Mongolia

Mongolia
Монгол Улс
ᠮᠤᠩᠭᠤᠯ ᠤᠯᠤᠰ
*Mongol Uls*
Godło	Flaga
	Dewiza: Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!
	Hymn: Монгол улсын төрийн дуулал; trb. Mongol ulsiin törijn duulal
Ustrój polityczny	republika parlamentarna
Konstytucja	Konstytucja Mongolii
Stolica	Ułan Bator
Data powstania	29 grudnia 1911
Prezydent	Uchnaagijn Chürelsüch
Premier	Luvsannamsrain Oyun-Erdene
Powierzchnia	1 564 116 km²
Populacja (2023); • liczba ludności	; 3 255 468
• gęstość	2 os./km²
Kod ISO 3166	MN
Waluta	tugrik (MNT)
Telefoniczny nr kierunkowy	976
Domena internetowa	.mn
Kod samochodowy	MGL
Kod samolotowy	MT
Strefa czasowa	UTC 7 do 8 – zima; UTC 8 do 9 – lato
Język urzędowy	mongolski
Religia dominująca	buddyzm tybetański
PKB (2023); • całkowite ; • na osobę	; 16,91 mld USD; 4 814 USD
PKB (PSN) (2023); • całkowite ; • na osobę	; 52,47 mld dolarów międzynar.; 14 939 dolarów międzynar.
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Wiadomości w Wikinews
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach

Mongolia (mong. Монгол улс, trb.: Mongol uls; pismo mongolskie: ᠮᠤᠩᠭᠤᠯ ᠤᠯᠤᠰ, trb.: Monggol Ulus) – państwo śródlądowe w środkowowschodniej Azji. Od północy graniczy z Rosją, a od wschodu, zachodu i południa z Chinami. Stolicą i największym miastem jest Ułan Bator, gdzie zamieszkuje ok. 47% populacji całego kraju^[3]. Mongolia jest republiką parlamentarną.

Geografia

Osobny artykuł: Geografia Mongolii.

Powierzchnia

ląd: 1 553 556 km²
woda: 10 560 km²
całkowita: 1 564 116 km²

Długość granic lądowych

Osobny artykuł: Granice Mongolii.

Chiny: 4 677 km
Rosja: 3 485 km
całkowita: 8 162 km

Brak dostępu do morza.

Najniższy punkt: Chöch nuur – 518 m n.p.m.
Najwyższy punkt: szczyt Chüjten – 4374 m n.p.m.

Osobny artykuł: Góry w Mongolii.

Klimat

Klimat Mongolii w związku z jej położeniem w głębi kontynentu, jest surowy, zaliczany do klimatu umiarkowanego o typie kontynentalnym. Lato jest tutaj bardzo gorące (temperatury powyżej 30 °C), natomiast zima bardzo mroźna (poniżej –30 °C). Opady atmosferyczne występują tutaj niezwykle rzadko (około 300 mm rocznie), większość opadów rocznych przypada na dwa miesiące (od połowy czerwca do połowy sierpnia) czego wynikiem jest nie wiosenna, lecz letnia wegetacja. Zima jest z małą pokrywą śnieżną albo prawie bez pokrywy śnieżnej. Tylko największe rzeki nie zamarzają do dna. Czasem zimą może przyjść ocieplenie, pokrywa śnieżna po roztopieniu staje się lodem przy powrocie zimna, co powoduje tzw. dzud, kiedy bydło ginie z powodu niedostępności zeszłorocznej trawy. W ciągu trzech kolejnych zim (1999, 2000, 2001) z powodu dzudu padły miliony sztuk bydła. Długość lata i zimy jest prawie taka sama (po ok. 5 miesięcy), a długość wiosny i jesieni jest bardzo krótka (po 1 miesiącu).

Skutki zmieniającego się klimatu

Globalne ocieplenie znacząco wpływa na Mongolię^[4]. Między 1940 a 2001 r. średnia roczna temperatura powietrza wzrosła o ponad 1,5 stopnia Celsjusza^[4]. W tym okresie temperatura zimowa wzrosła nawet o ponad 3,6 stopnia^[4].

