Kubîlay Xan
| Împeratorê Çînê Xanedana Yuan | |
|---|---|
| - | |
Temür Khan (en) |
| Jidayikbûn | |
|---|---|
| Mirin | |
| Cihê goristanê |
Burkhan Khaldun (en) |
| Navê rastî |
ᠬᠦᠪᠢᠯᠠᠢ û Хубилай |
| Noms posthumes |
ᠰᠡᠴᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠᠠᠨ, Сэцэн хаан, 聖德神功文武皇帝 |
| Nom de temple |
世祖 |
| Hevwelatî | |
| Pîşe |
Leşker |
| Malbat |
Borjigin (en) |
| Bav |
Tolui (en) |
| Dê |
Sorghaghtani Beki (en) |
| Xwişk û bira | |
| Hevjîn | |
| Zarok | |
| Payeya leşkerî |
Army general (en) |
 | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| KEVNAR | ||||||||
| Neolîtîk d. 8500 – d. 2070 B.Z. | ||||||||
| Xia d. 2070 – d. 1600 B.Z. | ||||||||
| Shang d. 1600 – d. 1046 B.Z. | ||||||||
| Zhou d. 1046 – 256 B.Z. | ||||||||
| Zhou (Rojava) | ||||||||
| Zhou (Rojhilat) | ||||||||
| Serdema Bihar û Payiz | ||||||||
| Serdema Dewletên Şer Dikin | ||||||||
| ÎMPERATORÎ | ||||||||
| Qin 221–207 B.Z. | ||||||||
| Han 202 B.Z. – 220 P.Z. | ||||||||
| Han (Rojava) | ||||||||
| Xin | ||||||||
| Han (Rojhilat) | ||||||||
| Sê Împeratorî 220–280 | ||||||||
| Wei, Shu and Wu | ||||||||
| Jin 265–420 | ||||||||
| Jin (Rojava) | ||||||||
| Jin (Rojhilat) | Şanzdeh Keyanî | |||||||
| Xanedanên Bakur û Başûr 420–589 | ||||||||
| Sui 581–618 | ||||||||
| Tang 618–907 | ||||||||
| (Wu Zhou 690–705) | ||||||||
| Pênc Xanedan û Deh Keyanî 907–979 | Liao 916–1125 | |||||||
| Song 960–1279 | ||||||||
| Song (Bakur) | Xia (Rojava) | |||||||
| Song (Başur) | Jin | Liao (Rojava) | ||||||
| Yuan 1271–1368 | ||||||||
| Ming 1368–1644 | ||||||||
| Qing 1644–1912 | ||||||||
| MODERN | ||||||||
| Komara Çîn 1912–1949 | ||||||||
| Mançukuo 1932–1945 | ||||||||
| Komara Gel a Çînê 1949– | ||||||||
| Komara Çînê (Taywan) 1949– | ||||||||
Kubîlay Xan, wekî jî Qubîlay Xan, Kublay Xan an jî Setsen Xan (bi mongolî: ᠬᠦᠪᠢᠯᠠᠢ ᠰᠡᠴᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨ; tîpên latînî: Kublai Sezen Chaan, 23ê îlona 1215 di împeratoriya Mongolî - 18ê sîbata 1294 li Pekîn, xanedana Yuan) neviyê Cengîz Xan bû û xanekî mongol di sedsala 13ê e, ku di sala 1271an xanedana Yuan damezrîner kir. Kubîlay lawikê Tuluy bû, lawikê çaremîn ji Cengîz Xan û pêk re jî birayê Mongkê Xan. Ew nebiyê Tîmûr Xan bû.
Jiyan
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Kubîlay di ciwaniya xwe de bi zimanê Çînî fêr bû û pîr bi çanda Çînî va eleqedar bû. Birayê wî Mengu, ku di sala 1251an de wek serwerê Mongol hate hilbijartin, Kubilay şand welatên rojhilat û Hulagu jî ber bi welatên rojavayî şand. Dema ku Kubîlay li herêmên başûr (Çîn) bû rêveber, wî bi rêveberiya xwe ya adîl bal kişand.
