Ziortza-Bolibar

Ziortza-Bolibar
Bizkaia, Euskal Herria
Bolibarren ikuspegi orokorra.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Bizkaia
Eskualdea	Lea-Artibai
Izen ofiziala	Ziortza-Bolibar
Alkatea	Alberto Garro Uribe (EH Bildu)
Posta kodea	48278
INE kodea	48915
Herritarra	ziortzar, bolibartar, gollibartar
Kokapena
Koordenatuak	43°14′42″N 2°33′21″W
Azalera	18,94 km²
Garaiera	150 metro
Distantzia	45 km Bilbora
Demografia
Biztanleria	398 (2023) −7 (2022)
194 (H,7)   (U) 219
Dentsitatea	0,21 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)	-% 0
Zahartze tasa	% 33,24
Ugalkortasun tasa	‰ 100
Ekonomia
Jarduera tasa	% 74,07 (2011)
Genero desoreka	% 3,86 (2011)
Langabezia erregistratua	% 4,4 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 90,77 (2010)
Kaleko erabilera	%  (2016)
Etxeko erabilera	% 84.83 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	XI. mendean 1969 eta 2003 artean Markina-Xemein. urtea
Webgunea	http://www.ziortza-bolibar.com

Ziortza-Bolibar Bizkaiko ekialdean eta barnealdean, Lea-Artibai eskualdean, dagoen udalerria da, Euskal Autonomia Erkidegoan. Oiz mendiaren ipar-ekialdeko magaletan eraikitako bizilekuak dira Ziortza-Bolibarkoak. Bilbotik 51km-ra dago. 2004ko azaroaren 30ean Markinatik banandu eta udalerri bilakatu zen. 405 biztanle zituen 2022. urtean.

Desanexioa

Etimologia

Gaur egun ofizialki  bi izenek osatzen dute udalerriaren izena, Ziortzak eta Bolibarrek. Bertakoek eta ingurukoek ordea, bizkaieraz, Gollibar esaten diote Bolibarri. 1969 eta 2005 artean udalerria Markina-Xemeingo udalerriari anexionatuta egon zen, eta 2005ean udaletxea berreskuratu zuenean, Ziortza - Bolibar izen ofiziala hartu zuen udalerriak.  Ziortza, Zenarruza toponimoaren bilakaera modernoa da, eta Bolibar, berriz, udalerriko herrigune nagusiaren izenaren euskal forma.

Ziortza edo Zenarruza izena 1082. urtean agertu zen lehen aldiz dokumentu idatzietan, Erdi Aroan nabarmentzeko garrantzia izan baitzuen Ziortzako Kolegiatak. Historikoki Bolibar Zenarruzako kolegiataren mende egon zen, horregatik ageri da EEIren 1842 eta 1960 arteko errolda guztietan Zenarruza izenez. Hainbat teoria daude Zenarruza toponimoaren jatorri etimologikoa azaltzeko. Hauetako batek dioenez, Ziortza izena euskarazko *Zinaurritza hitzetik dator (*zinaurri (ikus: zihaurri) gehi *-tza(h)a, oparotasun-atzizkia, modernoa -tza); crf. Euskaltzaindia [1]. Proposatutako beste teoria etimologiko baten arabera, toponimoa *Tzear Otza adierazpenetik dator, hau da, "hegal hotza" esapetik. Alabaina, teoria honek ez du argitzen erromantze izenaren tarteko n-aren existentzia; beraz, Ziortza Zenarruzaren bilakaera izango litzateke.

Bolibarri dagokionez, jatorri etimologiko argia duela dirudi, *bolu ibar-retik etorriko litzateke, euskaraz errotaren ibarra esan nahi du. Hain zuzen ere, Bolibarren aipamen zaharrena XI.mendekoa da eta *Molinibar gisa azaltzen da, *Bolinibar; cfr. Koldo Mitxelena (1976).

Bolibar izenak, Simon Bolivar zenaren bitartez, ondoriozko toponimia ugari utzi du Ameriketan, hala nola Bolivia estatu-izenean.

Armarria

Ziortza-Bolibarko gaur egungo armarriaren jatorria garai batean San Tomas elizako atarian egondako hilarri batekoa da. 1934an honako hilarria Venezuelako Santa Ana kaperara (gaur egungo Coromotoko kapera) eraman zuten Simón Bolívarren omenaldian. Hilarriaren goiko partean pertsonaia bat agertzen zen, beharbada hildakoaren irudia adierazi nahian eta, bere ondoan, beste bi pertsonaiek arku bati eusten zioten. Beheko partean borobil bat ageri zen, errota harria.