Historia

Najwcześniejsze informacje o dziejach Mongolii pochodzą z chińskich kronik w których pojawiły się wzmianki o ludzie meng-ku najeżdżającym ówczesne Chiny^[5]. W IV wieku p.n.e. na terenach zamieszkanych przez mongolskich, tureckich i tunguskich koczowników powstało silne państwo Xiongnu, którego mieszkańcy przez wielu naukowców uważani są za przodków Hunów. Rozpadło się ono w I wieku p.n.e. w wyniku walk wewnętrznych i naporu chińskiej armii. Hunowie (jeśli to było ich państwo) powędrowali na zachód i w III wieku n.e. dotarli do Europy, przyczyniając się wraz z Gotami i Wandalami do upadku Rzymu^[5]. Południową część Xiongnu zagarnęły Chiny, a północną objęli we władanie tureccy i mongolscy koczownicy. Był wśród nich między innymi lud Rouran, którzy według niektórych teorii byli przodkami Awarów, którzy w VI wieku najechali Europę. W tym samym czasie mieszkańcy Mongolii uwolnili się spod chińskiej dominacji. W XI wieku władzę nad stepami przejął protomongolski szczep Kitanów. Ich panowanie zakończyło się w 1125 roku, gdy podbił ich tunguski szczep Dżurdżenów, którego sprzymierzeńcem byli Tatarzy.

W roku 1198 Temudżyn objął tron i nadano mu tytuł chana wszystkich chanów (Czyngis-chana)^[6]. Czyngis podporządkował sobie tereny od Wielkiego Muru po jezioro Bajkał na północy i od Ałtaju na wschodzie do gór Chingan na zachodzie i w 1206 r. proklamował Wielkie Imperium Mongolskie^[6]. Połączone siły Mongołów prowadzone przez Czyngisa podbiły północne Chiny, Imperium Choroezimskie i tereny Azji Centralnej^[6], sprowadzając do swojej stepowej stolicy Karakorum przebogate łupy. Następcy Temudżyna zagarnęli Ruś, dzisiejsze: Afganistan, Iran i Irak, resztę Chin oraz Tybet, tworząc tym samym jedno z największych państw w historii świata – imperium mongolskie. Rządzenie tak gigantycznym terytorium było niezmiernie trudne, więc mongolskie imperium zostało podzielone około 1261 roku na trzy części. Mongolia znalazła się w jednej części z Chinami pod władzą mongolskiej dynastii Yuan. W roku 1264 władca tego państwa Kubilaj przeniósł stolicę z Karakorum do Chanbałyku (dzisiejszy Pekin). Władza Mongołów w Chinach zakończyła się w roku 1368, gdy w wyniku antymongolskiego powstania władzę w Chinach przejęła dynastia Ming. Pięć lat później chińskie wojska zrównały z ziemią Karakorum. Południowa część Mongolii (obecna Mongolia Wewnętrzna) stała się częścią Chin, a reszta kraju rozpadła się na mniejsze państwa, które sporadycznie się jednoczyły. W latach 1626–1636 Mongolię Wewnętrzną opanowali Mandżurowie. Mongolię Zewnętrzną opanowali 55 lat później, będąc już wtedy władcami całych Chin. Uzyskała ona status federacji plemion pod protektoratem chińskim.

Na początku XX wieku Chiny zaczęły zacieśniać swoją kontrolę nad Mongolią Zewnętrzną i rozpoczęły jej kolonizację. Spowodowało to zwrócenie się mongolskich książąt w stronę Rosji. W 1911 wybuchła w Chinach antycesarska rewolucja. Korzystając z zamętu, Mongolia Zewnętrzna ogłosiła przy wsparciu Rosji niepodległość (zob. rewolucja w Mongolii (1911)). Utworzono teokratyczny rząd na czele z Bogda Chanem. Po rosyjsko-chińskich negocjacjach Mongolia Zewnętrzna została w 1915 na mocy traktatu kiachtańskiego uznana za część Chin, jednak rząd chiński zgodził się na jej autonomię. Gdy w Rosji wybuchła rewolucja komunistyczna do Mongolii Zewnętrznej wkroczyły wojska chińskie i obaliły w 1919 Bogda Chana. W 1921 roku armia antybolszewickich Rosjan pod wodzą von Ungern-Sternberga wraz z nielicznymi oddziałami książąt mongolskich zdobyła stolicę kraju Urgę (obecnie Ułan Bator) i opanowała większość kraju, zapoczątkowując ogólnonarodowe powstanie przeciw Chinom. Na tronie ponownie osadzony został Bogda Chan. W lipcu 1921 Armia Czerwona, wspomagając rewolucję mongolską(inne języki) Damdina Suche Batora, zajęła Mongolię Zewnętrzną, rozbijając wojska Ungerna i chińskie. Ustanowiony został rząd komunistyczny, jednak zachowano ustrój teokratyczny i władzę Bogda Chana.

