Mapa językowa
Mapa językowa, mapa lingwistyczna (łac. mappa – obrus, lingua – język) – graficzna prezentacja faktów językowych w celu wykrywania językowych różnic terytorialnych na danym terenie. Bez względu na typ mapowania, charakteryzuje się ona jasnością ekspozycji zjawisk językowych[1].
Wybrane elementy mapy językowej
[edytuj | edytuj kod]Podział map
[edytuj | edytuj kod]Ze względu na przedmiot mapowania można wyróżnić
[edytuj | edytuj kod]- mapy fonetyczne – przedstawiające zróżnicowanie brzmień w określonej pozycji fonetycznej,
- mapy fleksyjne – wykazujące zróżnicowanie końcówek pewnych form gramatycznych,
- mapy słowotwórcze – obrazujące zróżnicowanie elementów tworzących formacje określonego typu,
- mapy słownikowe – ilustrujące zróżnicowanie leksykalne, słowotwórcze i fleksyjne nazw określonych desygnatów,
- mapy semantyczne[3].
Powyższą koncepcję rozszerza Barbara Falińska wskazując, iż zagadnienia leksykalno-semantyczne przedstawiają:
- mapy leksykalne (wyrazowe) – unaoczniające zróżnicowania terenowe określonego desygnatu,
- mapy zasięgowe – oddające zasięg jakiegoś wyrazu w danym znaczeniu,
- mapy semantyczne – wyrażające terytorialne rozmieszczenie znaczeń wyrazu pojawiającego się w tytule mapy[4].
Ze względu na technikę opracowania
[edytuj | edytuj kod]Po porównaniu sposobów mapowania oraz przy założeniu większej samodzielności opracowania kartograficznego, Bogusław Kreja opowiedział się za koncepcją B. Falińskiej i wyróżnił cztery podstawowe typy map oraz odmianę mieszaną:
- mapy płaszczyznowe,
- mapy izoglosowe,
- mapy punktowe,
- mapy napisowe,
- mapy mieszane[5].
Natomiast H. Augustynowicz-Ciecierska wyodrębniła:
- mapy napisowe – niewymagające komentarza,
- mapy symboliczne (z zakreskowaniem, kolorową płaszczyzną, z izoglosą, ze znakami) – wymagające komentarza i przeważające nad pierwszymi sposobem prezentacji układów geograficznych, syntetyzowania danych,
- mapy przejściowe – domagające się komentarza[6].
Karol Dejna rozróżniał:
- mapy atlasu dialektów – zawierające jedynie cechy formujące dialekty,
- mapy gwarowe – rejestrujące szczegóły i odmiany zróżnicowania obszaru mowy ludzi[7].
Ze względu na technikę opracowania oraz ilość ukazanych danych
[edytuj | edytuj kod]- mapy jednostkowe – przybliżające jedną cechą,
- mapy syntetyzujące – przynoszące mniejszy zakres lub stopień uogólnienia,
- mapy syntetyczne – dające większy stopień uogólnienia[8].
Problemy metodologiczne
[edytuj | edytuj kod]Mapa językowa od lat jest przedmiotem żywej dyskusji językoznawców. Geografia lingwistyczna jest często utożsamiana z kartografią językową. Jednak jak wskazał Antoni Furdal, pierwsza ma zakres szerszy i ujmuje zjawiska w kontekście geograficznym, druga natomiast – węższy i odnosi się do prezentacji zjawisk w postaci map[9]. Furdal zwrócił też uwagę na fakt, że już przedstawienie zjawisk językowych na mapie jest sformułowaniem naukowym. Niemniej najczęściej nie poprzestaje się na samej prezentacji, lecz dąży do poszukania związków między cechami lingwistycznymi[10].
Ponadto doborowi sposobu mapowania powinna towarzyszyć nie tylko refleksja techniczna, lecz również metodologiczna. Przed przystąpieniem do tworzenia map należy odpowiedzieć na pytania Haliny Pelcowej – czy przedstawienie kartograficzne ma na celu ukazanie materiału bez jakiejkolwiek selekcji, bez zobrazowania rozmieszczenia przestrzennego, czy dane zjawisko prezentuje tylko płaszczyznę synchroniczną, czy może uwzględnia rozwój historyczny[11]? Na tej podstawie można stwierdzić, że mapy są ekspozycją materiału oraz jego interpretacją[12].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W. Pomianowska, Z prac nad kartografią lingwistyczną, „Poradnik Językowy” z. 7, 1955, s. 257.
- ↑ A. Furdal, Zakres badań geografii lingwistycznej, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. 37, 1980, s. 73-80.
- ↑ W. Pomianowska, Z prac nad kartografią…, dz. cyt., s. 253.
- ↑ B. Falińska, Semantyka a geografia lingwistyczna, „Polonica”, r. 2, 1976, s. 221-231.
- ↑ B. Kreja, Metody mapowania zjawisk gwarowych, „Język Polski” 36, z. 3, 1956, s. 178-185.
- ↑ H. Augustynowicz-Ciecierska, Mapy symboliczne i napisowe (na przykładzie znaczenia geografii wyrazów banować, bantować), „Język Polski” 37, z. 3, 1957, s. 190-198.
- ↑ K. Dejna, Z zagadnień kartograficznego ujmowania dialektów i gwar, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. 27, 1981, s. 29-38.
- ↑ K. Handke, H. Popowska-Taborska, Geografia lingwistyczna jako metoda badawcza [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria 5: Językoznawstwo, Warszawa 1978, s. 41-47.
- ↑ Prace K. Nitscha, Pantarka i synonimy oraz W. Cienkowskiego, O niektórych nazwach dachu w gwarach polskich (Etymologia i geografia lingwistyczna) obrazują to rozróżnienie. Obie omawiają zasięgi występowania wyrazów, lecz ze względu na brak map nie można zaliczyć ich do kartografii lingwistycznej. B. Osowski, Geografia lingwistyczna [w:] tenże, Wariantywność leksykalno-semantyczna języka wielkopolskich inwentarzy z drugiej połowy XVII wieku. Studia z dialektologii historycznej, Poznań 2019, s. 64.
- ↑ A. Furdal, Zakres badań geografii…, dz. cyt., s. 73-80.
- ↑ H. Pelcowa, Znaczenie geografii lingwistycznej dla badań diachronicznych, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. 52., s. 177-186.
- ↑ B. Osowski, Geografia lingwistyczna, dz. cyt., Poznań 2019, s. 67.