1927an Bolibarko frontoiaren eta Simón Bolivarren monumentuaren inauguraziorako, Bolibarko eskoletxeko ikasleek (neskek), herriko bandera diseinatu zuten Petra Eguzkiza maistraren eta Domingo Ugartetxea San Tomas elizako parrokoaren gidaritzapean. Hiruki formako oihal gorrian, urre koloredun hariz eginda armarriak honako irudi hauek jasotzen ditu:

• Arranoa bere garretan burezur bat duela. Ziortzako kondairari aipamena egiten dio.

• Hiru pertsonaia. Bat arkuaren azpian eta beste bi arkua eusten, aipatutako hilarrian agertzen diren moduan.
• Hiru hosto (zurzuri hostoak) Bolivartarren armarri modernoa aipatzen dute.
• Errota harria, Bolivartarren lehenengo armarria eta atariko hilarrian irudikatuta zegoena.
• Testuak: goiko partean "Anteiglesia de Cenarruza" (Ziortzako elizatea) eta beheko partean "Puebla de Bolibar" (Bolibarko puebla).

Gaur egun ere, Ziortza-Bolibarko udaletxeko armarriak irudi horiek biltzen ditu. Ziortza-Bolibarko udala 2005eko urtarrilaren 27an osatu zen Markina- Xemeingo udaletik desanexioa lortu ondoren.

Arranoa eta burezurra

Geografia

Mugakideak

Ziortza-Bolibar Bizkaiko ekialdean eta barnealdean dago kokatuta, Oiz mendiaren magalean. Iparraldean Aulesti udalerriarekin egiten du muga, hegoaldean Mallabiarekin, ekialdean Markina-Xemeinekin eta mendebaldean berriz Munitibar du mugakide. 18,50m²ko azalera hartzen du eta  inguruko herri gehienek bezala lurrazal malkartsua dauka.

Ziortza-Bolibar,BI 2224 errepideak Munitibarrekin lotzen du eta BI 633-ak Markinarekin eta Mallabiarekin.

Ez du hirigune handirik; inguruko mendietan sakabanatutako 4 auzoek osatzen dute udalerria: Bolibar, Zeinka-Zearregi, Ziortza-Goierria eta Arta. Alabaina, barruti guztien artean bat nabarmendu beharko balitz, hori Bolibar litzateke, herriko frontoia eta Santo Tomas eliza dauden hirigunea, Simon Bolibar Museoaren ondoan.

Auzoak

• Bolibar
• Zeinka-Zearregi
• Ziortza-Goierria
• Arta

Topografia

Honako hauek dira Ziortza-Bolibar udalerriaran baitan aurkitu daitezkeen mendiak iparraldetik-hegoaldera :

Ziortza-Bolibarko mendiak

• Lekoiz Mendia (425m)
• Gosmendi (302m)
• Arnaotegi Mendia (434m)
• Puntamendi (377m)
• Gainduako Haitza (648m)
• Txaboletako Puntea (454m)
• Aranbaltzburu (491m)
• Astarloko Atxa (634m)
• Leartzaburu (407m)

Hidrografia

Honako hauek dira Ziortza-Bolibar udalerriaran baitan aurkitu daitezkeen erreka eta errekastoak :

Ziortza-Bolibarko errekak

• Artibai
• Markola
• Muxoko erreka
• Kanterako erreka
• Longarte
• Lalbitxu
• Laituondo
• Urazandia
• Errekagoena
• Osiñeta
• Usatorre
• Andiotza
• Ontzukola
• Aranbaltz
• Untzagaraiko errekatxarkoa
• Agiñalde
• Narrustegiko erreka
• Kortaeta errekastoa
• Epedar
• Olakorta

Kobazuloak

Lurralde honetan, Ziortza-Goierria auzoan zehazki, Bizkaiko Espeleologia Taldeak lau leize zulo ditu lekututa. Hauetara hurbiltzeko Muniozguren baserrira jo behar da, Ziortzatik Markinarako bidean.

Lehenengoak Garinduaga edo Galinduaga du izena, Muniozguren baserritik ordu laurden inguru oinez eginda aurkitu daiteke. Bizkaiko Espeleologi Taldeko buru izan zen Ernesto Noltek aipatu izan du koba hau bere katalogoetan.

Bigarrenak Astarloa du izena, lehen esandako bidetik abiatuta izen bereko mendiaren oinean, muino belartsu batean atzean kokatzen da leize hau. Bi metroko altuera dauka eta metro eta erdiko zabalera. Sakonera berriz hamar metrokoa du.

Bertatik hurbil, ekialderantz botata, beste leize-zulo bat dago metro bat zabal eta beste hainbesteko altuera duena. sakoneran hiru metro eta erdi ditu eta kanpoaldera begira leihotxo bat dauka.

Astarloatik Longazelaira doan bidean aurkitzen da laugarrena, Gorria mendiaren iparraldean. Metro erdiko sarrera dauka, baina sakoneran hamar metrora iritsi daiteke.