Osobny artykuł: Mongolska Republika Ludowa.

W 1924, po śmierci Bogda Chana, proklamowano utworzenie Mongolskiej Republiki Ludowej. Mimo formalnej niepodległości kraj pozostawał pod ścisłą kontrolą władz w Moskwie, a przez wiele państw świata nadal był uważany za część Chin. Już po zwycięstwie rewolucji doszło do konfliktu między Suche Batorem a lewicowym skrzydłem rządzącej Mongolskiej Partii Ludowej na czele z Dogsomynem Bodoo. Frakcja Bodoo optowała za budową socjalizmu w Mongolii, ale także za uniezależnieniem się od ZSRR. W grudniu 1921 Bodoo został zwolniony ze wszystkich stanowisk rządowych i usunięty z partii, a w sierpniu 1922 aresztowany przez władze centralne i wraz z większością towarzyszy skazany na śmierć i zabity we wrześniu 1922^[7]. W kolejnych latach władzę w partii sprawowali zwolennicy partyjnej prawicy (NEP-owcy). Na początku lat 30. z inicjatywy polityków tj. Chorlogijn Czojbalsani i Peldżidijn Genden miały miejsce wolta w lewą stronę i przyśpieszenie radykalnych reform gospodarczych, w tym kolektywizacji. Reformy nie udały się i w efekcie w 1932 roku doszło do nieudanego buntu wojskowych na prowincji. Bunt doprowadził do odsunięcia (z inicjatywy Moskwy) części działaczy lewicowego odchylenia od głównego nurtu polityki, a następnie ich egzekucji^[8]. Okres czystki przeciwko lewicy partyjnej przetrwał Peldżidijn Genden który jeszcze w 1932 roku został premierem, a w trakcie rządów odsunął na bok swoje lewicowe tendencje, wprowadzając założenia nowej polityki reform polegającej na złagodzeniu komunistycznych zasad ekonomicznych. Reforma była wzorowana na Nowej Polityce Ekonomicznej. Na gruncie reform zredukował podatki, zwiększył liczbę prywatnych przedsiębiorstw oraz pozwolił na normalne funkcjonowanie instytucji religijnych. Wraz ze wzrostem gospodarczym i zmniejszeniem niedoborów wzrosła popularność Gendena w społeczeństwie^[9]. W 1934 roku rozpoczął się spór Gendena ze Stalinem. Na jednym ze spotkań, radziecki przywódca naciskał na Gendena, aby ten zniszczył kler buddyjski poprzez eksterminację lamów^[10]. Geden stanowczo się temu sprzeciwił ponieważ sam był praktykującym buddystą. Premier zapowiedział, że nie będzie walczył z religią i pozwolił lamom na dowolne głoszenie swoich poglądów^[11]. Genden działał także na rzecz zakończenia stacjonowania wojsk radzieckich w Mongolii. Premier próbował wykorzystać napięcia na linii ZSRR-Japonia na korzyść Mongolii i w celu uwolnienia się spod dominacji radzieckiej^[12]. W 1936 roku Stalin doprowadził do aresztowania Gendena pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Japonii^[13].

