Luzere
Li luzere ou l' advalfa[1], c' est ene ridjetante plante, del famile des clåves, ki vént so les teres castinnixheuses, avou des belès bleuwès fleurs.
Elle est voltî semêye po do fôraedje.
Ene luzere, c' est eto l' tchamp la k' on-z a semé ci plante la.
No e sincieus latén : Medicago sativa.
Famile : legumineuses
Alez s' vey e splitchant motî po des linwincieusès racsegnes so les mots "luzere" et "advalfa".
Ahivaedje del luzere
[candjî | candjî l’ côde wiki]El Fåmene, on l' fåtchive deus côps. Li prumire côpe di djun esteut po vinde. On fåtchive, et leyî souwer djusse on djoû. Après, on fjheut des djaveas, et lzès dressî e båsheles. Si on l' leye dipus d' on djoû po fener, elle est trop setche po loyî, et les foyes toumèt. Ci comiece la s' a fwait disk' e 1945.
Dins l' payis d' Welin, on l' moennéve al gåre a Pondrome, et la gn aveut des martchands ki l' atchtént.
Tant k' waeyén, fåtchî e moes d' setimbe, c' esteut po les biesses.
El Tchampagne, co asteure (2004), li luzere est semêye a martchî inte les cinsîs et ene oujhene. On fwait troes fåtches. L' oujhene prind l' vete luzere.
El Wisconsene, dins l' payis di Sturgeon Bay, les Walons ebagués li lomèt four di may, u advalfa. Endè rsaetchèt cwate côpes par an.
Dins les pus tchôds payis, on pout l' fåtchî disk' a ene nouvinne di côps par anêye, come dins l' payis d' Marakech e Marok, et dins les owazisses do Sara.
Uzaedjes del luzere
[candjî | candjî l’ côde wiki]C' est onk des fôraedjes avou li pus hôte tineur e blandoû. Les deujhinme et troejhinme côpe sont pus tinres et, dabôrd, co pus ritches e proteyenes: di 16 a 18 åcint do souwé fôraedje. Les oujhenes maxhèt les cwålités, cwand i fjhèt des pules di luzere.
Ça fwait ki l' luzere est foirt ricmandêye po les vaetches a laecea, aprume les grandes dineuses. Copurade pask' el luzere est eto ritche e tchåsse, ene sacwè ki passe dins l' laecea.
Les luzeres sont ritches, avou, e carotinne, li produt ki va dner del vitamene A dins l' coir. Eto, si on ndè dene ås poyes, on årè des pus djaenes oûs.
Etertinaedje d' ene luzere
[candjî | candjî l’ côde wiki]Sol castinne, ene luzere va poleur viker cwate cénk ans, dj' ô bén k' i nel fåt nén rsemer.
Dins les pus seurès teres (metans l' Årdene), ele ni vénrè nén si bén, et ele ni durrè nén si lontins (deus troes ans).
Djusse après semaedje, on pout kécfeye mete ene ecråxhe avou d' l' azote. Mins après, tins d' l' ivier inte deus campagnes, on n' pout pus mete ki des ecråxhes P-K (fosfate et potasse). Ôtmint, on va aidî les fenaesses crexhe pus vigreuzmint kel luzere, et l' sitofer.
Come les ôtès trefes, li luzere fwait leye-minme si nitrodjinne avou des microbes ki sont agritchtés a ses raecinêyes.
No e sacwants ôtes lingaedjes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- arabe marokin : al fessa
- inglès : alfalfa (k' a dné onk des nos e walon).
Sourdants & pî-notes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- ↑ No rlevé amon les Walons del Wisconsene.