Historia

Bolibar izena historian lehendabiziko aldiz 1501. urteko dokumentu batean agertzen da. Bertan, Bizkaiko kondeak, Eneko Lopez jaunak, Errioxako San Millan de la Cogolla monasterioari bere elizetako bat dohaintzan eman zion: Axpe Busturia Andra Mariakoa. Egintza hau, itxuraz elizkoia, lurraldeko botere nagusiek berretsi behar izan zuten: jaun laiko eta erlijiosoek, eta horien artean Ligoarius Molinivarrensis izeneko abade batek. Abade horrek Bolibartik agintzen zuen Oizko ipar hegaletan sakabanatuta zeuden beste monasterio eta herrixketan.

Ordurako Bolibar herriak jadanik urte batzuk izan behar zituen, Bizkaiko autoritate erlijioso nabarmenetako bat han kokatzeko, jadanik finkatutako herria izan behar baitzen.

Antzinaroa: lehen aztarnak

Udalerriko aztarna zaharrenak erromatar garaikoak dira. Aro hau eta gero, erlijio-gune txiki batzuk sortu ziren (Arta, Bolibar eta Ziortza) eta XI.mendera arte iraun zuen ixilaldi bat zabaldu zen.

Ez dakigu zehazki Bolibarren sorrera ze urtetan eman zen, data zehatza ezezaguna da, baina antzinatik okupatutako lurralde batean eratu zela ziurra da. Gauza jakina da behintzat IX.menderako herrixkaren bat bazela lurraldean.

Bolibarko inguruetan, Iruzubietako auzoan eta Kolegiataren inguruan, XX.mendearen hasieran bi brontzezko aizkoraren aztarna aurkitu ziren. Aztarna hauek Brontze Amaiera Atlantikoari egozten zaizkio, eta Kristo aurreko IX. eta VIII. mendeetan datatzen dira. Horrez gain, 30 txanpon ere aurkitu ziren. Txanponak II eta III. mendeko sestertzio gisa identifikatu dira, eta 231 urtea baino beranduago ezkutatu zirela ikertu da.

Aldi honi buruz ezin da askoz gehiago esan,  ez baitago datu gehiagorik. Alabaina, azken aurkikuntza horrek argi uzten du erromatar politika kolonialarekiko lotura. Historialarien esanetan, I. mendeko erdialdera Flaviar dinastiak bultzatua, Erroma eta kolonizatutako eskualdeen arteko komunikazioa hobetuko zuen bide-sare sendoa eraiki zen eta hain zuzen bertatik igarotzen zen . Horrela, aroko lehendabiziko mendeetan euskal lurraldeen paisaia bi komunikazio bideen inguruan eratu zen: hegoaldean Astorgatik Bordelerako bidea, Arabako Lautada zeharkatzen zuena, eta iparraldean itsas bidea, Kantauriko portuak Bordelekin lotzen zituena, lehengai eta manufakturen birbanaketa gunea. Bi bideen artean kokaleku berriak eta bigarren mailako bide berriak sortu ziren, eta herrien arteko harreman modu berriak ezarri zituzten. Bide horietako bat Lekeitiotik zetorren eta Bolibartik pasa behar izan zuen, Oizko ipar hegaletatik igo eta Durangaldeko haranean sartzeko.

Egungo udalerrian oraindik ez zen existitzen bere burua erkidego bereko kidetzat hartzen zuen kolektiborik, Ziortza edo Bolibarrekin identifikatzen zena, eta inguruko erkidegoetatik bereiziko zuen nortasun nahikoa zuenik.

Oiz mendi magaleko herrixken sorrera eta finkapena (VIII-XI. mendeak)

Erdi Aroan Ziortzako Kolegiata nabarmentzen da. Ziortza edo Zenarruza izena 1082. urtean agertu zen lehen aldiz dokumentu idatzietan. Hala ere, tradizioz esan ohi da 968. urtekoa dela bertako eliza.

IX.mendetik aurrera, Oiz mendiko magalean nekazari eta abeltzain familiak finkatu ziren. Talde horiek erkidego txikiak osatzen zituzten, familia bakoitzak mugatutako lursail publiko bat ustiatzen zuelarik, Etxea eta baratzeak zituzten, bakoitzak berea. Hala, herrixkak sortuz joan ziren apurka-apurka. Etxebizitzen inguruan, baratzeak lantzen ziren, zertxobait urrutiago zereal soroak, sagarrondo soroak, eta abereak gordetzeko barrutiak. Azkenik basoak zeuden, bizilagun guztiek elkarrekin ustiatzen zituztenak; hortik lortzen zuten haien etxeak eraikitzeko eta berotzeko egurra, haien abereak mantentzeko baliabideak…