Po aresztowaniu Gendena władzę w kraju objął Chorlogijn Czojbalsan. Zmiany w rządzie uruchomiły falę czystek które przeprowadzało radzieckie NKWD a sami Mongołowie mieli na nie niewielki wpływ^[14]. W 1939 roku Mongolię zaatakowały z terytorium Mandżurii wojska japońskie. W ciągu kilku miesięcy połączone siły radziecko-mongolskie pod dowództwem Gieorgija Żukowa pokonały Japończyków. Po inwazji III Rzeszy na ZSRR Mongolia poparła radziecki wysiłek wojenny. W ramach pomocy wysłano do ZSRR pomoc w postaci surowców, zaopatrzenia, żywności czy odzieży wojskowej. W trakcie wojny miały miejsce zastąpienie alfabetu mongolskiego cyrylicą w 1941 oraz ostateczna kolektywizacja rolnictwa^[15]^[16]. 10 sierpnia 1945 roku Mongolia wypowiedziała wojnę Japonii i przyłączyła się do radzieckiego ataku na wojska japońskie w północnych Chinach (operacja kwantuńska). W trakcie kampanii rząd rozpętał za pośrednictwem prasy falę panmongolskiego nacjonalizmu, licząc na zjednoczenie wszystkich Mongołów w ramach republiki ludowej. Koniec wojny i ostateczna klęska Japonii nie doprowadziły jednak do zjednoczenia mongolskich ziem ze względu na zbyt silną pozycję Chin^[17].

W 1945 ZSRR narzucił Chinom traktat, w którym Chiny zobowiązały się przeprowadzić referendum niepodległościowe w celu ostatecznego uregulowania kwestii Mongolii Zewnętrznej. W referendum, które odbyło się we wrześniu 1945 większość mieszkańców odrzuciła projekt autonomii w ramach Chin i opowiedziała się za pełną niepodległością Mongolskiej Republiki Ludowej. 5 stycznia 1946 Republika Chińska oficjalnie uznała niepodległość Mongolskiej Republiki Ludowej, jednak na podstawie zawartych porozumień wciąż nie stanowiła ona podmiotu prawa międzynarodowego^[18]. Po utworzeniu Chińskiej Republiki Ludowej w 1949 rząd Mao Zedonga ponownie uznał Mongolię Zewnętrzną za część Chin. W 1951 wynegocjowano chińsko-radzieckie porozumienie, w którym rząd chiński ostatecznie uznawał niepodległość Mongolii. Rozpoczął się proces uznawania państwowości mongolskiej na arenie międzynarodowej, zwieńczony przyjęciem do ONZ w 1961.

W połowie lat 40. doszło do rozłamu Czojbalsan-Stalin. Rozłam spowodowany był brakiem wsparcia Stalina dla zjednoczeniowych i panmongolskich pomysłów Czojbalsana. Czojbalsan po śmierci w 1952 roku^[19] został zastąpiony przez Jumdżagijna Cedenbala, który piastował urząd premiera przez 22 lata. Jego styl rządzenia był nieco łagodniejszy, związany z dojściem w ZSRR do władzy Nikity Chruszczowa. Cedenbal potępił niedawne rządy Czojbalsana oraz zakończył okres samoizolacji Mongolii, przystępując w 1962 roku do RWPG^[20]. Pomimo kolejnych zmian w kierownictwie partii komunistycznej w samym Związku Radzieckim, Cedenbal sprawował pełnię władzy aż do 1984 roku. Wówczas to zastąpił go Dżambyn Batmönch. Demokratyzacja państwa rozpoczęła się w 1990 roku, kiedy to Mongolia stała się republiką parlamentarną i przywrócono wolność religijną oraz własność prywatną. Niebawem także nastąpiło przeorientowanie w samym parlamencie – dokonano nowelizacji dotychczasowej konstytucji (nowa zaś została uchwalona 12 lutego 1992 roku). W 1992 roku Mongolię opuściły także ostatnie jednostki wojsk rosyjskich.

Ustrój polityczny

Republika od 1924 roku. Obecnie obowiązuje demokratyczna konstytucja z 1992 roku. Głową państwa jest prezydent, wybierany na kadencję czteroletnią w wyborach bezpośrednich. Władza ustawodawcza należy do złożonego z 76 deputowanych Wielkiego Churału Państwowego, wybieranego na czteroletnią kadencję w wyborach powszechnych. Władzę wykonawczą sprawuje rząd z premierem na czele, powoływany przez Churał.

