0. OCLC 51040880. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 7 tetor 2016. Marrë më 17 qershor 2017. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  37. ^ Silverstein, Alvin; Silverstein, Virginia; Silverstein, Robert (1995). The Sea Otter. Brookfield, Connecticut: The Millbrook Press, Inc. fq. 19. ISBN 978-1-56294-418-6. OCLC 30436543. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  38. ^ Kenyon, Karl W. (1975). The Sea Otter in the Eastern Pacific Ocean. New York: Dover Publications. ISBN 978-0-486-21346-0. OCLC 1504461. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  39. ^ Stirling, Ian (1988). "Distribution and Abundance". Polar Bears. Ann Arbor: University of Michigan Press. ISBN 0-472-10100-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  40. ^ Lockyer, C. J. H.; Brown, S. G. (1981). "The Migration of Whales". përmbledhur nga Aidley, D. (red.). Animal Migration. CUP Archive. fq. 111. ISBN 978-0-521-23274-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  41. ^ Perrin 2009, p. 360.
  42. ^ Lee, Jane J. (2015). "A Gray Whale Breaks The Record For Longest Mammal Migration". National Geographic. Marrë më 23 janar 2016. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  43. ^ Deutsch, C.J.; Self-Sullivan, C.; Mignucci-Giannoni, A. (2008). "Trichechus manatus". IUCN Red List of Threatened Species. 2008. Marrë më 4 gusht 2016. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  44. ^ Pfeiffer, Carl J. (1997). "Renal cellular and tissue specializations in the bottlenose dolphin (Tursiops truncatus) and beluga whale (Delphinapterus leucas)" (PDF). Aquatic Mammals. 23 (2): 75–84. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 26 prill 2014. Marrë më 2014-04-25. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Stampa:Open access
  45. ^ Lockyer, Christina (1991). "Body composition of the sperm whale, Physeter cation, with special reference to the possible functions of fat depots" (PDF). Journal of the Marine Research Institute. 12 (2). ISSN 0484-9019. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Stampa:Open access
  46. ^ Hochachka, P.; Storey, K. (1975). "Metabolic consequences of diving in animals and man". Science. 187 (4177): 613–621. Bibcode:1975Sci...187..613H. doi:10.1126/science.163485. ISSN 0036-8075. PMID 163485. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  47. ^ a b Whitehead, H.; Reeves, R. R.; Tyack, P. L. (2000). "Science and the conversation, protection, and management of wild cetaceans". përmbledhur nga Mann, J.; Connor, R. C. (red.). Cetacean societies : field studies of dolphins and whales. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-50340-0. OCLC 42309843. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  48. ^ a b Cranford, T. W. (2000). "In Search of Impulse Sound Sources in Odontocetes". përmbledhur nga Au, W. W. L.; Popper, A. N.; Fay, R. R. (red.). Hearing by Whales and Dolphins. Springer Handbook of Auditory Research. New York: Springer-Verlag. ISBN 978-1-4612-7024-9. OCLC 840278009. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  49. ^ Nummela, Sirpa; Thewissen, J.G.M; Bajpai, Sunil; Hussain, Taseer; Kumar, Kishor (2007). "Sound transmission in archaic and modern whales: Anatomical adaptations for underwater hearing". The Anatomical Record. 290 (6): 716–733. doi:10.1002/ar.20528. PMID 17516434. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  50. ^ a b c Reidenberg, Joy S. (2007). "Anatomical Adaptations of Aquatic Mammals". The Anatomical Record. 290 (6): 507–513. doi:10.1002/ar.20541. OCLC 255630658. PMID 17516440. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  51. ^ Riedman, M. (1990). The Pinnipeds: Seals, Sea Lions, and Walruses. Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-06497-3. OCLC 19511610. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  52. ^ Klinowska, Margaret; Cooke, Justin (1991). Dolphins, Porpoises, and Whales of the World: the IUCN Red Data Book (PDF). Columbia University Press, NY: IUCN Publications. ISBN 978-2-88032-936-5. OCLC 24110680. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  53. ^ U.S. Department of Commerce, National Oceanic and Atmospheric Administration, National Marine Fisheries Service. "Coastal Stock(s) of Atlantic Bottlenose Dolphin: Status Review and Management Proceedings and Recommendations from a Workshop held in Beaufort, North Carolina, 13 September 1993 – 14 September 1993" (PDF). fq. 56–57. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  54. ^ Gregory K. Silber, Dagmar Fertl (1995) – Intentional beaching by bottlenose dolphins (Tursiops truncatus) in the Colorado River Delta, Mexico.