Urte batzuk beranduago, bertako bizilagunek beraien jabetzako eliza bat eraiki zuten, herrixkako mutur batean, hilerria zegoen tokian. Elizak, funtzio espirituala betetzeaz gain, ekonomikoa ere betetzen zuen. Familiek zituzten ondasunak biltzean elizan gordetzen zituzten jaunik boteretsuenek indarrez kentzea saihesteko. Gerrikako eliza zaharraren barruan arkeologoek aurkitu zuten 1,40x 2,50 metro baino gehiagoko siloa horren adibide da; hurrengo uztetan landatuko zen hazia mantentzeko erabili zezaketen, gosete garaietan zereala mantentzeko, edo tenpluaz arduratzen ziren elizgizonen elikagaiak mantentzeko.

Arkeologia indusketetan berreskuratutako solairutik ondoriozta daitekeenaren arabera, antzinako elizok eraikin apalak ziren, herriek zituzten baliabide eskasekin eraikiak. Halere, Arta eta Gerrikako nekazariak aberatsak izan behar zuten, beraien soberakinen zati bat desbideratu zutelako Oizko hegaletan sakabanatuta zeuden beste herrixken elizak baino eliza hobeak eraikitzeko. Ziortzako eliza zaharra ere eraikin garrantzitsua izan behar zuen, hala erakusten du bertako harlanduak.

Herrixka mundu horretan Bolibar sortu zen, Markola errekako ibaiertzean. Bolibar, esan bezala, -molin edo -bolinetik dator, eta horri -ibar atzizkia gehitzen diogu «errotaren harana» esanahia hartzen du. Dirudienez, herrixka errotaren inguruan eratu zen, Artako, Gerrikako eta Ziortzako nekazariak euren soroetako fruituak ehotzera jaisten ziren. Horrenbestez, esan daiteke inguruko herrixken nekazaritza-hazkundearen ondorioa izan zela Bolibar.

Ziortzari dagokionez, 1082. urtean, Ziortzan Blasco izeneko abadeak, dokumentu garrantzitsuak egiaztatu zituen. Kondairaren arabera Bizkaiko jaun nagusiek 968. urtean sortu zuten, eta datu arkeologikoek kontakizuna egiaztatzen dutela dirudi, baina agian Ziortzaren sorrera ez zen gertatu nekazarien ekimenez, zonaldeko agintari nagusienen ekimen gisa baizik, ordura arte nekazaritza-erkidegoetako elizetara bideratzen ziren errenten zati bat beraien eliza propiora desbideratzeko aburuz.

Bolibarren eta Ziortzako Monasterioaren goraldia (XI-XIII.mendeak)

Ziortzako Monasterioa

Ziortza-Bolibarko udalerrian gero eta gehiago Gerrika, Arta, Ziortza, Bolibar eta seguru asko Zenika eta Ziarregi herrixkak finkatzen joan ziren. Horien artean elkarbizitza ona zela zirudien, baina XI. mendetik aurrera tirabirak sortzen hasi ziren.

Jaun jakin batzuk, laikoak eta erlijiosoak, aurrerapauso bat eman zuten erkidegoen elizen jabe bihurtzeko, eta, beraz, horiek sortzen zituzten etekin eta irabazien jabe izateko. Beharrezkoa zen eliza zaharrak haien parrokia-eginkizunez gabetzea, diru-sarrera iturri garrantzitsua zirelarik.

Bi eragileen elkartzeak, Bolibar eta Ziortzako jabe eta abadeak indartzea eragin zuen, Arta eta Gerrikako elizak xurgatuz, eta ondorioz, horiek mendeko baseliza bihurtuz, eta hilerri zaharrak alde batera uztera behartuz.

Halere, deigarria da XI. mendean bi abadia hain gertu egon izana parrokia-eginkizunak betetzen. Beharbada biak monasterio berdinaren parte izango ziren, edo agian bi monasterio desberdin izango ziren, jabe desberdinekin.

Bi enklabe horien arteko harremanak XII.mendean nolakoak ziren ez dakigu, baina badirudi bakoitza bere eskumenak eta eragin-eremuak arazorik gabe eratzen joan zela. Tenpluak estilo erromanikoan berreraiki ziren, horrek erakusten du hazkunde nabaria izan zutela.

1380. urtetik aurrera hainbat abadek hartuko zuten Ziortzako buruzagitza. Lehenengoa Pedro Martínez de Marquina izan zen. Ziortzan gailendu zen abadea Diego Irusta izan zen eta berari esker, Ziortzan 1526an desagertutako ostatua eraberritu zen. Halaber, Irusta abadeak sortu zuen Ziortzan lehenengo liburutegia.