Od 1990 roku w Mongolii obowiązuje system wielopartyjny; największymi partiami politycznymi są lewicowa Mongolska Partia Ludowa (zał. w 1921 roku, występująca przed 2010 jako Mongolska Partia Ludowo-Rewolucyjna) oraz liberalna Partia Demokratyczna (zał. w 2000 roku). Prezydentem kraju od czerwca 2021 jest wywodzący się z Mongolskiej Partii Ludowej Uchnaagijn Chürelsüch.

Siły zbrojne

Mongolia, dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi^[21]. Uzbrojenie sił lądowych Mongolii składało się w 2014 roku z: 450 czołgów, 750 opancerzonych pojazdów bojowych, 1200 zestawów artylerii holowanej oraz 250 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych^[21]. Mongolskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 10 samolotów transportowych, 24 śmigłowców oraz 11 śmigłowców szturmowych^[21].

Wojska mongolskie w 2014 roku liczyły 10,9 tys. żołnierzy zawodowych oraz 137 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower(inne języki) (2014) mongolskie siły zbrojne stanowią 72. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 70 mln dolarów (USD)^[21].

Z tym tematem związana jest kategoria: Wojsko mongolskie.

Demografia

Struktura etniczna

Mongołowie: 95%
Ludy tureckie (głównie Kazachowie): 5%

Struktura wyznaniowa

Osobne artykuły: Chrześcijaństwo w Mongolii, Prefektura apostolska Ułan Bator, Protestantyzm w Mongolii i Świadkowie Jehowy w Mongolii.

W czasie spisu ludności w 2010 roku respondenci w wieku powyżej 15 lat podali następujące odpowiedzi na pytanie o swój stosunek do religii^[22]:

Stosunek do religii obywateli Mongolii w wieku pow. 15 lat
Stosunek do religii	Liczba (osób)	Odsetek %
Buddyzm	1 009 357	53,0
Islam	57 702	3,0
Szamanizm	55 174	2,9
Chrześcijaństwo	41 117	2,1
Inne religie	6933	0,4
Ateizm	735 283	38,6
Razem	1 905 969	100,0

Ludność

W 2023 liczba ludności w Mongolii wynosiła 3 255 468 osób^[23].

Liczba ludności według spisów narodowych
1935 01–06	1944 15–10	1956 05–02	1963 05–01	1969 10–01	1979 05–01	1989 05–01	2000 01–05	2010 10–11	2019 10-12
738 200	759 061	845 481	1 017 158	1 197 595	1 595 006	2 043 954	2 373 493	2 754 685	3 206 408

Największe miasta

Osobny artykuł: Miasta Mongolii.

	Miasto	Ajmak	Liczba mieszkańców (w 2010)
1.	Ułan Bator	miasto wydzielone Ułan Bator	1 144 954
2.	Erdenet	orchoński	83 379
3.	Darchan	darchański	74 738
4.	Czojbalsan	wschodni	38 537
5.	Mörön	chubsugulski	35 789
6.	Nalajch	miasto wydzielone Ułan Bator	30 049
7.	Bajanchongor	bajanchongorski	29 817
8.	Olgij	bajanolgijski	29 392
9.	Kobdo	kobdoski	29 012
10.	Arwajcheer	południowochangajski	27 162

Podział administracyjny

Osobny artykuł: Ajmaki Mongolii.

Mongolia jest podzielona na 21 ajmaków oraz 1 miasto wydzielone Ułan Bator

Nazwa polska	Nazwa mongolska	Powierzchnia [km²]^[24]	Populacja 2013-12-31^[3]
bajanchongorski	Баянхонгор аймаг	115 977,80	78 432
bajanolgijski	Баян-Өлгий аймаг	45 704,89	92 454
bulgański	Булган аймаг	48 733,00	54 522
centralny	Төв аймаг	74 042,37	85 898
chentejski	Хэнтий аймаг	80 325,08	67 489
chubsugulski	Хөвсгөл аймаг	100 628,82	118 679
darchański	Дархан-Уул аймаг	3 275,00	98 969
dzawchański	Завхан аймаг	82 455,66	64 570
gobijsko-ałtajski	Говь-Алтай аймаг	141 447,67	53 329
gobijsko-sumberski	Говь-Сүмбэр аймаг	5 541,80	14 801
kobdoski	Ховд аймаг	76 060,38	78 981
orchoński	Орхон аймаг	844,00	93 947
południowochangajski	Өвөрхангай аймаг	62 895,33	101 621
południowogobijski	Өмнөговь аймаг	165 380,47	67 149
północnochangajski	Архангай аймаг	55 313,82	85 654
selengijski	Сэлэнгэ аймаг	41 152,63	103 191
suchebatorski	Сүхбаатар аймаг	82 287,15	53 147
środkowogobijski	Дундговь аймаг	74 690,32	37 364
uwski	Увс аймаг	69 585,39	73 972
wschodni	Дорнод аймаг	123 597,43	71 529
wschodniogobijski	Дорноговь аймаг	109 472,30	62 537
Miasto wydzielone Ułan Bator	Улсын нийслэл Улаанбаатар	4 704,44	1 372 042