Kubîlay pêşî bi artêşeke mezin Xi'an hilda. Wî parêzgerên mezin yên Çîn ê yek bi yek bi dest xist. Di sala 1258an de, ew gehişte herêmên Yunnan û Sichuan. Di sala 1259an de nûçe ya mirina Mengu Xan hilda. Lêbelê, Kubilay dorpêça xwe li Wuhan berdewam kir. Paşta venegerya. Di vê navberê de, dema ku ew fêr bû ku birayê wî Arik Boke hewl dide ku text bi dest bixe, wî bi xanedana Song re aştî îmze kir û artêşê xwe zivirand Mongolya. Di sala 1260an de, Kubilay û birayê wî, xwe wekî Xan îlan kirin. Têkoşîna dû birayan 3 sal berdewam kir û bi serkeftina Kubilay bi dawî bû. Lêbelê, parêzgarê Yizhou ku sûd ji van tevliheviyên navxweyî qirt, li hember serdestiya Mongolan serhilda. Kubilay bi hêsanî ev serhildan têkbir. Lê ji ber vê bûyerê, Kubîlay bawerîya xwe bi neteweya Han ra winda kir. Pîştî ku bu împerator, di rêvebiryêda cîh neda neteweya Han.
Kubilay Xan xanedana Yuan li Çînê damezrand û di navbera 1271an û 1294an de desthilatdarî kir. Paytexta xanedanê Beijing bû. Wî di sala 1279an de xanedana Song bi dawî kir û Çîn kir yek parçe. Sînorên dewleta Kubilay heta Îran û Polonya belav bû. Kubilay Xan di serdegirtinên xwe yên li ser Japon û Viyetnamê de serfiraz ne bû. Wî li Burmayê serkeftinek mezin bi dest xwe xist. Kubilay Xan di 1293an de berve Îndonezya yê çu û Java bi dest xist.
Kubilay Xan avakirina Kanala Mezin a Çînê berdewam kir. Vê piştgirî da pêşveçûna hunera çînî. Di dema wî da, cara yekemîn li Çînê pereyê kaxiz hat bikar anîn.
Di dema Kubilay de gelek kesên Ewropî çûn serdana Çîn ê. Di nav wan de yê herî navdar Marco Polo ye. Marco Polo di derheqê qesra wî da, jiyana li wir û pergala bacê de agahdarî peyda kir.
Kubilay Xan di sala 1294an de dema ku 78 salî bû mir.
Binêre
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Lîteratûr
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- Michael Weiers: Geschichte der Mongolen. Kohlhammer, Stuttgart u. a. 2004, ISBN 3-17-017206-9.
- Timothy Brook: The Troubled Empire. China in the Yuan and Ming Dynasties. Harvard University Press, Cambridge (Mass.) 2010, ISBN 0-674-07253-7 (englisch).
- John Andrew Boyle, Rašīd-ad-Dīn Faḍlallāh: The successors of Genghis Khan: Translated from the Persian of Rashīd al-Dīn.y John Andrew Boyle. Columbia University Press, New York u. a. 1971, ISBN 0-231-03351-6 (englisch).
- Herbert Franke, Denis Twitchett (Hrsg.): The Cambridge History of China. Band 6: Alien regimes and border states 907–1368. Harvard University Press, Cambridge 1994 (englisch).
- George Lane: The Mongols. I.B. Tauris, London / New York 2018, S. 144 ff. (englisch).
- Morris Rossabi: Khubilai Khan: his life and times. University of California Press, Berkeley / London / New York 1988, ISBN 0-520-06740-1 (englisch).
- Frances Wood: Marco Polo kam nicht bis China. Secker & Warburg, London 1995, ISBN 3-492-03886-7.
- Charles Manson: The Second Karmapa Karma Pakshi: Tibetan Mahasiddha (= Live of the masters.) Shambhala Publications, Boulder 2022, ISBN 978-1-55939-467-3 (Karma Pakshi was a spiritual advisor to Kublai Khan).