Demografia

2019. urtean 451 biztanle zituen, horietatik $,83k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotako herritarrak %2,66 ziren.

Gaur egun Ziortza-Bolibarreko dentsitatea 21,48 biztanle Km² -koa da.

Hurrengoko taulan ikusi daiteke gizonen, emakumeen eta biztanle kopuru osoaren bilakaera urteetan zehar.

Biztanleriaren bilakaera 2006tik 2022ra arte

Urtea	Gizonak	Emakumeak	Guztira
2022	213	192	405
2021	215	196	411
2020	215	189	404
2019	219	194	413
2018	227	200	427
2017	225	195	420
2016	231	201	432
2015	233	201	434
2014	231	203	434
2013	230	199	429
2012	221	197	418
2011	217	193	410
2010	218	190	408
2009	212	184	396
2008	215	180	395
2007	214	181	395
2006	205	178	383

Ziortza-Bolibarreko biztanleria sexu eta adinaren arabera (2022)

ADINA	GIZONAK	EMAKUMEAK	GUZTIRA
0-5	8	13	21
5-10	15	9	24
10-15	8	11	19
15-20	5	2	7
20-25	7	4	11
25-30	13	11	24
30-35	4	11	15
35-40	12	9	21
40-45	21	17	38
45-50	16	13	29
50-55	19	6	25
55-60	17	14	31
60-65	18	17	35
65-70	16	19	35
70-75	13	10	23
75-80	10	11	21
80-85	5	2	7
85	6	13	19
Guztira	213	192	405

Jaiotzen eta hildakoen bilakaera 2005tik 2022ra arte

Urteak	Jaiotzak	Hildakoak	Diferentzia
2021	3	2	1
2020	3	4	-1
2019	3	7	-4
2018	2	6	-4
2017	3	6	-3
2016	2	7	-5
2015	5	8	-3
2014	8	5	3
2013	5	6	-1
2012	9	6	3
2011	1	6	-5
2010	5	7	-2
2009	10	2	8
2008	3	3	0
2007	8	7	1
2006	5	3	2
2005	0	2	-2

Ekonomia

Herrian zerbitzuen sektoreak pisu handia dauka: 2017an ekonomiaren �,2 zen. Lehen sektorea %7,9 eta bigarren sektorea %5,4. Eraikuntzak %3,5 suposatzen zuen urte hartan.

Politika

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz Ziortza-Bolibarreko alkatea Euzko Alderdi Jeltzaleko Jose Salvador Azpiazu izan zen.

2015eko udal hauteskundeetan EH Bilduko hautagaitzak irabazi zuen, Alberto Garro Uribe hautatua izan zela.

2015eko udal hauteskundeak

Ziortza-Bolibarko udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24		2011ko maiatzaren 22
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	EH Bildu*	4 / 7	156 (% 54,36)	3 / 7	128 (% 42,95)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	3 / 7	128 (% 44,6)	4 / 7	160 (% 53,69)
	Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))			0 / 7	3 (% 1,01)
* 2011n Bildu koalizioa aurkeztu zen.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

2019ko udal hauteskundeak

2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EH bilduk 164 boto eta EAJk 97. Alberto Garro Uribe aukeratu zuten berriro alkate.

ALKATEA	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Jose Salvador Azpiazu	2007	2015	EAJ-PNV
Alberto Garro Uribe	2015	2023	EH Bildu

2023ko udal hauteskundeak

Ziortza-Bolibarko udalbatza
Alderdia		2023 M28		2019 M26
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	EH Bildu	5/7 / 1	151 (% 63.44)	5/7 / 1	164 (% 62.83)
	Eusko Alderdi Jeltzalea (EAJ-PNV)	2/7 / 1	83 (% 34.87)	2/7 / 1	97 (% 37.17)
	Euskadiko alderdi Popularra (PP)		1 (% 0.42)
Datuen iturria: https://www.eitb.eus/eu/hauteskundeak/udal-foru-hauteskundeak/emaitzak/eae-udaletakoak/bizkaia/ziortza-bolibar/

Kultura

Jaiak

Urte guztian zehar jai desberdinak egoten dira, baina nabarmenenak San Juanak eta Santo Tomasak dira. Halere, auzo bakoitzak bere ospakizunak ditu.

Urtarrila

• Urtarrilaren 22a: San Bizente (Arta).

Maiatza

• Ziortzako kontzertuak.