Gospodarka

Podstawą gospodarki mongolskiej są: chów zwierząt, węgiel brunatny, miedź i złoża molibdenu oraz fosforytów. Po latach całkowitego, radzieckiego interwencjonizmu państwowego proces transformacji systemowo-gospodarczej na kapitalizm napotyka pewne trudności. Gospodarka jest zdecentralizowana: obecnie jest około 10 tysięcy prywatnych spółek, których działalność nie ogranicza się do Ułan Bator i okolic. Poza stolicą i większymi miastami większość mieszkańców zajmuje się chowem koni, bydła, wielbłądów, kóz i owiec. PKB na jednego mieszkańca wynosi już 4946 USD (2022). W ogólnej wartości PKB 12,1% stanowi rolnictwo, 38,2% – przemysł, 49,7% – usługi^[25].

Tradycyjnie dużą rolę w gospodarce mongolskiej miało łowiectwo, choć stopniowo jego rola się wyraźnie zmniejsza. Najbardziej pospolitą zwierzyną, zwłaszcza w Mongolii wschodniej i centralnej są bobaki (tarbagany) poławiane zarówno dla cenionego mięsa i tłuszczu, jak i dla futra. W 1940 skupiono 968 tys. futerek, w 1950 2,338 mln, w 1960 1,034 mln, w 1970 1,223 mln, a w 1979 837 tys. Skupuje się także skórki wiewiórek (122 tys. w 1940, 141 tys. w 1960, 36 tys. w 1970 i 15 tys. w 1979) głównie w Mongolii północnej i centralnej, lisów (33 tys. futer w 1964 r.) i wilków (3700 sztuk w 1964 r.). Prowadzone były i są polowania dla turystów zagranicznych na duże mongolskie zwierzęta, jak gazela mongolska, dżejran. Niewielki jest udział hodowli zwierząt futerkowych.

Turystyka

W 2015 roku kraj ten odwiedziło 386 tys. turystów (1,7% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 250 mln dolarów^[26]. Główne atrakcje turystyczne stolicy Mongolii to klasztory Dambadardżaa chijd, Dar' echijn süm, Gandan, Czojdżin lamy i Geser süm, Pałac Bogd-chana, Pałac Czin wan Chanddordża i Plac Suche Batora.

Zobacz też

Przypisy

↑ The World Factbook [online], cia.gov (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-21]. (ang.).
↑ ^a ^b Baza danych Narodowego Urzędu Statystycznego Mongolii. 1212.mn. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-19)]. (mong.)..
↑ ^a ^b ^c United Nations (2001). United Nations Framework Convention on Climate Change. Initial National Communication: Mongolia. https://unfccc.int/documents/125493
↑ ^a ^b Baabar, StanisławS. Godziński StanisławS., Pochodzenie Mongołów, [w:] JerzyJ. Tulisow, BarbaraB. Niebroj-Godzińska, MagdalenaM. Pluta (red.), Dzieje Mongolii, wyd. 2 popr., Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2009, s. 26, ISBN 978-83-89899-26-2, OCLC 750922358 [dostęp 2020-04-18] .
↑ ^a ^b ^c Baabar, StanisławS. Godziński StanisławS., Dzieje Mongolii, JerzyJ. Tulisow, BarbaraB. Niebroj-Godzińska, MagdalenaM. Pluta (red.), wyd. 2 popr., Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2009, s. 46-50, ISBN 978-83-89899-26-2, OCLC 750922358 [dostęp 2020-04-18] .
↑ Baabar (1999). History of Mongolia. Cambridge: Monsudar Publishing. s. 231. ISBN 978-99929-0-038-3.
↑ Becker, Jasper (1992). Lost Country, Mongolia Revealed. London: Hodder and Stoughton. s. 123. ISBN 0-340-55665-X.
↑ Baabar, B., History of Mongolia, 1999, ISBN 978-99929-0-038-3, OCLC 515691746. s. 325.
↑ Baabar, B., History of Mongolia, 1999, ISBN 978-99929-0-038-3, OCLC 515691746. s. 34.
↑ Baabar, B., History of Mongolia, 1999, ISBN 978-99929-0-038-3, OCLC 515691746. s. 322.
↑ Baabar, B., History of Mongolia, 1999, ISBN 978-99929-0-038-3, OCLC 515691746. s. 349.
↑ Baabar, B., History of Mongolia, 1999, ISBN 978-99929-0-038-3, OCLC 515691746. s. 348.
↑ BBC Films. „Secrets of the Steppe”.
↑ Robert L. Worden and Andrea Matles Savada, editors. „Economic Gradualism and National Defense, 1932–45". Mongolia: A Country Study. GPO for the Library of Congress.
↑ Ginsburgs, G (1961). „Mongolia’s „Socialist” Constitution”. Pacific Affairs.
↑ Sergey Radchenko: Carving up the Steppes: Borders, Territory and Nationalism in Mongolia, 1943-1949. borderstudies.jp. [dostęp 2017-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-12)]. (ang.).
↑ Ewing, Between the Hammer and the Anvil, s. 256–258.
↑ Kenneth Christie, Robert Cribb, Robert B. Cribb (2002). Historical Injustice and Democratic Transition in Eastern Asia and Northern Europe: Ghosts at the Table of Democracy. Psychology Press. s. 162. ISBN 0-7007-1599-1.
↑ Mongolia. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-08-14] .
↑ ^a ^b ^c ^d Mongolia. Global Firepower. [dostęp 2014-08-31]. (ang.).
↑ Wyniki spisu ludności 2010. toollogo2010.mn. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-25)]. (Monstat).
↑ The World Factbook [online], CIA's World Factbook, 12 kwietnia 2023 [dostęp 2023-04-12] (ang.).
↑ Environmental Information Centre. Share Imported at Sun Nov 20 06:59:14 PST 2011 from Environmental Information Centre.. [dostęp 2015-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-01)].
↑ CIA World Factbook 2023.
↑ UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition. UNWTO, 2016. s. 9. [dostęp 2016-10-04]. (ang.).

Bibliografia

B. Gungaadasz: Mongolska Republika Ludowa. PWN, 1986.

Linki zewnętrzne

Archiwalna strona oficjalna urzędów i organizacji rządowych Mongolii. pmis.gov.mn. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-16)]. (ang. • mong.)
Strona oficjalna prezydenta Mongolii (ang. • mong.)

[1] The World Factbook [online], cia.gov (ang.).

[IMF-2] Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-21]. (ang.).

[MonStat-3] Baza danych Narodowego Urzędu Statystycznego Mongolii. 1212.mn. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-19)]. (mong.)..

[un125493-4] United Nations (2001). United Nations Framework Convention on Climate Change. Initial National Communication: Mongolia. https://unfccc.int/documents/125493

[:0-5] Baabar, StanisławS. Godziński StanisławS., Pochodzenie Mongołów, [w:] JerzyJ. Tulisow, BarbaraB. Niebroj-Godzińska, MagdalenaM. Pluta (red.), Dzieje Mongolii, wyd. 2 popr., Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2009, s. 26, ISBN 978-83-89899-26-2, OCLC 750922358 [dostęp 2020-04-18] .

[:1-6] Baabar, StanisławS. Godziński StanisławS., Dzieje Mongolii, JerzyJ. Tulisow, BarbaraB. Niebroj-Godzińska, MagdalenaM. Pluta (red.), wyd. 2 popr., Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2009, s. 46-50, ISBN 978-83-89899-26-2, OCLC 750922358 [dostęp 2020-04-18] .

[7] Baabar (1999). History of Mongolia. Cambridge: Monsudar Publishing. s. 231. ISBN 978-99929-0-038-3.

[8] Becker, Jasper (1992). Lost Country, Mongolia Revealed. London: Hodder and Stoughton. s. 123. ISBN 0-340-55665-X.

[9] Baabar, B., History of Mongolia, 1999, ISBN 978-99929-0-038-3, OCLC 515691746. s. 325.

[10] Baabar, B., History of Mongolia, 1999, ISBN 978-99929-0-038-3, OCLC 515691746. s. 34.

[11] Baabar, B., History of Mongolia, 1999, ISBN 978-99929-0-038-3, OCLC 515691746. s. 322.

[12] Baabar, B., History of Mongolia, 1999, ISBN 978-99929-0-038-3, OCLC 515691746. s. 349.

[13] Baabar, B., History of Mongolia, 1999, ISBN 978-99929-0-038-3, OCLC 515691746. s. 348.

[14] BBC Films. „Secrets of the Steppe”.

[15] Robert L. Worden and Andrea Matles Savada, editors. „Economic Gradualism and National Defense, 1932–45". Mongolia: A Country Study. GPO for the Library of Congress.

[16] Ginsburgs, G (1961). „Mongolia’s „Socialist” Constitution”. Pacific Affairs.

[17] Sergey Radchenko: Carving up the Steppes: Borders, Territory and Nationalism in Mongolia, 1943-1949. borderstudies.jp. [dostęp 2017-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-12)]. (ang.).

[18] Ewing, Between the Hammer and the Anvil, s. 256–258.

[19] Kenneth Christie, Robert Cribb, Robert B. Cribb (2002). Historical Injustice and Democratic Transition in Eastern Asia and Northern Europe: Ghosts at the Table of Democracy. Psychology Press. s. 162. ISBN 0-7007-1599-1.

[20] Mongolia. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-08-14] .

[Global-21] Mongolia. Global Firepower. [dostęp 2014-08-31]. (ang.).

[Religion2010-22] Wyniki spisu ludności 2010. toollogo2010.mn. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-25)]. (Monstat).

[nso-23] The World Factbook [online], CIA's World Factbook, 12 kwietnia 2023 [dostęp 2023-04-12] (ang.).

[24] Environmental Information Centre. Share Imported at Sun Nov 20 06:59:14 PST 2011 from Environmental Information Centre.. [dostęp 2015-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-01)].

[25] CIA World Factbook 2023.

[26] UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition. UNWTO, 2016. s. 9. [dostęp 2016-10-04]. (ang.).

[27] Uznawana przez 5 państw

[28] Uznawany przez 1 państwo

[29] Uznawana przez 5 państw

[30] Państwo in statu nascendi; Palestyńskie Władze Narodowe to tymczasowa struktura zarządzająca obszarem Strefy Gazy i częścią Zachodniego Brzegu do czasu uzyskania niepodległości przez Palestynę

[31] Uznawana przez 12 państw

[32] Obecnie okupowana przez Rosję.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[A]

[B]

[C]

[D]

[E]

[F]

Państwa	Afganistan Arabia Saudyjska Armenia Azerbejdżan Bahrajn Bangladesz Bhutan Brunei Chiny Cypr Filipiny Gruzja Indie Indonezja Irak Iran Izrael Japonia Jemen Jordania Kambodża Katar Kazachstan Kirgistan Korea Południowa Korea Północna Kuwejt Laos Liban Malediwy Malezja Mjanma Mongolia Nepal Oman Pakistan Rosja Singapur Sri Lanka Syria Tadżykistan Tajlandia Timor Wschodni Turcja Turkmenistan Uzbekistan Wietnam Zjednoczone Emiraty Arabskie
Terytoria zależne	Akrotiri Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego Dhekelia Wyspa Bożego Narodzenia Wyspy Kokosowe
Podmioty o ograniczonym uznaniu międzynarodowym	Abchazja^[A] Cypr Północny^[B] Osetia Południowa^[C] Palestyna (Autonomia Palestyńska)^[D] Republika Chińska (Tajwan)^[E]
Integralne części państw położonych poza Azją	Chios (część Grecji) Lesbos (część Grecji) Półwysep Synaj (część Egiptu) Sporady Południowe (część Grecji) Tuzła (część Ukrainy)^[F]