  55. ^ Berta, A.; Sumich, J. L.; Kovacs, K. M. (2015). Marine Mammals: Evolutionary Biology. London: Academic Press. fq. 430. ISBN 978-0-12-397002-2. OCLC 905649783. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  56. ^ Marsh, Helene; O'Shea, Thomas J.; Reynolds III, John E. (2012). Ecology and Conservation of the Sirenia: Dugongs and Manatees. Cambridge: Cambridge University Press. fq. 112. ISBN 978-0-521-88828-8. OCLC 773872519. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  57. ^ Marsh, Helene. "Dugongidae". Fauna of Australia. Vëll. 1. Canberra: Australian Government Public Service. ISBN 978-0-644-06056-1. OCLC 27492815. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  58. ^ Allen, Aarin Conrad; Keith, Edward O. (2015). "Using the West Indian Manatee (Trichechus manatus) as a Mechanism for Invasive Aquatic Plant Management in Florida". Journal of Aquatic Plant Management. 53: 95–104. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  59. ^ a b Clapham, P. J.; Young, S. B.; Brownell, R. L. (1999). "Baleen whales: Conservation issues and the status of the most endangered populations". Mammal Review. 29: 37–62. doi:10.1046/j.1365-2907.1999.00035.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  60. ^ "History of Whaling". The Húsavík Whale Museum. Arkivuar nga origjinali më 21 qershor 2009. Marrë më 16 maj 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  61. ^ "Modern Whaling". The Húsavík Whale Museum. Arkivuar nga origjinali më 22 korrik 2011. Marrë më 16 maj 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  62. ^ Baker, C. S.; Cipriano, F.; Palumbi, S. R. (1996). "Molecular genetic identification of whale and dolphin products from commercial markets in Korea and Japan". Molecular Ecology. 5 (5): 671–685. doi:10.1111/j.1365-294X.1996.tb00362.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  63. ^ "Overharvest". Polar Bears International. Arkivuar nga origjinali më 4 nëntor 2016. Marrë më 31 dhjetor 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  64. ^ "Native Alaskans say oil drilling threatens way of life". BBC News. korrik 2010. Marrë më 18 qershor 2016. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  65. ^ Nguyen, Vi (26 nëntor 2010). "Warning over contaminated whale meat as Faroe Islands' killing continues". The Ecologist. Arkivuar nga origjinali më 30 gusht 2017. Marrë më 17 qershor 2017. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  66. ^ Lee, Jane J. (shtator 2014). "Faroe Island Whaling, a 1,000-Year Tradition, Comes Under Renewed Fire". National Geographic. Marrë më 18 qershor 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  67. ^ a b Matsutani, Minoru (23 shtator 2009). "Details on how Japan's dolphin catches work". Japan Times. fq. 3. Arkivuar nga origjinali më 27 shtator 2009. Marrë më 17 qershor 2017. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  68. ^ Harnell, Boyd (2007). "Taiji officials: Dolphin meat 'toxic waste'". The Japan Times. Marrë më 24 qershor 2016. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  69. ^ Hall, Kevin G. (2003). "Dolphin meat widely available in Peruvian stores: Despite protected status, 'sea pork' is popular fare". The Seattle Times. Marrë më 18 qershor 2016. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)[lidhje e vdekur]

Për lexim të mëtejshëm

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Lidhje të jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Gjitarët_detarë&oldid=2707573"