Ekaina

• Ekainaren 23-24a: San Juan Jaiak, udako jai nagusiak. Bolibarko elizan, erretaula nagusian, San Tomasen goiko partean San Juan Bateatzailearen irudia dago. Bizarra du eta eskuineko eskuarekin ezkerreko besoan daraman arkumea seinalatzen du. Udako solstizioko erritoen artean honako hauek ditugu Ziortza- Bolibarren: Ekainaren 23an San Juan Suak eta Sorgin Dantza egin ohi dira. Gaur egun, gaixotasunengandik babesteko suari salto egiteko ohitura jada ez da praktikatzen. Halere, San Juan eguneko goizeko lehenengo orduan, etxea babesteko asmoarekin, begetalekin apaintzen dira atariak. San Juan eguneko meza nagusian erramuaren bedeinkazioa egiten da; lizarra, intxaurra, ira, pasmabelarra eta kamamila izaten dira besteak beste erramua osatzen duten belarrak. Erramua etxeko atean jartzen da edo gorde egiten da hurrengo urteko ekainaren 23ra arte San Juan suetan erretzeko.

• Ekainaren 29a: San Pedro (Arta).

Uztaila

• Uztailaren 10aren ondorengo domeka: Oiz mendiko erromeria.
• Uztailaren 22a: Madalena eguna (Zeinka-Ziarregi).

Abuztua

• Abuztuaren 5a: Andra Mari (Iruzubieta).
• Abuztuaren 10a: San Lorenzo (Arta).
• Abuztuaren 15a: Andra Mari (Ziortza-Goierria).
• Abuztuaren 16a: San Roke (Ziortza-Goierria).
• Abuztuaren 30a: Emeterio eta Zeledonio Deunak (Arta).

Azaroa

• Azaroaren 30a: Desanexio Eguna.

Abendua

• Abenduaren 21a: Santo Tomas Jaiak, neguko jai nagusiak. Bolibarko elizako erretaula nagusian ageri da San Tomas, tunika urdina eta palio gorriarekin jantzita. Bere ikur pertsonalak erakusten ditu, lantza bat eskumako eskuan eta liburua ezkerreko eskuan. Neguko solstizioko erritoen artean honako hauek ditugu Ziortza-Bolibarren: taloa txorizoarekin dastatzea, mihura jartzea etxeko ate eta leihoetan zorte ona ekar dezan, abenduko kantak eta Olentzero abesten joatea etxez-etxe abenduaren 24an, ogi-kuskurraren ohitura, (gabon afaria prestatzerakoan etxe askotan ogiari kuskurra ebaki eta hurrengo urtera arte gordetzen zen).

Mitologia

Tradizioak herri guztietan mitoak eta elezaharrak utzi dituen bezala, Ziortza-Bolibarren ere utzi ditu zenbait kondaira belaunaldiz belaunaldi eta ahoz aho transmititu direnak. Hona hemen horietako ezagunenak:

Markolako jentila

Gizon bat eta bere emaztea mendira joan omen ziren idiekin lanera Ostegun Santu egunean. Jai eguna zenez, zigor gisa biak zapalduta agertu ziren Markolako haitz puntatik jentil batek harri handiak bota zituelako. Nekazal munduan kristautasunak eta jentiltasunak (paganismoak) izandako presentziarekin lotura izango zuen gertakizunak. Markola izena 1414ko agiri batean aipatzen da, Ziortza-Bolibarko barrutiari buruzko eztabaida batean.

Eztenabietako katu beltza

Gaur egun egoera txarrean dagoen Eztenabieta baserriko andreak goruetan egiten zuen. Sarritan, gauez egiten zuen familia osoa ohera joan ondoren. Mari, euskal mitologiako jainkosa, Astarlotik Gorrixara ibiltzen zen eta, gau batean, andrea goruetan zegoela, Mari katu beltz handi baten itxura hartuta, beheko suaren tximiniatik sartzen hasi zen. Andreak beldurtuta eta zarataka bere senarrarengana jo zuen, baina senarra sukaldera heldu zenerako katua desagertuta zegoen. Horren ondorioz, andrea guztiz beldurtuta bizi zen goruetan egiten zuen guztietan katu beltza agertzen zelako.

Gau batean senarra andrezko jantzi zen eta, katu beltza berriro tximiniatik sartu zen. Katuak esan zion: "Gizona izan eta goruetan?" Orduan gizonak erantzun zion: "Katua izan eta berbetan?" Gizonak goru-makila hartuta zera esan zion: "Alde hemendik!" Gizona hain haserretuta ikusita, katuak ihes egin zuen eta andrea bakean utzi zuen.

Ziortzako arranoa eta burezurra

968. urteko Ama Birjinaren Jasokundearen egunean, Santa Luziako elizan fededunak meza entzuten zeudela, arrano bat agertu zen eta ondoko kanposantuko hilarri batetik kalabera edo burezur bat ahoan hartu zuen. Eliztar guztiak harrituta ikusi zuten nola eraman zuen sasitza batera eta hantxe bertan utzi, Ziortza non sortu behar zen aditzen eman nahian. Edesti hau Ziortzako kolegiataren armarrian geratu zen grabatuta eta geroago Ziortza-Bolibarko udalaren armarrian.

Galdutako jolasak

Ziortza-Bolibarren, beste herri askotan bezala, haurrek denbora pasatzeko hainbat jokotara jolastu ohi zuten. Halere, gaur egun galduta daude joko hauetako asko eta asko. Hona hemen horietako batzuk:

Hiru lerroka:

Elizako atarian dagoen harrizko mahai gainean jolasten zen eta baita errepidearen ondoan dagoen horma gainean ere. Lerroa lortzen zuena (bertikalean, horizontalean edota diagonalean) izaten zen irabazlea. Joko hau etxeetako atarietan eta frontoian ere egiten zen.

Aponak:

Lurrean edo mahai gainean jartzen ziren aponak. Pilota bat airean bota ondoren, apon guztiak aurpegi edo posizio berdinean jartzean datza jokoa. (Apon bakoitzak lau aurpegi edo posizio ditu).

Zirrindola (Txirringola):

Metalezko kako bat eskuan hartuta, burdinezko aroa biraka jartzen zen lurrean. Aroa gehienetan gurpil baten burdina izaten zen.

Intxaur jokoa edo kistor jokoa: Joko hau praktikatzeko harriari egindako ebakidurak Bolibarko elizaren atarian ikus ditzakegu. Intxaur ilara bat jartzen zen eta ilara honen aurrean, tarte bat gordeta, intxaur bakarra (kistorra). Intxaur bakar hura botatzen zuenak irabazten zuen jokoa.

Potxi-potxike:

Joko honetan intxaur txikiak erabiltzen ziren, hauek zulo batean sartzean datza jokoa. Elizako atarian egiten zen eta sarritan, intxaurren ordez, kanikak erabiltzen ziren.

Txapak edo iturriak: Botilen txapak lurrean jartzen ziren eta baita proba- harri gainean (Bolibarko plazan dagoena) ere. Jokalari bakoitzak txapa bat hartzen zuen eta hatzekin kolpatuz helmugara arte eraman behar zuen, markatutako ibilbidea jarraituz.

Marroka:

Jokalariak bi taldetan banatzen ziren eta aurrez-aurre kokatzen ziren. Aurkaria harrapatzean datza jokoa. Plazan jolasten zen eta, euria egiten zuenean, elizako atarian.

Anestrasioka:

Parte-hartzaileek, bi taldetan banatu ondoren, korrika jarraitu behar zieten beste taldeko kideei, elizari buelta osoa emanez .

Zerbitzuak

Garraioa

Ziortza-Bolibarrek Bizkaibus zerbitzua du soilik. Zerbitzu hau astelehenetik ostiralera eskeintzen da, larunbatetan eta igandeetan ez du zerbitzurik. Linea bakarra dago: 3922 Ziortza-Bolibar - Markina - Etxebarria.

Kirola

Kirol zerbitzuak eskaintzen dira, hala ere, Ziortza-Bolibarrek ez du polikiroldegirik eta herritarrak Markinara jotzen dute. Eskainitako zerbitzu horiek frontoia eta bolatokiak dira.

Ziortza-Bolibarko frontoia

1927.urteko frontoia orain dela gutxi birmoldatu da. Ameriketako frontoietara joan aurretik, herriko pelotariak bertan entrenatu dute, besteak beste, Ivan Osa, Andoni Arriaga, Ernesto Arriaga, Fernando Lejardi, Aitzol Larruskain, Santi Olabe, eta bost aldiz munduko txapeldun izan den Jose Antonio Illoro, Txikito de Bolibar.

Probalekuko idi-harria

Bolatokiei dagokionez, Artako Emeterio eta Zeledonio santuen baselizan eta Zeinka-Zearregiko Madalena ermitan daude. Bolatoki hauetan "hiru txirlo" jokoa egiten da, are gehiago, Bizkaiko txapelketa egiten da Iruzubietako "Eskoletxe" Elkartean.

Antzina idi-probak gauzatzen ziren eta Bolibarko plazan probalkeua ikusgarri dago, nahiz eta gaur egun erabiltzen ez den.

Osasuna

Mediku kontsulta bat dago, Domingo Ugartetxea, 3 helbidean.

Elkarteak

Ziortza-Bolibarren lau elkarte desberdin bereizten dira: Kanpape, Ziortza-Bolibarko Hirugarren Adinekoen Elkartea, Zearreigo Iruzubide Elkartea, Iruzubieta Eskoletxe Elkartea eta Markola Guraso Elkartea.

Udal Liburutegia

Ziortza-Bolibarrek Udal Liburutegiaren zerbitzua eskaintzen du urte guztian zehar astelehenetik ostiralera, goizeko bederatzietatik eguerdiko ordu biak arte.

Helbidea: Domingo Ugartetxea, 3

Ziortza-Bolibarko zerbitzuen eraikina

Euskara

Ziortza-Bolibarko Klaudio Jaio hiztunaren pasartea, mezan Espainiako bandera izatearen ingurukoa. Euskal Herriko Ahotsak proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.

Ziortza-Bolibar herri euskalduna da oso, izan ere, 2010. eta 2011ko datuen arabera, euskaldun kopurua �.77 zen, eta euskararen erabilera w.67. Euskalkiari dagokionez, mendebaldeko euskararen aldaera da bertakoa, sortaldeko azpieuskalkiaren barnean kokatzen den Lea-Artibaiko euskara, alegia. Ziortza-Bolibar UEMAko 101 udalerrietako bat da gaur egun.

Taula honetan ikusi dezakegu zelan urteak igaro arren, Ziortza-Bolibar herri euskalduna izaten jarraitzen duen, izan ere, herritarren gehiengoak euskaraz hitz egiten du.

Ziortza-Bolibarren hizkuntzaren erabiera (2016)

Guztira	Euskaldun zaharrak	Jatorrizko elebidunak	Euskaldun berriak	Partzialki euskaldun berriak	Partzialki erdalduak	Erdaldun zaharrak
422	334	23	15	13	13	21

Ondasun nabarmenak

• Ziortzako monasterioa edo lehenagoko izenez, Ziortzako Kolejiata. Herrigunetik 2 kilometrora dago mendixka baten gainean. Historia handiko eraikina da; Erdi Aroan eta Aro Modernoan inguruko bizitzan garrantzia eduki zuen, nahiz eta geroago beherakada handia izan. 1980ko hamarkadatik aurrera, La Olivatik etorritako monje zistertarrak bizi dira bertan eta horrek bizitasuna itzuli dio eraikinari. XVI. mendeko abade-etxea dago bertan.
• Santo Tomas eliza, X. mendekoa, baina XVII-XVIII. mendeetan berreraikia, nabe bakarrekoa da eta erretaula neoklasikoa du. Coromotoko Andra Mariren kapera.
• Simon Bolivar museoa.
• Venezuelako gobernuak, Simón Bolívar askatzailearen omenez, arbasoen jaioterrian oroitarria eraiki zuen 1927. urtean. Idazkunean honako hau ipintzen du: Antziñako sendi euzkotaŕ onek Bolibaŕ'taŕ Simon argiratuaz bere bizimen indaŕa erakutsi eban (Antzinako sendi euskotar honek Bolibartar Simon argiratuaz bere bizimen-indarra erakutsi eban)

• Longa Jeneralaren Monumentua (kendu egin zuten)
• Madalena Baseliza, XV. mendekoa (Zeinka-Zearregi auzunea)
• Zeinkako bolatokia (XX. mendea)
• San Pedro Baseliza, XV. mendekoa (Arta auzunea)
• San Lorenzo Baseliza (Arta auzunea)
• Emeterio eta Zeledonio Santuen Baseliza (Arta auzunea)
• Ormaetxe (XVII. mendea), Lezartza (XVIII. mendea), Altzaga (XIX. mendea), Ziortzabeitia (XVI. mendea) eta Arizpe (XVII. mendea) baserriak
• Bolibarreko probalekua (XX. mendea)

Bolibartar ospetsuak

• Pedro Zubiaur (1540 - 1605), militar eta itsaslaria.
• Simón Bolívar, Askatzailea (1783 - 1830). Bera bolibartarra ez bazen ere, haren familiak bertan zuen jatorria.
• José Antonio Illoro, Txikito Bolibarkoa, (1952), zesta jokalari ohia.
• Miren Urkiola (1988), harri-jasotzailea.

Argazki galeria

Simón Bolivar-en Monumentua

Agustin Barruetabeñari omenaldia

Nuestra Selora de Coromoto, Patrona de Venezuela

• 
  Simon Bolibar plaza
• 
  Udaletxea
• 
  Simón Bolívar askatzailearen omenez egindako monolitoan dagoen idazkuna.
• 
  Santo Tomas eliza
• 
  Bolibartarren jauregia
• 
  Ziortzako monasterioaren klaustroa
• 
  Artako San Pedro Baseliza
• 
  San Lorentzo baseliza
• 
  Ziortzako kolegiata
• 
  Frontoia
• 
  Longa jeneralaren monumentua (kenduta dago jada)

Ikus, gainera

• Lea Artibai

Kanpo estekak

• (Gaztelaniaz)Ziortza-Bolibarko udal webgunea
• Ziortza-Bolibar Leako webgunean
• Simón Bolívar Museoa

• Datuak: Q1247479
• Multimedia: Ziortza-Bolibar / Q1247479
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ziortza-Bolibar

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa